يوناني نياتون
تاريخ جي انهيءَ موڙ تي يوناني نياتن ۾ مادرانه حق پراڻو ٿي ختم ٿي چڪو هو ۽ سندس جاءِ تي پدرانه حق شروع به ٿي ويو هو. ان ڪري سندن معاشري ۾ ذاتي ملڪيت جي تصور نياتي اداري کي پهريون ڪاپاري ڌڪ هنيو هو. جنهن ڌڪ جي لڳڻ سبب پوءِ کيس قدرتي طور تي هڪ ٻيو ڌڪ به لڳڻو هو ۽ آخرڪار اهو به اچي کيس لڳو. اهو ڌڪ هي هو ته، پدرانه حق جي اجراء جي بعد ڪنهن ورثي ترڪي جي شاهوڪار مالڪياڻي عورت جي ڪنهن مرد سان شادي ڪرڻ جي حالت ۾ سندس ورثي ترڪي واري ملڪيت کيس نه پر سندس مڙس کي ملندي هئي. انهيءَ هڪڙي ئي بنيادي حقيقت يونان جي نياتي آئين جي بنيادن کي ڀڃي پرزا پرزا ڪري ڇڏيو هو. اهڙين سماجي حالتن ۾هڪ يوناني عورت کي نه فقط نيات جي اندر شادي ڪرڻ جي اجازت ڏني وئي هئي، بلڪ کيس نيات جي اندر شادي ڪرڻ لاءِ مجبور به ڪيو ويو هو. اهو به محض هن هڪڙي سبب جي ڪري ته نيات جي ملڪيت نيات جي اندر رهي.
مشهور انگريز مورخ جارج گروٿ جي ڪتاب ”يونان جي تاريخ“ History of Greece جي مطابق اٿينس جي نيات کي متحد حالت ۾ رکي سگهڻ جا هيٺيان مکيه سبب هئا:
1 - پهريون گڏيل مذهبي رسمون ۽ هڪ مقرر ڪيل ديوتا جي اعزاز ۽ عزت ۾ پورهت ٿي رهڻ ۽ ان ڪري خاص اڪيلي ۽ منفرد مرتبي ۽ اختيارن جو حاصل هجڻ اهڙي ديوتا لاءِ هي گمان پڻ ڪيو ويندو هو ته اهو ديوتا اصل ۾ انهيءَ نيات جو مورث اعليٰ شخص هو، انڪري سندس انهن ”ديوتا“ جي اولاد کي پڻ سندس نالي جي پٺيان سڏيو ويندو هو.
2 - هڪ گڏيل قبرستان.
3 - هڪ ٻئي جي”نيات جي اندر ورثي ترڪي تي حق“.
4 - هڪ ٻئي جي مدد ڪرڻ ۽ نيات ڀاين کي تشدد کان بچائڻ جا گڏيل فرض ادا ڪرڻ.
5 - ڪن ٿورين حالتن ۾ فقط نيات مان شادي ڪرڻ جون باهمي جوابداريون. خاص طور تي يتيم ڌيئرن يا ڪنهن ملڪيت جي وارث عورتن سان شادين ڪرڻ تي نيات ڀاين جو حق ۽ مٿن فرض شمار ڪيل هوندو هو.
6 - ڪن ٿورين حالتن ۾ گڏيل ملڪيت تي قبضو رکڻ ۽ انهيءَ ڪم جي لاءِ هڪ خاص مئجسٽريٽ (آرڪون) ۽ خزانچي جي عهديدارن کي چونڊي مقرر ڪرڻ.
يوناني قبيلن ۾ گهڻين نياتن کي گڏي ٺاهيل قسم واري ڪا برادري شاذ و نادر هوندي هئي، پر جيڪڏهن ڪا اهڙي برادري هوندي به هئي ته به منجهس ساڳي نموني وارا مٿي ذڪر ڪيل فرض ۽ حق موجود هوندا هئا. جن ۾هڪ خاص قسم جون مذهبي رسمون بجا آڻڻ ۽ برادري جي ڪنهن يا ڪن رڪنن جي قتل ٿي وڃڻ جي حالت ۾ ملزمن کي هٿ ڪري مٿن مقدمو هلارائي کين سزا ڏيارڻ جو حق به موجود هوندو هو. قبيلي جون سموريون نياتون ۽ برادريون وري ڪن مقرر ڪيل موسمن ۾ ڪي مذهبي تهوار ۽ رسمون گڏجي بجا آڻينديون هيون، جن جي صدارت ڪرڻ جا فرائض قبيلائي مئجسٽريٽ فائلوبيسيليئس (قبيلي جو بزرگ شخص) ادا ڪندو هو. اهو مئجسٽريٽ صرف امير طبقي مان چونڊيو ويندو هو.
انهيءَ سبب جي ڪري ئي ٻئي مارڪس، توڻي گورٿ لکن ٿا ته: ”يوناني نياتن جي ذڪر ڪرڻ وحشي نياتن (مثلن ايروڪواس قبيلن جون نياتون) کي چونڊي ڌار رکيو ويو آهي“. انڪري جڏهن اسين پنهنجي تحقيق ٿورو اڳڀرو وٺي هلون ٿا ته (اسان لاءِ) انهيءَ وحشي درجي کي ڳولي لهڻ البت وڌيڪ سولو ٿي پوي ٿو. يوناني نياتن ۾ هيٺ درج ڪيل وڌيڪ قسم وارا ڪردار ۽ اوصاف به موجود هوندا هئا.
7- پدرانه حق تي مبني شجرو.
8- ڪنهن ملڪيت جي وارثياڻي عورت جي ڪنهن ٻي نيات اندر شادي ڪري وڃڻ واري رواج جي موجودگيءَ کان سواءِ باقي ٻين سمورين حالتن ۾ فوتي رڪن جي ملڪيت نيات جي اندر رهڻي هئي.
انهيءَ استشنا جي موجودگي ۽ ان جي تعين ڪرڻ کي هڪ قسم جي قانوني رڪاوٽ واري حيثيت ڏيئي ڇڏڻ وارو عمل ئي خود پراڻي قاعدي جي صحت ڏانهن دليل ۽ اشارو ڪري ٿو. اها ساڳي حقيقت هڪ عالمي طور تي تسليم ڪيل قاعدي جي موجودگيءَ مان به ملي ٿي ته جڏهن ڪابه عورت نيات کان ٻاهر شادي ڪندي هئي ته اها عورت هڪدم پنهنجي نيات واري اڳوڻي مذهب کان به دست بردار ٿي ويندي هئي کيس پنهنجي مڙس جي نيات واريون مذهبي رسمون جي ادا ڪرڻ جو حق خودبخود حاصل ٿي ويندو هو.
ارسطا طاليس جي مشهور شاگرد ۽ يوناني اديب، مورخ ۽ جاگرافيدان عالم ڊيڪيارڪس Dicacrches جي ڪتاب ۾ ڏنل هڪ حوالو به انهيءَ حقيقت کي ثابت ڪري ٿو ته انهيءَ دور ۾ نيات کان ٻاهر شاديون ڪرڻ هڪ عام مڃيل قاعدو هوندو هو.
جرمن مورخ Beccker پنهنجي مشهور ڪتاب چارڪيڪليز Charicles ۾ سنئون سڌو اهو ساڳيو گمان ۽ قياس ظاهر ڪندي لکي ٿو ته: ”ڪنهن به مرد خواه عورت کي پنهنجي نيات جي اندر شادي ڪرڻ جي اجازت نه هوندي هئي.“
9- ڪنهن ڌاري شخص کي نيات ۾ داخل ڪرڻ جو حق. اهو نيات ۾ داخلا جو حق پهرئين ڪنهن خاص ڪٽنب ۾ داخل ٿيڻ بعد ملندو هو. پر انهيءَ داخلا جي حاصل ڪرڻ لاءِ عوامي قسم جون رسمون ادا ڪرڻيون پونديون هيون. پر انهيءَ قسم جي اجازت تمام ٿورين خاص حالتن ۾ ڏني ويندي هئي.
10- نيات جي ڪنهن ميمبر کي جنگي سردار جي عهدي تي مقرر ڪرڻ يا ڪنهن مقرر ٿيل جنگي سردار کي معزول ڪري ڇڏڻ جو حق. اسان کي خبر آهي ته هر برادريءَ جو هڪ آرڪان يعني مکي هوندو هو. پر اسان کي هن امر جي ڪٿي به ڪا ثابتي نه ملي سگهي آهي ته انهيءَ دور ۾ اهو عهدو ڪن خاص ڪٽنبن ۾ مورثي هوندو هو. اسان کي غير مهذبيت واري دور جي آخر تائين ڪٿي به مورثي عهيدارن واري رواج جي پختي ٿيڻ جا آثار ۽ امڪان نظر نٿا اچن. اها گالهه انهي دور وارين حالتن سان هن ڪري به نه ٿي ٺهڪي ته انهيءَ دور ۾ ٻنهي طبقن يعني امير خواه پرولتاري طبقن کي نيات جي اندر مساوي درجو ۽ حيثيت حاصل هوندي هئي.
نه رڳو گورٿ پر ٻنهي نيبور Niebuhr 1831ع ۾ ۽ مومسين Mommsen 1903ع جهڙن قديم تاريخ جي محققن ۽ مورخن ۾ ڪلاسيڪي دور جي تاريخ جي ٻين محققن ۽ عالمن سان گڏجي به انهيءَ نيات جي مسئلي کي حل ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي نه سگهيا آهن. جيتوڻيڪ انهن ساڳين عالمن انهيءَ اداري جي خاص اهميت وارين ڳالهين کي صحيح طور تي معلوم به ڪري ورتو هو. ان هوندي به سندن انهيءَ مسئلي کي نه سمجهي سگهڻ جو بنيادي ڪارڻ هي هو ته انهيءَ امر جي تحقيق ڪندي سندن وڏي ۾ وڏي غلطي هيءَ هوندي هئي ته هنن حضرات نيات کي محض ڪٽنبن جو هڪ سادو سودو گروه ڪري ورتو هو. ان ڪري هنن لاءِ نيات جي اداري جي حسب نسب، بڻ بنياد ۽ فطرت کي سمجهڻ ناممڪن بنجي پيو هو. نياتي آئين جي تحت ڪٽنب ڪڏهن به هڪ وحدت جي حيثيت نه ورتي هئي ۽ نه وري وٺي سگهيو ٿي، ڇاڪاڻ ته هر حالت ۽ صورت ۾ ٻئي مڙس توڙي زال مختلف نياتن مان هوندا هئا. مجموعي طور تي نيات برادري جو هڪ حصو هوندي هئي. اها برادري وري قبيلي جو هڪ حصو هوندي هئي.
پر هڪ ڪٽنب جي حالت وري ٻنهي کان مختلف قسم جي هوندي هئي. ڪٽنب جو هڪڙو اڌ مڙس واري نيات مان ۽ ٻيو اڌ وري زال جي نيات مان هوندو هو. رياست جي اداري پڻ پنهنجي عوامي قانون ۽ ڪٽنب کي ڪڏهن به هڪ سماجي وحدت طور قبول نه ڪيو هو. ڪٽنب اڄ ڏينهن سوڌو هڪ اداري جي شڪل ۽ صورت ۾ فقط ديواني قانون ۾ تسليم ڪيل هوندو آهي. پر اسان واري لکيت ۾ موجود دور جي تاريخ سندس قبيلي کان ڇڄي هڪ جدا ۽ ڌار اداري جي حيثيت وٺڻ واري نقطي کان وٺي غلط گمان ۽ قياس جيڪو 18 ۽ 19 صدي عيسويءَ ۾ وڌي وڻ ٿي ويو هو. ڪندي آئي آهي ته: ”هڪ مڙس هڪ زال“ واري ڪٽنب جو ادارو، جيڪو مهذب دور کان ٿورو ئي وڏي عمر جو هو، سماجي تاريخ جو هڪ اهڙو نقطو هوندو آهي، جنهن جي چوگرد ٻنهي ادارن يعني معاشري خواه رياست ڦرندي ڦرندي پنهنجا پنهنجا ڌار ڌار ۽ مختلف وجود قائم ڪيا آهن.
ان باري ۾ مارڪس لکي ٿو ته: ”گورٿ کي هن امر کي ڌيان ۾ رکڻ گهرجي ته جيتوڻيڪ يونانين پنهنجن نياتن کي ديومالا سان ڳنڍيل رکيو آهي، پر نياتون خود انهن ننڍن توڙي وڏن ديومالائي ديوتائن جن کي خود نيات جنم ڏنو هو، کان وڏي عمر جون هونديون آهن.“
مارگن گورٿ جي حوالن کي هن ڪري اوليت ڏئي ٿو، ڇاڪاڻ ته هو مٿئين حقيقت جي صداقت جي ثابتي لاءِ خود گورٿ کي به هڪ سچار ۽ معزز شاهد طور پيش ڪرڻ گهري ٿو.
مارگن اڳتي لکي ٿو ته: ”اٿينس جو هر يوناني ڪٽنب پنهنجو نالو ۽ عرفيت پنهنجي ڪنهن مشهور مورث اعليٰ سان ملائڻ گهرندو هو.“ اٿينس جي جڳ مشهور يوناني شاعر سولون Solon 558 ق- م کان 634 ق- م جي دور کان گهڻو اڳ ۾ ۽ ان کان بعد ۾ به اهو هڪ عام قانون هوندو هو ته جيڪڏهن ڪو شخص بنا ڪنهن وصيت ڪرڻ جي فوت ٿي ويندو هو ته سندس نيات ڀائي سندس ورثي ترڪي جا وارث بنبا هئا. پر جيڪڏهن ڪو يوناني شخص قتل ٿي ويندو هو ته انهيءَ صورت ۾ پهريائين مقتول جا عزيز ۽کانئن پوءِ سندس نيات سندس ورثي ترقي جي وارث بنبي هئي ۽ آخر ۾ اهو مقتول شخص جي برادريءَ تي حق ۽ مٿن جوابداري هوندي هئي ته اها سندس قاتل کي پڪڙي مٿس ڪورٽ ۾ مقدمو هلارائي کيس جوڳي سزا ڏياري.
مارگن لکي ٿو ته: ”اسان کي اٿينس جي قانون متعلق فقط هيءَ ڄاڻ حاصل ٿي سگهي آهي ته ان جو بنياد نياتن ۽ برادرين ۾ ورهايل هجڻ تي ٻڌل هوندو هو.“
نيات جي ڪنهن مشترڪ مورث اعليٰ مان پيدا ٿيڻ واري حقيقت مارڪس جي محاوري ۾ سڪولن جي مس چٽو پڙهيل عالمن لاءِ مٿي جو سور ثابت ٿي آهي. مزيدار ڳالهه وري هيءَ به آهي ته، جڏهن هنن ساڳين عالمن جي وري هيءَ راءِ به هجي ته سندن اهي ابا ڏاڏا محض فرضي، ڪوڙا ۽ ديومالائي قسم جا بزرگ هئا ته اهڙي صورتحال ۾ اهي عالم سڳورا هن امر کي بنهه صاف ڪري نه سگهيا آهن ته نياتون انهن ڌار ڌار ڪٽنبن جن جو پاڻ ۾ ڪوبه خوني رشتو موجود نه هو، منجهان ڪيئن پيدا ٿي پيون هيون؟ پر خود انهيءَ حقيقت جي موجودگيءَ جي باوجود به کين پنهنجي انهيءَ ڪارنامي کي هر حالت ۾ ثابت ڪرڻو پئجي ويو هو. کين هر صورت ۽ هر حالت ۾ نياتن جي وجود ۽ حسب نسب کي ضرور سمجهائڻو پئجي ويو ٿي.
اهوئي سبب آهي ته سڪولن جا پڙهيل سمورا مس چٽو علمائ ڪرام (عقل ڪم آڻڻ جي بجاءِ) فقط اکرن ۾ اڙجي لفظن جي ڪُن ۾ گوتا کائيندا رهن ٿا ۽ جڏهن هو انهيءَ محاوري جي ڪن مان نڪري نه ٿا سگهن تڏهن کين مجبور ٿي قبول ڪرڻو پئجي وڃي ٿو ته، ”شجرو برابر جعلي ۽ڪوڙو (ديومالائي) آهي، پر سماج ۾ نيات جي موجودگي برابر هڪ کليل حقيقت هوندي آهي.“
گورٿ انهيءَ باري ۾جيڪي ڪجهه لکيو آهي، ان لاءِ مارڪس جا هي لفظ بلڪل سچا ثابت ٿين ٿا ته: ”اسين انهن شجرن جو ٿورو ٿورو زڪر برابر ٻڌون ٿا، پر اهو به فقط ڪڏهن ڪڏهن، ڇاڪاڻ ته انهن شجرن کي فقط تڏهن منظر عام تي آندو ويندو آهي، جڏهن کين پنهنجي قديم حسب نسب جي تاريخي قدامت ۽ ان ڪري معاشري ۾ معزز هجڻ جي ثابت ڪرڻ جي ضرورت پوندي آهي، پر گهٽ حيثيت وارن نياتن ۾ گڏيل رسمن جي موجودگي ۽ خود نسبي شجرو ۽ انهيءَ سان گڏ اهو فوق الفطرتي مورث اعليٰ ۽ جد امجد صاحب سندن ٻين ابن ڏاڏن کان وڌيڪ مشهور ۽ معروف هوندو آهي ته، انهيءَ شجري واري سٽائ ۽ ان جو نظرياتي بنياد جيڪو پنهنجي حقيقي نوعيت ۾ نظرياتي نه پر جنسي ۽ نسبي نظام هوندو آهي. اڪثر ڪري سمورين نياتن ۾ ساڳيو ئي هوندو آهي.“
مارگن جي طرفان ڏنل جواب ۽ دليل کي مارڪس پنهنجي طرفان هنن لفظن ۾ قلمبند ڪيو آهي. هو لکي ٿو ته: ”خون جي رشتن تي ٻڌل مٽن مائٽين وارو نظام جيڪو پنهنجي اصلوڪي شڪل ۽ صورت ۾ نياتي نظام سان بلڪل ٺهڪي اچي ٿو، اهو ساڳيو نظام آدم جي ٻئي اولاد وانگر يونانين ۾ پڻ رائج هوندو هو. جنهن ۾ نيات جي سمورن فردن جي هڪ ٻئي سان مٽن مائٽين واري ڄاڻ يعني حسب نسب کي بلڪل محفوظ رکيو ويندو هو.
يونانين ۾ رواج هوندو هو ته هو ٻاراڻي عمر کان وٺي پنهنجي شجري ۽ حسب نسب کي ياد ڪري ڇڏيندا هئا، پر ”هڪ مڙس هڪ زال“ واري اداري جي وجود ۾ اچڻ سان اهو رواج ختم ٿي ويو هو، ڇاڪاڻ ته انهي منزل تي پهچڻ کان پوءِ نيات جي نالي واري شجري جي ڀيٽ ۾ ”هڪ مڙس هڪ زال“ واري ڪٽنب جو شجرو محض خسيس ۽ بيڪار نظر اچڻ لڳو هو. انهيءَ نياتي نالي مان فقط هن حقيقت جي شاهدي ملندي هئي ته انهيءَ نالي ۽ عرفيت وارا سمورا فرد هڪ ئي مورث اعليٰ جو اولاد هئا، پر نياتن وارو شجرو ايترو ته پراهون نڪري چڪو هو جو هينئر نيات جي رڪنن لاءِ هڪ ٻئي سان مٽن مائٽين کي ثابت ڪرڻ مشڪل بنجي ويو هو. سواءِ انهن ٿورن مثالن جي جن ۾ فقط پنجن يا ڏهن اجداد تائين سندن نالا ڳڻائي سگهڻ ممڪن هوندو هو. ان ڪري هينئر فقط هڪڙي نامور مورث اعليٰ جو نالو ئي گڏيل مورثي جي ثابتي جي نشانيءَ طور رهجي ويل هوندو هو. نيات ۾ داخل ٿيل انهن چند مثالن کان سواءِ فقط اهوئي نالو آخري ثابتيءَ طور باقي ۽ موجود هوندو هو.
گورٿ ۽ نيوبر جي دليل موجب نياتن جي وچ ۾ مٽين مائٽين کان سچ پچ انڪار ڪرڻ جو عمل جيڪو نيات کي ڦيرائي هڪ فرضي ۽ ڪوڙو روپ بخشي ٿو، پڻ هڪ دماغي اختراع هوندو آهي ۽ وڌيڪ ڪجهه به نه ۽ ان جي مخالف طرف واري حقيقت انهن نظرياتي عالمن جيڪي محض ڪتابي چٽو ڪيڙا هوندا آهن. جي لاءِ ڌيان ڏيڻ جوڳي هوندي آهي. يعني اهڙا عالم سڳورا پنهنجي عقل سليم ۽ فهم و فراست کان وانجها هوندا آهن. ڇاڪاڻ ته پيڙهين کي درجي وار پوئي بيهارڻ (شجرو تيار ڪرڻ) ۽ خاص طور تي ”هڪ مڙس هڪ زال“ واري نظام جي پيدا ٿي پوڻ جي ڪري ايتري قدر ته پرانهون نڪري وڃي ٿو جو اهو پراهون ماضي فقط هڪ ديومالائي تصور ۾ ئي پنهنجو عڪس ڏيکاري سگهي ٿو. پر هنن اسڪولي عالمن حتمي فيصلو ڪري ڇڏيو آهي ۽ اڃان تائين به انهيءَ ساڳئي وهم کي چهٽيا پيا آهن ته انهيءَ محض خيالي تصور ۾ پيدا ٿيل جعلي ۽ ڪوڙي شجري نياتن کي سچ پچ جنم ڏنو آهي.“
آمريڪي انڊين قبائلي نظام وانگر يوناني نظام ۾ به نيات، برادري جي ماءُ سمان هوندي هئي. جنهن مان ڪيتريون ئي ڌيئر نياتون ڦٽي نڪتيون هيون. جن کي برادري پاڻ ۾ متحد رکيو ايندي هئي ۽ اها سندن نسل جو پيرو کڻي هڪ مشترڪ مورث اعليٰ تائين پهچندي هئي. گورٿ جي لکڻ موجب ”هيڪٽيسڪس Hakataecus واري برادري جي سمورين همعصر نياتن ۾ سندن سورهين نمبر پيڙهيءَ ۾ هڪ مورث اعليٰ ديوتا هوندو هو. ان ڪري انهيءَ مورث اعليٰ واري نسبت جي ڪري برادريءَ ۾ شامل سموريون نياتون پاڻ ۾ ڀينر هونديون هيون.“ يوناني رزميه شاعري جو ابو هومر Homer به برادري کي هڪ فوجي وحدت جي صورت ۾ ڏيکاري ٿو.
هو پنهنجي مشهور حوالي ۾ لکي ٿو ته: ”نيستر "Neston نالي هڪ سورمو آگا ممنان نالي سورمي کي صلاح ڏيندي چوي ٿو ته: ”فوج جي صفن کي قبيلن ۽ برادريون موجب ورهائي ڇڏيو، ڇو ته برادري برادري کي ۽ قبيلو قبيلي کي سڏ ڏيندو آهي.“
برادري جي ڪنهن رڪن جي قتل ٿي وڃڻ جي حالت ۾اهو برادريءَ جو فرض ۽ جوابداري هوندي آهي ته اها قاتل کي هٿ ڪري مٿس مقدمو هلارائي کيس سزا ڏياري. انهيءَ حقيقت مان اسان کي هي اشارو ملي ٿو ته، قديم زماني ۾ برادري جي ڪنهن رڪن جي خون جو پلاند وٺڻ برادري جو هڪ مکيه فرض هوندو هو. انهيءَ کان وڌيڪ هيءَ ڳالهه به هوندي هئي ته هر نيات کي پنهنجو مشترڪ قبرستان به هوندو هو.
پراڻي آريائي فطرت پرستي Cult of Nature مان وڌي يوناني ديومالائي دور تائين پهچڻ وارو سمورو ارتقائي عمل فقط نياتن ۽ برادرين جي پيدا ٿي پوڻ جي ڪري انهن ۾ اندر ئي اندر ارتقائي عمل ڪندو رهيو هو. هر برادري کي هڪ اعليٰ مکي به هوندو هو. جنهن کي فريٽريار Phratrier سڏيندا هئا ۽ ڪولانزي Coulanges جي لکڻ موجب هر برادريءَ کي پنهنجي هڪ جدا پنچائت (جرگو) يا اسيمبلي به هوندي هئي. اهي جرگا يا اسيمبليون حتمي قسم جا فيصلا ڪنديون هيون. انهن فيصلن کي عمل ۾ آڻڻ لاءِ وٽن هڪ ٽربيونل يا انتظاميا به هوندي هئي. پوئين بعد واري خود رياستي اداري، جنهن نياتن کي بلڪل نظرانداز ڪري ڇڏيو هو، پڻ ان هوندي به ڪن عوامي ۽ سرڪاري ڪمن کي وري به برادرين جي حوالي هيٺ رکيو هو.
مِٽن مائٽين ۾ پوتل برادريون پاڻ ۾ گڏجي قبيلو ٺاهينديون هيون. اٽڪيا جي علائقي ۾ چار وڏا يوناني قبيلا رهندا هئا. جن مان هر قبيلي ۾ ٽي ٽي برادريون شامل هونديون هيون. هر برادري ۾ ٽيهه ٽيهه نِياتون هونديون هيون. انهيءَ ٺهيل ٺڪيل سالم نظر ايندڙ ۽ هڪ شعوري رٿابندي ۽ منصوبي تحت منظم ڪيل گروهن جي لاءِ هي قوي گمان ڪري سگهجي ٿو ته اهي ادارا جيڪي منجهن قدرتي طور تي پاڻ مرادو اڀريا هئا، انهن ۾ هٿرادو طور تي مداخلت ڪري کين بدلايو ويو هو. اهو عمل ڪيئن ڪيو ويو هو؟ ۽ ڪڏهن ڪيو ويو هو؟ ان بابت يونان جي تاريخ بلڪل خاموش آهي. پر جيڪي شجرا خود يونانين پاڻ ياد ڪري ڇڏيا هئا، انهن جو دائرو سورمائي دور کان ٻاهر نڪري نه سگهيو هو.
يوناني قوم ۽ آمريڪي انڊين قبيلن جي وچ ۾ هي فرق هو ته يوناني قوم زمين جي فقط هڪ ننڍڙي ٽڪري تي ڳتي پيئي هئي، پر آمريڪي انڊين قبيلا هڪ وڏي کنڊ ۾ ٻيلن ۽ صحرائن ۾ ٽڙيل پکڙيل پيا هوندا هئا. سندن مقابلي ۾ يوناني قبيلا هڪ ننڍڙي ملڪ اندر ڳتيل هجڻ جي ڪري انڊين قبيلن جي ڀيٽ ۾ سندن ٻولين ۾ به ڪو خاص نمايان فرق موجود نه هوندو هو. پر ايتري قدر ويجهڙائي جي باوجود به اسين ڏسون ٿا ته ساڳي ٻولي ڳالهائيندڙ قبيلن جي پاڻ ۾ وڏي پيماني تي ڳنڍيل هجڻ جي باوجود به خود اٽيڪا جي ننڍڙي علائقي کي به پنهنجي هڪ جدا ٻولي هوندي هئي. جيڪا اڳتي هلي يوناني نثر ۽ ادب جي زبان بنجي ويئي.
اسين هومر جي رزميه ڪلام ۾ به پڙهون ٿا ته اهي يوناني قبيلا اهڙين ننڍڙن قومن جو روپ وٺي چڪا هئا، جن ۾ نِياتون برادريون ۽ قبيلا اڃا به پنهنجي آزادي کي مڪمل طور برقرار رکندا آيا هئا. اهي قبيلا عالم پناهون ڏنل شهرن ۾ رهندا هئا. مال ڌڻن جي وڌي وڃڻ، زراعت جي ترقي ڪرڻ ۽ هنرن جي پيدا ٿي پوڻ جي ڪري سندن مردم شماري ۾ وڏو واڌارو اچي ويو هو. انهيءَ وڌاري سان گڏوگڏ سندن دولت ۾ به وڏو فرق پيدا ٿي پيو هو. انهيءَ امر پراڻي قدرتي طور تي پيدا ٿيل جمهوري نظام ۾ وڏن شاهوڪارن يعني امير طبقي کي جنم ڏنو هو. اهي ننڍڙيون يوناني قومون جيڪي انهيءَ دور ۾ پاڻ ۾ ڀلين ٻنين جي هٿ ڪرڻ لاءِ جنگين ڪرڻ ۾ مشغول هيون، هينئر انهن جنگين ۾ هٿ آيل قيدين کي ٻانهو بنائڻ ڦري هڪ اداري جي شڪل وٺڻ شروع ڪئي هئي. انهن قبائلي قومن جو آئين هن نموني جو هوندو هو.
1- Blue ٻولي يا قومي جرگو يا اسيمبلي مستقل طاقت جو مرڪز هوندي هئي، اها اسيمبلي فقط مکين مان ٺهيل هوندي هئي، پر اڳتي هلي نِياتن جو تعداد تمام وڌي ويو ته ٻولي کي خود انهن مکين مان چونڊ ڪري ٺاهيو ويندو هو. انهيءَ امر شاهوڪار عنصر کي وڌڻ ۽ مضبوط ٿيڻ جا موقعا پيدا ڪري ڏنا هئا، پهرين صدي ق- م عظيم يونان جو خطيب ۽ مورخ ڊاين سيس Dconysices جي لکڻ موجب سورمائي دور واري ڪائونسل. اها ڪائونسل معزز ماڻهن مان ٺاهي ويندي هئي، سمورن اهم معاملن ۾ انهيءَ ڪائونسل جي فيصلن کي آخري شمار ڪيو ويندو هو.
يوناني ڊرامه نويس ايسڪيلس Acchylus 525 ق- م کان 456 ق- م پنهنجي ڪتاب ۾ ٿيبس Thabes واري ڪائونسل جي سامهون هلندڙ هڪڙي مقدمي ۾ هي فيصلو درج ڪيو هو ته ايٽوڪليس Eteocles جي ميت کي احترام سان دفنايو وڃي ۽ پولينس Polyneices جي ميت کي ڪتن جي اڳيان کائڻ لاءِ رکيو وڃي. اڳتي هلي رياست جي پيدا ٿيڻ بعد انهيءَ ساڳي ڪائونسل کي سينيٽ جي صورت ۾ تبديل ڪيو ويو هو.
2- Agora عوامي جرڳو يا اسيمبلي اسان آمريڪي انڊين قبيلن ايروڪواس ۾ ڏٺو آهي ته عوام يعني قبيلي جا مرد ۽ عورتون ڪائونسل جي اجلاس وقت ٻاهران حلقو ٺاهي بيهندا هئا ۽ هلندڙ بحث مباحثي ۾ وڏي انتظام سان بهرو وٺندا هئا. اهڙي طرح عوام ڪائونسل جي فيصلن تي اثرانداز ٿيندا هو. يونانين واري سورمائي دور ۾ تماشبين Umstand (اهو لفظ جرمن آهي) واري حلقي ارتقا ڪندي هڪ عوامي اسيمبلي يا جرڳي جو روپ اختيار ڪيو هو. ساڳي حالت جرمن قبيلن ۾ به پيدا ٿي هئي. اهم فيصلن ڪرڻ لاءِ ڪائونسل انهيءَ آگورا جو اجلاس طلب ڪندي هئي، جنهن ۾هر حاضر شخص کي ڳالهائڻ جو حق حاصل هوندو هو. هٿن مٿي کڻڻ سان فيصلي جي تائيد ڪئي ويندي هئي.
مشهور مورخ ۽ صوطيات جي ماهر عالم Schomann پنهنجي نامور ڪتاب يونان جا نوادرات Antiquites of Greece ۾ لکي ٿو ته: ”قومي فيصلو ڪرڻ جي معاملن ۾ آگورا هڪ خود مختيار ۽آخري اسيمبلي هوندي هئي.“ هو صاحب وڌيڪ لکي ٿو ته، ”جڏهن به ڪنهن اهڙي اهم معاملي تي بحث مباحثو ڪرڻو پوندو هو ۽ جنهن کي عمل ۾ آڻڻ لاءِ عوام جي تعاون جي ضرورت پوندي هئي ته ان بابت اسان کي هومر جي شعرن مان ڪوبه اهڙو اشارو ملي، جنهن مان گمان ڪري سگهجي ته عوام کي سندن مرضي جي خلاف مجبور ڪري کانئن ان تي عمل ڪرائي سگهڻ ممڪن هوندو هو. اهو به هڪ اهڙي دور ۾ جڏهن قبيلي جو هر بالغ مرد هٿيار بند جنگي جوان هوندو هو. انهيءَ وقت تائين هڪ اهڙو عوامي اقتدار ۽ طاقت جو ادارو جنهن کي خود عوام جي خلاف استعمال ڪري سگهجي، قوم کان ڇڄي ڌار نه ٿيو هو.
قديم قسم واري جمهوريت پنهنجي جواني جي ڦوهه ۾ هئي ۽ اسين انهيءَ مقام ۽ تاريخي موڙ تي بيهي ٻنهي ڪائونسل ۽ بيسولس Basileus يعني جنگي سردار اعليٰ جي اختيار ۽ طاقت جو صحيح اندازو لڳائي سگهون ٿا.
3- بيسولس Basileus يعني جنگي سردار اعليٰ انهيءَ منصب لاءِ مارڪس جا ڏنل مارڪ هيٺ ڏجن ٿا، هو صاحب ان تي بحث ڪندي لکي ٿو ته: ”موجوده دور جا علما اڪرام جيڪي اڪثر ڪري ملڪي بادشاهن جا پيدائشي نمڪ خور نوڪر هوندا آهن، جيڪي سردار اعليٰ کي موجوده دور واري بادشاهه King واري مفهوم ۾ پيش ڪن ٿا، پر آمريڪي جمهوريت پسند عالم مارگن کي انهيءَ مفهوم تي وڏو اعتراض آهي. مارگن طنزيه پر صحيح طور تي برطانيا جي مشهور سياستدان گيلڊ اسٽون ۽ سندس ڪتاب شباب ئي جهان Juventus Mundi تي تنقيد ڪندي لکي ٿو ته، مسٽر گيلڊ اسٽون جيڪي يوناني سورمائي دور واري جنگي سردار اعليٰ کي بادشاهه ۽ شاهزادي جي نالن سان پيش ڪندو هلي ٿو. اهي به اهڙي قسم جا بادشاهه ۽ شهزادا جيڪي ڀل مان سيني جي اعليٰ خوبين سان ٽمٽار هجن، خود به هن حقيقت کي مڃڻ لاءِ مجبور آهي ته اسان وٽ مجموعي طور تي شجري ۽ حسب نسب جو هڪ اهڙوئي قانون ۽ آئين موجود آهي (يعني بادشاهه جي وڏي پٽ کي تخت جي حقدار سمجهڻ وارو قانون) پر انهيءَ قانون جي جواز ۽ صحت جي ڪٿي به ڪا کليل ۽ واضح نموني ۾ ڪابه وضاحت نه ملي سگهي آهي، جيڪا صورتحال ايروڪواس جي قبيلن جي نظام ۾ جنگي سردار جي ورثي هجڻ جي نسبت ۾هوندي هئي، ٻين قبيلن ۾ پڻ ان جي لڳ ڀڳ حالت هوندي هئي، انهيءَ امر بابت اسين اڳ ۾ئي ذڪر ڪري آيا آهيون جيئن ته سمورن عهدي وارن کي اڪثر ڪري سندن نِياتن مان ئي چونڊيو ويندو هو.
اهڙي صورتحال جي پيش نظر اهو منصب ڄڻ ته نِيات ۾ مورثي هوندو هو پر آهستي آهستي سندس خالي ٿيل جاءِ سندس نِيات جي بجاءِ ٻي نِيات واري ڪنهن عزيز مثلن ڀاءُ يا ڀاڻج سان ڀري ويندي هئي، بشرطيڪ کيس نظرانداز ڪري ڇڏڻ لاءِ ڪافي ۽ جائز سبب موجود هجن، پر يونانين پدرانه حق جي رائج ۽ موجود هجڻ جي ڪري جنگي سردار اعليٰ وارو منصب هينئر ڦري پٽ ڏانهن يا گهڻن پٽن جي حالت ۾ ڪنهن وڌيڪ لائق پٽ ڏانهن وڃڻ لڳو هو. انهيءَ امر مان هي اندازو به سولائيءَ سان لڳائي سگهجي ٿو ته، چونڊ وسيلي وارث مقرر ڪرڻ لاءِ عام راءِ اڪثر ڪري فوت ٿي ويل جنگي سردار اعليٰ جي پٽن جي فائدي ۾ هوندي هئي، پر ان جو مطلب هي هرگز نه هوندو هو ته ان مان هروڀرو اها مراد ورتي وڃي ته قانوني طور پاڻ کي وارث طور مقرر ڪرائڻ بعد کيس پاڻ کي عوام جي هٿان چونڊرائڻ جي ڪابه ضرورت به هوندي هئي. انهيءَ مقام تي پهچي اسين ٻنهي ايروڪواس قبيلن توڙي يوناني نِياتن ۾ هڪ خاص امير ۽ شاهوڪار ڪٽنبن کي ڦٽي ظاهر ۽ نروار ٿيندي ڏسون ٿا ۽ يونانين مستقبل ۾ پيدا ٿيندڙ مورثي جنگي سردارن ۽ بادشاهن واري به ٻوٽي واري سلي کي ڦٽي نڪرندي ڏسي سگهون ٿا، ان ڪري هي گمان ۽ قياس به ڪري سگهجي ٿو ته يونانين ۾ جنسي سردار اعليٰ کي يا ته عوام چونڊيندو هو يا گهٽ ۾ گهٽ ڪنهن عوام جي تسليم ڪيل اداري جي هٿان سندس تقرر جي توثيق ڪرائي ويندي هئي ۽ اهو توثيق ڪرڻ وارو ادارو هوندو هو. ڪائونسل ۽ آگورا. اها ساڳي حالت رومن معاشري واري بادشاهه يعني ريڪس Rex سان پڻ لاڳو هوندي هئي.
هومر جي ڪلام اليڊ Illied ۾ عوام جي حڪمرانيءَ لاءِ آگاممنان نالي سورمي کي هڪ گهيري ۾ آندل شهر جي ٻاهران يونانين جي بادشاهه جي صورت ۾ نهپر وفاقي قبائلي رضاڪار فوج جي جنگي سردار اعليٰ جي حيثيت ۾ موجود ڏيکاريو ويو آهي، پر جڏهن يونانين ۾ نااتفاقي ۽ نفاق پيدا ٿي پون ٿا ۽ منجهن اقتدار تي قبضي ڪرڻ لاءِ خانه جنگي شروع ٿي پوي ٿي ته، جنگي سردار اعليٰ واري انهيءَ حيثيت لاءِ مشهور يوناني سردار اوڊيسيز Odyssaus پنهنجي هڪ حوالي ۾ اشارو ڪندي چوي ٿو ته: ”گهڻن سردارن جو حڪم هلائڻ ڪا سٺي مصلحت ڀري ڳالهه نه آهي، اچو ته پاڻ مان هڪڙي سردار کي سردار اعليٰ مقرر ڪيون.“ انهيءَ منصب لاءِ کيس اختيارات جي عصا سونپڻ واري رسم لاءِ يوناني تاريخ ۾ اشعار موجود آهن. هن تاريخي حوالي ۾اوڊيسنز ڪنهن سرڪار ي رياست جي اداري جي نوعيت جوڪوبه ذڪر ڪونه ٿو ڪري، بلڪ هو ميدان جنگ تي سموري وفاقي فوج جي مٿان هڪ جنگي سردار اعليٰ جي اطاعت ڪرڻ جو کانئن مطالبو ڪري ٿو، ڇاڪاڻ ته يوناني فوج جيڪا ٽرائ Troy جي شهر کي گهيرو ڪري ويهي ٿي، فقط هڪ عوامي فوج جي صورت ۾موجود هئي ۽ آگورا واري ڪارروائي جمهوري نموني جي هوندي هئي.
جڏهن ايسڪيليز سوکڙين جو ذڪر ڪري ٿو ته، ان مان سندس مراد آهي مال و غنيمت جي ورهاست ڪرڻ. ايسڪيليز ڪڏهن آگا ممان يا ڪنهن به ٻئي جنگي سردار کي مال غنيمت جي ورهاست ڪرڻ وارو امين مقرر نٿو ڪري، بلڪ هو هميشه (ايڪينس جي پٽن) يعني يوناني عوام جو ذڪر ڪري ٿو. ساڳيءَ طرح زيئس جي پٽن زيڪس جي نپايل اولاد وغيره محاورن مان ڪوبه خاص ٻيو مطلب ۽ مراد حاصل نٿي ٿئي، ڇاڪاڻ ته هر يوناني نِيات ڪنهن نه ڪنهن ديوتا جي اولاد هوندي هئي ۽ قبائلي سردار پاڻ کي ڪنهن نه ڪنهن اعليٰ ديوتا جو اولاد سڏائيندا هئا. جيڪو انهيءَ صورت ۾ فقط زيئس ئي ٿي سگهيو ٿي.
قديم يوناني شعر جوئي ديوان اوڊيسي ۽ خود ٻانها مثلن سوئر چاريندڙ ايموئيس ۽ ٻيا نوڪر چاڪر پڻ متبرڪ ديوتائن جا اولاد ليکجن ٿا، اهو دور اليڊ کان گهڻو بعد جو دور آهي. ساڳي ريت اسين اوڊيسي ۾ وڌيڪ پڙهون ٿا ته هڪ معمولي نقيب موليوس کي به سورمي جي لقب سان سڏيو ويو آهي. نابينا پٽ ڊيموڊوڪس کي به سورمو سڏيو ويو آهي. مطلب ته لفظ بيسليوس يعني جنگي سردار اعليٰ جيڪو يوناني اديبن هومر وارن نام نهاد بادشاهن لاءِ ڪتب آندو آهي، ڪائونسل ۾ آگورا پڻ ساڻس گڏ نظر اچن ٿيون. ان ڪري مون لفظ بيسيسي ليوئس مان مراد فقط فوجي جمهوريت ورتي آهي
مارڪس مطابق انهيءَ فوجي سردار اعليٰ کي جنگي فرضن سان گڏ پاڪ مذهبي رسمون بجا آڻڻ ۽ انصاف ڪرڻ جا فرض پڻ سونپيل هوندا هئا، پر پوين فرضن لاءِ ذڪر ڪيل ڪتاب ۾ ڪوبه واضح حوالو يا اشارو موجود نه آهي، پر اسان کي هي هڪ ڳالهه واضح طور تي نظر اچي ٿي ته هو ڪائونسل جو هڪ غيرسرڪاري رڪن هوندو هو. لغوي طور تي لفظ بيسي ليوس جو ترجمو بادشاهه به ٿي سگهي ٿو. ڇاڪاڻ ته لفظ ڪنگ Kuning مان نڪتل آهي، جيڪو لفظ وري Kumni يا Kuni مان نڪتل آهي، جنهن جي لغوي معنيٰ آهي نِيات جو مکي، پر قديم يوناني لفظ بيسي ليوس ڪنهن به صورت ۾ موجوده دور واري لفظ King يعني بادشاهه سان ٺهڪي نٿو اچي.
مشهور يوناني مورخ ٿيوڊيڊس Thucydides چار 460 کان 395 ق- م قديم يوناني لفظ بيسيليوس لفظ پٽريڪار Ptrikar جي جاءِ تي استعمال ڪري ٿو. جنهن لفظ جي لغوي معنيٰ آهي نِيات مان ڄاول يعني ڄام. هو صاحب وڌيڪ لکي ٿو ته، ” ان ڪري سندس فرض پڻ مقرر ڪيل ۽ محدود قسم جا هوندا هئا.“ ارسطا طاليس جي لکڻ موجب سورمائي دور واري سردار اعليٰ واري منصب مان مراد آزاد عوام جي مهنداري ڪرڻ ورتي ويندي هئي. اهو جنگي سردار اعليٰ فوج جي مهندار هجڻ سان گڏ منصف ۽ اعليٰ پورهيت به هوندو هو. ان ڪري کيس عوام تي هڪ مطلق العنان بادشاهه وانگر حڪومت جو ڪوبه اختيار حاصل نه هوندو هو. يعني سندس عهدي جو حڪومت جي انتظاميا سان ڪوبه واسطو ۽ سروڪار نه هوندو هو.
ان ڪري اسين سورمائي دور واري يوناني آئين ۾ قوم نِياتي نظام کي پنهنجي عروج تي ڏسون ٿا. پر ان سان گڏ اسان کي سندس تنزل جي شروعات پڻ صاف طور تي نظر اچي رهي آهي. معاشري ۾ پدرانه حق جي اجرائ جي ڪري ۽ ملڪيت جي فوتي مرد جي اولاد کي ورثي ترڪي ۾ ملڻ واري رواج دولت کي ڪٽنب جي اندر گڏ ڪرڻ شروع ڪري ڏنو هو. ايتري قدر جو هينئر ڪٽنب طاقت ۾ خود نِيات کان به وڌي ويو هو. دولت جي انهيءَ غيرمساويانه تفريق ۽ ورهاست وقت جي رائج سماجي آئين تي اثرانداز ٿيڻ شروع ڪري ڏنو هو، جنهن مان هڪ مورثي اميرن جي طبقي ۽ بادشاهت جي اداري ڦٽي ظاهر ٿيڻ لاءِ انگور ڪڍڻ شروع ڪري ڏنا هئا ۽ ٻانهپ جي اداري جيڪو شروعات کان فقط جنگي قيدين تائين محدود هوندو هو. هينئر خود قبيلي جي آزاد فردن کي به پنهنجي ڄار ۾ ڦاسائڻ شروع ڪري ڏنو هو.
نِياتون پڻ ان جي اثر هيٺ اچڻ شروع ٿيون هيون، پراڻيون بين القبائلي جنگين وڌي هڪ منظم غزوات جي صورت اختيار ڪئي هئي. زمين توڙي سمنڊ تي انهن جنگين ڪرڻ جو مقصد هو، دشمن قبيلن جا مال متاع ۽ ڍور ڍڳا ٻانها ۽ خزانا هٿ ڪرڻ. اهڙيءَ طرح جنگيون ڦري هڪ مستقل ذريعي معاش بنجي پيون هيون. ٿوري ۾ کڻي چئجي ته هينئر انسان جي نه پر سندس دولت جي واکاڻ ۽ شهرت ٿيڻ شروع ٿي وئي هئي. دولت مند بنجي پوڻ کي وڏي ڀاڳ ۽ سعادت جي نشاني ليکيو ويندو هو. ان ڪري دولت کي چوري زوري زبردستي حاصل ڪرڻ لاءِ پراڻي نِياتي آئين سان به هٿ چراند ڪرڻ شروع ٿي ويئي هئي، ان وقت معاشري ۾ فقط هڪ شيءِ جي ڪمي رهيل هئي، اها هئي ته اهڙو ڪوبه ادارو اڃان وجود ۾ نه اچي سگهيو هو. جيڪو نه فقط ڪنهن خانگي فرد جي هٿ ڪيل ملڪيت ۽ دولت تي نِياتي آئين وارين اشتراڪي روايتن جي مقابلي ۾ تحفظ مهيا ڪري سگهي ۽ اها دولت ۽ ذاتي ملڪيت جنهن کي هن کان اڳ ۾ محض هڪ خسيس هٿن پيرن جي مر ليکيو ويندو هو. ان کي نه رڳو متبرڪ شمار ڪري بلڪ ان جي تبرڪ کي انساني معاشري جي هڪ عظيم ترين مقصد طور شمار ڪرڻ جو اعلان پڻ ڪري ڇڏي، بلڪ ساڳئي وقت تي انهيءَ ملڪيت حاصل ڪرڻ جي نون اسرندڙ طريقن ۽ ان بعد دولت کي دائمي طور تي وڌندي رهڻ واري عمل تي عوام جي قبوليت جي مهر ثابت ڪري ڇڏي. هڪ اهڙو ادارو جيڪو معاشري جي اندر هڪ نئين اڀرندڙ طبقاتي ورهاست دائمي طور تي موجود رهڻ، مگر ملڪيت حاصل ڪيل طبقي جي ملڪيت نه حاصل ڪيل طبقن کي ڦرڻ لٽڻ ۽ ڦورو (کائو) طبقي جي ڦريل (ڪمائو) طبقن تي حڪمراني ڪرڻ واري حق کي پڻ دوام بخشي سگهي. آخر اهو مطلوب دارو پڻ معاشري ۾ اچي پو گهٽ ٿيو. يعني رياست جو ادارو، نظريو ۽ سندس وجود معاشري اندر ايجاد ٿي ويو.