ايروڪواس قبيلن جون نياتون
(1) آمريڪي انڊين قبيلن ۾ خون جي رشتن تي ٻڌل مٽين مائٽين وارا گروهه جن کي سڃاڻپ خاطر جانورن جا نالا ڏنا ويا هئا. پنهنجي انهيءَ نظام جي ساخت، روح ۽ جوهر ۾ سندن نظام به قديم يوناني ۽ رومن نياتن سان بلڪل ٺهڪي اچي ٿو. (2) ته آمريڪي انڊين نياتون به خود قديمي عالمي نظام جو اصلوڪو سچو روپ آهن. (3) ته يوناني ۽ رومن نياتون پڻ ڄڻ ته انهن وانگر پيدا ٿيل يا سندن نقل ڪيل روپ هيون. (4) ته قديم زماني ۾ سمورن يوناني ۽ رومن سماجي سرشتن يعني ڪٽنبن، نياتن، برادرين ۽ قبيلن ۾ ساڳيو آمريڪي انڊين قبيلن وارو نظام موجود هوندو هو. (5) ته جيتري قدر اسان جا معلوماتي ذريعا ڪم ڪن ٿا، اهو ساڳيو نياتي قسم وارو نظام سمورن غير مهذب معاشرن ۾ سندن مهذب دور ۾ داخل ٿيڻ واري دور تائين هڪڙي ئي قسم جو هوندو آهي ۽ خود بعد وارن دورن ۾ پڻ ساڳيو رهندو آيو آهي.
مارگن واري مٿي پيش ڪيل وضاحت هڪڙي ئي ڌڪ سان قديم ترين يوناني ۽ رومن تاريخن جي مشڪل ترين معمي کي کولي ظاهر ۽ واضح ڪري ڇڏيو آهي. هن عظيم محقق ۽ عالم ساڳئي وقت تي سندن قديم زماني وارن سماجي آئينن جي بنيادي پهلوئن تي به غيرمتوقع طور تي روشني به وڌي آهي. اهو وري هي آهي ته جڏهن انهن معاشرن ۾ رياست جي اداري جو وجود پيدا ٿيو هو. اسان کي انهيءَ معاملي جي تحقيق ڪندي ڪندي تڏهن خبر پوي ٿي جڏهن مارگن واري نسخي جي مدد سان اهو مشڪل معمو خودبخود وڏي آسانيءَ سان حل ٿي وڃي ٿو. انهيءَ تاريخي راز جي حقيقت کي مارگن بلڪل ماضي قريب ۾ يعني سندس پهرئين ئي ڪتاب ۾ جيڪو 1871ع ۾ شايع ٿيو هو، ڳولي لڌو آهي، پر کيس به ان وقت تائين انهيءَ راز واري حقيقت جي شعوري طور تي ڪابه خبر نه هئي. سندس انهيءَ تحقيق ۽ کوجنا ۽ دريافت جو اثر هي ٿيو هو ته، خود قبل تاريخي دور جا پرعتماد انگريز عالم به ڪجهه وقت تائين هڪ ڊنل ڪوئي وانگر چپڙي ڪري مَسپِ هڻي ويهي رهيا هئا.
لاطيني زبان جو لفظ GENS جنهن کي مارگن خود سمورن خون جي رشتن تي ٻڌل مٽين مائٽين لاءِ هڪ نالي طور ڪتب آڻي ٿو، پنهنجي اصلوڪي معنيٰ ۽ مطلب جي مفهوم ۾ يوناني لفظ GENOS سان ٺهڪي اچي ٿو. اهي ٻئي لفظ پنهنجي اصل آريائي زبان سنسڪرت واري مصدر GAN جيئن، جيڪو جرمن زبان جي تلفظ ۾ ڦري ٿئي ٿو، مان نڪتو آهي. جنهن جي معنيٰ به ڄڻڻ آهي. ٻين آَريائي زبانن ۾ ساڳيو لفظ مثلن رومن ۾ GENS هندي ۾ جننا جرمن زبان ۾ Kunni اڄ به موجود آهن. جن مان ساڳي مراد يعني خون جي مٽي مائٽي يا هڪڙي ئي خون مان پيدا ٿيڻ جي ورتي وڃي ٿي، پر يوناني ۽ رومن زبانن ۾ GENS مان مراد ورتي ويندي آهي، انهن شجرن واريون مٽن مائٽن جون نياتون جيڪي هڪ مورث اعليٰ ياجدا امجد يا وڏي ڏاڏي جو اولاد سڏائينديون آهن.
مٿين حقيقت کي اسين گهري ساٿي جي ڪٽنب ۾ اڳ ۾ ئي موجود ڏسون ٿا. اسان کي خبر پئجي چڪي آهي ته نيات پنهنجي نموني ۾ ڪيئن ٺهي ٿي؟ نيات ۾ اهي سمورا شخص موجود هوندا آهن، جيڪي گهري ساٿي واري شاديءَ جي ڪري ۽ ان ۾ انهن موجود اصولن جي مطابق جيڪي ان لاءِ لازم ملزوم هوندا آهن. هڪ خاص مورث عاليه عورت ڏاڏي سندن نيات واري شجري کي قائم ڪندڙ هوندي آهي. ان ڪري انهيءَ قسم جي نيات ۾ فقط مادرانه شجري کي صحيح شمار ڪيو ويندو آهي.
هن نموني واري ڪٽنب ۾ ڀائرن جي ڀينرن سان شادي ڪرڻ کي ناجائز شمار ڪيل هوندو آهي ۽ مرد فقط ٻئي نمبر جي پيڙهيءَ سان شاديون ڪري سگهندا آهن. ان ڪري مادرانه حق جي تحت اهڙين عورتن مان ڄاول اولاد کي سندن بي واري نيات مان خارج ڪيو ويندو هو. ان جو نتيجو هي نڪرندو هو ته هر پيڙهيءَ ۾ فقط ڌيئرن جو اولاد پاڻ ۾ مٽين مائٽين جا گروهه ٺاهيندو هو ۽ پٽن جو اولاد وري پنهنجين مائرن وارين نياتن ۾ شامل ٿيندو رهندو هو. پوءِ ڀلا انهيءَ خون جي رشتن تي ٻڌل مٽين مائٽين وارو گروهه هڪ دفعو قبلي جي ٻين ساڳئي نموني ۾ ٺهيل گروهن کان ڇڄي ڌار ٿي پنهنجو هڪ جداگانه گروهه ٺاهي ٿو ته پوءِ اهڙي نئين ٺهيل گروهه جو ڇا ٿيندو؟ ان لاءِ مارگن/ يروڪواس قبيلن مان خاص طور تي سنيڪا قبيلي واري نيات کي هڪ بنيادي ڪلاسيڪي مثال طور چونڊيو آهي. هن قبيلي ۾ اٺ مکيه نياتون آهن. جن جا نالا آهن: بگهڙ، رڇ، ڪڇون، لڌڙو، هرڻ، چانهو پکي، ٻگهه پکي ۽ شهباز.
هر نيات ۾ هيٺيان رواج رائج آهن:
ته هر نيات امن جي وقت هڪ مکي ۽ جنگ جي وقت ۾ هڪ جنگي سردار چونڊيندي آهي. انهيءَ مکيءَ کي سموري نيات گڏجي چونڊيندي آهي. سندس عهدو هن لحاظ کان مورثي هوندو آهي ته سندس خالي ٿيل جاءِ تي هڪدم نئين مکي کي چونڊيو ويندو آهي. يعني مکي مري ويو. مکي زنده باد وارو معاملو هوندو آهي. يعني اڳوڻي ۽ نئين مکي جي وچ ۾ ڪنهن به وقت جو خال نه هئڻ گهرجي. پر ڪنهن جنگي سردار جو ساڳي نيات مان هجڻ ضروري نه هوندو آهي. ان ڪري انهيءَ عهدي جي مقرر ڪرڻ ۾ وقت جو خال موجود رهي سگهي ٿو ۽ امن جي حالت ۾ اهو عهدو خالي به رهي سگهي ٿو. اڳوڻي مکيءَ جو پٽ ڪڏهن به مکي ٿي نه ٿو سگهي. ان جو ڪارڻ اهو هوندو هو ته ايروڪواس قبيلن ۾ مادرانه حق جو رواج هوندو هو. انڪري انهيءَ عهدي لاءِ گهڻو ڪري مکيءَ جو ڀاءُ يا سندس ڀيڻ جي پٽ کي چونڊيو ويندو هو.
عهدي جي اميدوارن جي چونڊ ڪرڻ ۾ نيات جا سمورا مرد ۽ عورتون گڏجي ووٽ ڏيندا هئا. نيات واري قبيلي جي باقي ستن ئي نياتن جا ماڻهو پاڻ ۾ گڏجي نيات جي چونڊيل مکيءَ جي توثيق ڪندا هئا يعني انهيءَ چونڊيل مکي کي سندس عهدي تي پڪو ڪندا هئا. يا خود چونڊجي توثيق ڪندا هئا. جنهن بعد انهيءَ چونڊجي آيل مکي کي رائج رسمن موجب سندس گادي تي ويهاريو ويندو هو. اهي رسمون وري ايروڪواس قبيلن جي وفاق جي عوامي ڪائونسل بجا آڻيندي هئي. انهيءَ وفاق ۽ سندس عوامي ڪائونسل جي اهميت جو ذڪر بعد ۾ڪيو ويندو. نيات ۾ مکي وارو اقتدار خالص بزرگانه قسم جو هوندو هو. جنهن جي نوعيت به خالص اخلاقي قسم جي هوندي هئي. نيات جي انتظام هلائڻ لاءِ ڪنهن شخص کان زوري زبردستي فيصلي مڃائڻ لاءِ مکي جي اختيار هيٺ ڪوبه خاص ذريعو موجود نه هوندو هو. مکي جي عهدي جي سبب اهو مکي سنيڪا قبيلي جي قبائلي ڪائونسل جي وفاقي ڪائونسل جو به ميمبر هوندو هو. جنگي سردار جو حڪم فقط ڪنهن فوجي ڪاروائي ڪرڻ جي دوران ملندو هو.
ٻيو ته نيات پنهنجي مرضي سان ڪنهن به مکي توڙي جنگي سردار کي ڪنهن به وقت سندس عهدي تان هٽائي سگهندي هئي، ڪنهن عهدي تان معزول ڪارروائي ڪرڻ ۾ نيات جا سمورا مرد ۽ عورتون گڏجي بهرو وٺندا هئا. عهدي تان معزول ٿيڻ بعد مکي ۽ جنگي سردار جو مرتبو ڦري هڪ رواجي ماڻهو يا جنگي جوان جهڙو ٿي پوندو هو. قبيلي جي ڪائونسل کي وري خود نيات جي مرضيءَ جي خلاف ڪنهن به مکي کي معزول ڪرڻ جو اختيار حاصل هوندو هو.
ٽيون ته نيات جي ڪنهن به فرد کي نيات مان شادي ڪرڻ جي اجازت نه هوندي هئي. اهو اصول نياتي نظام جو هڪ بنيادي قائدو هوندو هو. انهيءَ قاعدي ئي نيات کي پاڻ ۾ ملائي متحد رکيو هو. اهو قاعدو خون جي رشتي تي ٻڌل مٽن مائٽن جو هڪ مثبت طور تي ڪيل اظهار هوندو هو. مارگن انهيءَ سادي سودي حقيقت کي لهڻ سان، نياتن جي نوعيت کي پهريون ڀيرو صحيح رنگ ۾ ظاهر ڪيو هو. کانئس اڳ ۾ تاريخ جي ڪنهن به عالم کي نيات جي ماهيت جي ڪابه خبر نه هوندي هئي. ڇاڪاڻ ته مارگن کان اڳ ۾ نيات جي ماهيت بابت سمورو حاصل ڪيل احوال، جنهن ۾ انهن مختلف قسمن جون جماعتون جن مان نيات جو نظام ٺهيل هو، ان کي بنان ڪنهن تفريق جي ڪڏهن قبيلو ته ڪڏهن نيات ته ڪڏهن خاندان ۽ ڪڏهن ته رڳو ڪٽنب ۽ ڪڏهن ته وري ذات وغيره جي ناتي سان سڏيو ويو آهي. انهن ادارن مان نيات جي ڪنهن فرد لاءِ شادي ڪرڻ جائز نه هئي. مطلب ته انهن سمورن گڏوچڙ نالن مان وڏو گوڙ ۽ مونجهارو پيدا ٿي ويل هو. جنهن کي اسان واري دوست عالم مئڪلين مشهور فاتح نيپولين وانگر اچي علمي مداخلت ڪري سڌاري سڌاري سنواري کيس درجا ۽ نظام ڏئي ڇڏيو آهي؟
مئڪلين لکي لکي ٿو ته، ”سمورا قبيلا انهن ٻن گروهن ۾ ورهايل ٿين ٿا. پهريان خارجي گروهه جن ۾ هڪ ٻئي سان شادي ڪرڻ جي منع ٿيل هوندي آهي ۽ ٻيو داخلي گروهه جنهن ۾ پاڻ شاديون ڪرڻ جائز هوندو آهي.“
سندس انهيءَ تمام سادي سودي وضاحت ۽ تشريح هڪ سادي سودي حقيقت کي مورڳوئي وڌيڪ منجهائي ڇڏيو آهي. جيڪڏهن سندس تحقيق ۽ کوجنا کي سندس تشريح مطابق جاري رکبو ته معلوم ٿي نه سگهندو ته هنن ٻنهي منجهيل طبقن مان ڪهڙو طبقو اڳ ۾ پيدا ٿيو هو. خارجي شاديون ڪندڙ يا داخلي شاديون ڪندڙ انهيءَ سموري بڪواس کي مارگن واري خون جي رشتن تي ٻڌل نيات جي اداري جي دريافت ئي اچي ٻنجو ڏنو هو. خون جي رشتن تي مٽن مائٽن هجڻ جي ڪري نيات جي رڪنن لاءِ هڪ ٻئي سان شادي ڪرڻ ناممڪن بنجي ويو هو. ظاهر آهي ته ايروڪواس قبيلا ارتقا ڪندي ڪندي هڪ اهڙي منزل تي اچي پهتا هئا جتي نيات جي اندر شاديون نه ڪرڻ وارو قاعدو پوريءَ ريت پختو ٿي چڪو هو.
چوٿون ته نيات جي ڪن فوت ٿي ويل رڪنن جي ڇڏي ويل ملڪيت سمورن باقي زنده رڪنن ۾ ورهاست ڪئي ويندي هئي. ڇاڪاڻ ته نيات واري ملڪيت کي هر صورت ۽ هر حالت ۾ نيات جي حدن اندر رکڻ لازمي هوندو هو. جڏهن به ڪو ايروڪواس قبيلن جو مرد رڪن مري ويندو هو ته سندس ڇڏي ويل خسيس قسم جي ورثي ترقي کي نيات جي اندر سندس ويجهن عزيزن ۾ ورهاست ڪيو ويندو هو. نيات ۾ سندس اهي ويجهي ۾ ويجها مائٽ هوندا هئا، فوتي جا سڳا ڀائر ۽ ڀينرون ۽ سندس ماءُ جا ڀائر (ماما) پر جڏهن ڪابه عورت رڪن مري ويندي هئي ته انهيءَ صورت ۾ سندس اولاد ۽ سڳيون ڀينرون سندس ملڪيت جون وارث بنبيون هيون، پر سندس سڳا ڀائر ورثي ترڪي مان خارج هوندا هئا. اهوئي هڪ وڏو سبب هو ته مڙس ۽ زال جو هڪ ٻئي جي ڇڏي ويل ورثي ترڪي تي قبضو ڪري سگهڻ هڪ ناممڪن امر هوندو هو. ان جو مکيه سبب هي هوندو هو ته مڙس کي جدا نيات مان ۽ سندس زال کي وري ٻي جدا نيات مان شمار ڪيو ويندو هو. ان ڪري پيءُ جو اولاد، پي واري ڇڏيل ورثي ترڪي جو وراث ٿي نه سگهندو هو ۽ اولاد فقط پنهنجي ماءُ جي ورثي ترڪي جو وارث ٿيندو هو.
پنجون ته هڪ ٻئي جي مدد ۽ دفاع ڪرڻ ۽ ڪنهن ڌاري نيات جي ماڻهو جي هٿان پنهنجي نيات جي ڪنهن رڪن جي مارجي يا زخمي ٿيڻ جي حالت ۾ سندس پلاند وٺڻ نيات جي سمورن رڪنن جو فرض هوندو هو. ان ڪري نيات جي هر رڪن جي جان جي سلامتي جو انحصار به نيات تي هوندو هو. جنهن به شخص نيات جي ڪنهن به رڪن کي ڪو ڌڪ هنيو ته ڄڻ ته هن سموري نيات کي ڌڪ هنيو هو. نيات وارا رشتا هڪ خون (شجري) مان پيدا ٿيا هئا. ان ڪري نيات کي پنهنجي رڪن جي ڌڪ لڳڻ يا سندس خون جو پلاند ضرور وٺڻو پئجي ويندو هو. دشمن کان پلاند جو وٺڻ نيات جو هڪ اڻ ٽر فرض شمار ڪيل هوندو هو.
ايروڪواس قبيلن خون جي پلاند وٺڻ کي بنا ڪنهن شرط جي عام سماجي قانون طور قبول ڪري ڇڏيو هو. جيڪڏهن نيات کان ٻاهر، ڪنهن ٻي ڌاري نيات جو ڪو رڪن، انهيءَ نيات جي ڪنهن به رڪن جو خون ڪري وجهندو هو ۽ اها نيات جنهن جو مقتول شخص رڪن هوندو هو، سندس خون جي پلاند وٺڻ لاءِ ٻڌل هوندي هئي. پلاند وٺڻ کان اڳ ۾ فيصلي ڪرڻ جي ڪوشش کي به آزمايو ويندو هو. قاتل شخص جي نيات وارن جي ڪائونسل گڏ ٿيندي هئي. مقتول واري نيات جي سامهون معاملي جي ٺاهه ڪرڻ لاءِ مختلف رٿون پيش ڪيون وينديون هيون. جيڪڏهن مقتول شخص جي نيات جي ڪائونسل سوکڙيون پڻ قبول ڪيون ته سمجهيو ويندو هو ته معاملو ڄڻ ته ختم ٿي ويو، پر جيڪڏهن سوکڙيون نه قبول ڪيون وينديون هيون ته ڪوبه فيصلو ٿي نه سگهيو ۽ معاملو سچ پچ اڳتي وڌي ويندو هو.
زخمي يا مقتول رڪن واري نيات پلاند وٺڻ لاءِ هڪ ٻن ڏاڍن مڙسن کي مقرر ڪندي هئي. جن جو فرض هوندو هو ته هو قاتل يا خون ڪندڙ شخص جو پيروکڻي کيس ڳولي قتل ڪري ڇڏين. جيڪڏهن اهو قاتل مقتول واري نيات کي ڪنهن به وڌيڪ دانهن ڪرڻ جو ڪوبه حق حاصل نه هوندو هو. معاملو ڄڻ ته پنهنجي قدرتي ۽ صحيح نتيجي تي پهچي چڪو.
ڇهون ته هر هڪ نيات کي هڪ مقرر ڪري ڏنل نالو يا نالامليل هوندا هئا. جنهن جي نالي کي قبيلي ۾ موجود سمورين نياتن مان ڪابه ٻي نيات استعمال ڪري نه سگهندي هئي. ان ڪري هر نيات جي هر رڪن جي شخصي نالي پويان نيات جي نالي کي به ملايو ويندو هو ته رڪن جي نالي سان گڏ سندس نيات جي به خبر پئجي سگهي. انهيءَ ڊيگهه ڪرڻ جو مقصد هوندو هو ته نيات جي ناتي جي موجودگيءَ ۾ کيس سمورا جاتي حقوق به ملندا هُئا.
ستون ته نيات کي ڪنهن به ڌارئي نيات جي رڪن کي پاڻ واري نيات ۾ داخل ڪرڻ جو حق حاصل هوندو هو. انهيءَ داخلا جي ملڻ سان اهو شخص نه رڳو کيس داخل ڪندڙ شخص جي نيات جو بلڪ خود سندس سموري قبيلي جو رڪن بنجي پوندو هو، جنگي قيدي جيڪي قتل ٿي وڃڻ کان بچي ويندا هئا ته کين انهيءَ نيات ۾ داخلا واري اصول هيٺ ڪنهن نه ڪنهن نيات ۾ داخل ڪري ڇڏيو ويندو هو. ان ڪري داخل ڪيل شخص نيات ۾ داخل ٿيندي ئي هڪ جنگي قيدي مان ڦري سموري سنيڪا قبيلي جو رڪن بنجي ويندو هو. نيات جي رڪن بنجڻ بعد کيس سمورا نياتي حق حاصل ٿي ويندا هئا ۽ حقوق حاصل ڪرڻ بعد مٿس نياتي فرض پڻ خودبخود عائد ٿي ويندا هئا.
ڌارين ماڻهن کي نيات جي انفرادي رڪنن جي گذارش ڪرڻ تي به نيات جو رڪن بنايو ويندو هو. نيات ۾ داخل ٿي وڃڻ بعد کيس هڪدم نيات ۾ هڪ ڀاءُ ڀيڻ جو درجو ڏنو ويندو هو. جڏهن ڪنهن شخص کي نيات ۾ داخلا ڏيڻ جو ڪو مرد رڪن مطالبو ڪندو هو ته، فلاڻي شخص کي منهنجو ڀاءُ يا ڀيڻ تسليم ڪيو وڃي ته کيس فورن تسليم ڪيو ويندو هو پر جيڪڏهن ڪا عورت مطالبو ڪندي هئي ته فلاڻي شخص کي منهنجو اولاد تسليم ڪيو وڃي ته اهڙي داخلا ڏيڻ لاءِ ضروري هو ته داخلا وارين رسمن کي پوري اهتمام سان سرانجام ڏنو وڃي. نيات ۾ نين داخل ٿيل عورتن کي ٻارن جو درجو ڏنو ويندو هو. يعني کين فرضن کان آجو سمجهيو ويندو هو.
جيڪڏهن ڪنهن نيات يا قبيلي جي رڪنن جو تعداد ڪنهن قدرتي يا سماجي مصيبت مثلن ڏڪر، موت، بيماري يا جنگ جو شڪار ٿي تعداد ۾ گهڻو گهٽجي ويندو هو ته ڪنهن ٻي نيات يا قبيلي مان گهربل انداز جيترن ماڻهن کي هڪ ئي داخلا واريون رسمون ادا ڪري کين نيات ۾ داخل ڪيو ويندو هو ۽ اهڙي ريت افرادي کوٽ جو پورائو ڪيو ويندو هو. پر اهڙي داخلا ڏيڻ وقت داخلا وٺندڙ شخص جي رضامندي حاصل ڪرڻ هڪ لازمي شرط هوندو هو.
ايروڪواس قبيلن ۾ نيات ۾ داخلا واري رسم جي ادا ڪرڻ لاءِ قبيلي جي ڪائونسل جو کليل اجلاس منعقد ڪيو ويندو هو، جنهن ۾ اها رسم ڄڻ ته هڪ مذهبي تقرار جو روپ اختيار ڪري ويندي هئي.
اٺون ته آمريڪي انڊين نياتن ۾ خاص مذهبي قسمن جي وجود کي ثابت ڪرڻ هڪ مشڪل معاملو هوندو آهي، پر انهيءَ هوندي به انڊين مذهبي رسمون گهڻو ڪري نياتي رسمن سان لاڳاپيل هونديون هيون. ايروڪواس قبيلن ۾ سندن هر ڇهين مذهبي تهوار دوران هر نيات جي مکي ۽ جنگي سردار کي ”دين جا محافظ“ جماعت جو هڪ غيرسرڪاري رڪن تصور ڪيو ويندو هو، سندن درجو مذهبي پيشوائن جيترو متبرڪ ليکيو ويندو هو. اڄ ڏينهن تائين هر سال ۾ 6 مذهبي مجلسون منعقد ڪيو وينديون آهن. هرهڪ مکي مذهبي سردار کي سندس سماجي عهدي جي ڪري ”محافظ دين“ شمار ڪيو ويندو آهي. اهي عهديدار سندن مذهبي پيشوا به هئا.
نائون ته هر نيات کي هڪڙو گڏيل قبرستان هوندو آهي، هينئر نيويارڪ رياست جي ايروڪواس قبيلن کي يورپي لوڪ وڪوڙي ويا آهن. سندن نياتي قبرستان پڻ ختم ٿي چڪا آهن پر ڪجهه وقت اڳ ۾ اهي قبرستان موجود هوندا هئا. ٻين انڊين قبيلن ۾نياتي قبرستان رکڻ جو رواج اڄ به موجود آهي. مثلن ٽڪسارور قبيلي جو قبرستان اهو قبيلو عيسائي دين قبول ڪرڻ جي باوجود اڄ به سماجي طور تي ايروڪواس قبيلي سان لاڳاپيل آهي. عيسائي مذهب جي قبول ڪرڻ جي باوجود سندن قبرن جون قطارون اهڙي ريت ٺاهيون وينديون آهن، جيئن ماءُ واري قبر سان سندس اولاد جون قبرون هڪ ئي قطار ۾ هجن.
مطلب ته هر فوت ٿي ويل انڊين کي سندس ماءُ واري قبر واري قطار ۾ دفن ڪيو ويندو آهي. پر سندن پيءُ کي انهيءَ ساڳي قطار ۾ رکيو ويندو آهي، ايروڪواس قبيلن ۾ نيات جا سمورا رڪن گڏجي فوتي جا ڪلهي ڪانڌي ٿيندا آهن. نيات وارا قبر کوٽيندا آهن ۽ پاڻ ۾ گڏجي فوتي نيات ڀائي جي گڏجي نماز پڙهندا آهن. يعني فوتي جي ميت مان بيهي سندس نعرا ۽ تقريرون ڪندا آهن.
ڏهون ته هر نيات جي هڪ ڪائونسل هوندي آهي، ڪائونسل جمهوري قسم جي هوندي آهي، نيات جا سمورا مرد ۽ عورتون ان جا ميمبر هوندا آهن. هر رڪن کي ڪائونسل اندر هلندڙ موضوع تي بحث مباحثي ۾ حصي وٺڻ جو پورو پورو حق حاصل هوندو آهي. اها ڪائونسل مکي ۽ جنگي سردارن کي چونڊيندي آهي ۽ کين برطرف به ڪري سگهندي آهي ۽ گڏيل طور تي دين جي محافظ به هوندي آهي. انهيءَ ڪائونسل کي مخالف ڪائونسل کان سوکڙيون قبول ڪرڻ يا نيات جي ڪنهن به قتل ٿي ويل رڪن جي خون جي پلاند وٺڻ جو حق حاصل هوندو آهي. مطلب ته انهيءَ ڪائونسل کي نيات جي سڀني دنياوي خواه ديني معاملن لاءِ پوري بالادستي ۽ اقتدار اعليٰ حاصل هوندو آهي.
هينئر اسين هڪ آمريڪي انڊين طرز واري نيات جي اختيارن جو ذڪر ڪنداسين. مارگن صاحب لکي ٿو ته: ”نيات جا سمورا رڪن آزاد هوندا آهن. هڪ ٻئي جي آزادي جي جو احترام ڪرڻ سندن سماجي ۽ قومي فرض هوند و آهي، ذاتي حقن ۽ خاص مراعات Privilages حاصل ڪرڻ جي لحاظ کان نيات قبيلي جي سمورن رڪنن جو سماجي درجو مساوي هوندو آهي، خود مکين ۽ جنگي سردارن کي ٻين رڪنن جي مقابلي ۾ ڪوبه مٿاهون درجو حاصل نه هوندو آهي ۽ ان ڪري کين مٿن سماجي فوقيت حاصل نه هوندي آهي. يعني نياتي لحاظ کان سندن سماجي (ان ڪري سياسي) حيثيت به ٻين رڪنن کان وڌيڪ نه هوندي آهي.
اها حيثيت وري خون جي رشتن تي مٽي مائٽي جي ڌاڳي ۾پوتل هوندي آهي. بنا ڪنهن رسمي اعلان ڪرڻ جي آزادي، برادري ۽ مساوات سندن نيات جا بنيادي آئيني حق هوندا هئا. سماجي نظام ۽ نيات حقيقت ۾هڪ وحدت هوندي آهي. انڊين قبيلن جو معاشرو انهن نياتي وحدتن جي بنيادن تي اڏيل ماڙي هوندي آهي. اهي سموريون حقيقتون ڏيکارين ٿيون ته آزادي ۽ ذاتي وقار کي قائم رکڻ وارو احساس جيڪو انڊين قبيلن جي قومي ڪردار جو هڪ اهم جزو هوندو آهي، انهيءَ ئي نظام جو نتيجو هوندو آهي.
يورپي قومن هٿان آمريڪي کنڊ جي دريافت ٿيڻ وقت آمريڪا جا سمورا انڊين قبيلا نياتن جي بنياد تي ٺهيل هوندا هئا. نيات پاڻ واري مادرانه حق جي بنيادن تي ٺهيل هوندي هئي. ٿورن قبيلن مثلن ڊيڪوٽا قبيلن ۾اهو نياتي نظام درهم برهم ٿي چڪو هو، پر ٻين قبيلن جهڙوڪ اوجبوا ۽ اوماها قبيلن ۾ وري پدرانه حق تي ٺهيل نياتن وارو رواج هلندڙ هو، ڪيترن انڊين قبيلن ۾ پنجن يا ڇهن نياتن کان وڌيڪ نياتون به موجود هونديون هيون. اسين ڏسون ٿا ته، انهن مان ٻه يا ٽي نياتون، پاڻ ۾ گڏجي هڪ وڏو گروهه يا وفاق ٺاهنديون هيون.
جن لاءِ اسان جي دوست عالم مارگن صاحب انڊين لفظن جو يوناني زبان جي طرز تي ترجمو ڪندي کين فيريٽري Phratry جو نالو ڏنو آهي. يوناني زبان ۾ انهيءَ لفظ جي معنيٰ آهي برادري، انهيءَ لحاظ کان سينيڪا قبيلي ۾ٻه برادريون هونديون هيون. پهرئين ۾ هڪ کان چئن تائين ۽ ٻي ۾ پنجن کان اٺن تائين نياتون شامل هونديون هيون. تحقيق ڪندي اسان کي وڌيڪ هي به معلوم ٿيو آهي ته اهي برادريون اصل ۾ انهيءَ ماضيءَ ڏانهن اشارو ڪن ٿيون، جڏهن بنيادي نياتون قبيلي واري وڻ مان شاخون ٿي ڦٽي نڪتيون هيون، انهيءَ ڦوٽهڙي جو مقصد هو نيات اندر شادين ڪرڻ کي روڪڻ، شاديون ڪرڻ لاءِ قبيلي ۾ ڪن ٻن مختلف نياتن جو موجود هجڻ هڪ لازمي امر ۽ هڪ اهم سماجي ضرورت هوندي آهي، جنهن لاءِ وري نيات لاءِ هڪ اهم سماجي جداگانه وجود رکڻ پڻ لازمي بنجي پوي ٿو.
قبيلي وارو وڻ جيئن جيئن وڌندو وڏو ٿيندو ويو هو ته اصلوڪن نياتن مان نيون شاخون يعني نياتون ڦٽي نڪتيون هيون، جن کي جداگانه طور تي رکڻ لاءِ وري ساڳي نظام کي وڏي پيماني تي دهرائڻو پئجي ويو هو وغيره وغيره. هر هڪ قبيلي واري وڻ جو ڏار هڪ جداگانه برادري جي شڪل ۾ رهڻ لڳو هو. اهي برادريون وري انهيءَ وڏي ڏار جون ٽاريون هيون ۽ ٻيا باقي ڏار ڦري سندن سؤٽ بنجي ويا هئا، پاڻ ۾ خون جي ناتن ۾ ڳنڍيل هجڻ جي ڪري آمريڪي انڊين قبائلي نظام ۾ انهن نياتن ۽ برادرين کي وڏي اهميت ڏني وڃي ٿي، سينيڪا قبيلي جو ڪوبه رڪن ۽ فرد اصل ۾ پنهنجي برادري مان شادي ڪري نه ٿي سگهيو، پر برادري جي رڪن جي تعداد ۾ تمام وڏي واڌ جي اچي وڃڻ ڪري اها ڍنڍ ڍري ٿيندي ٿيندي آخرڪار ختم ٿي وئي ۽ فقط موجوده نيات مان شادي ڪرڻ تي بندش قائم رهجي وئي هئي.
سينيڪا قبيلي جي روايتن موجب نسلي طور تي رڇ ۽هرڻ نالي واريون نياتون پاڻ ۾ ڳنڍيل هونديون هيون، باقي 6 نياتون انهن ٻنهي نياتن مان ڦٽي نڪتيون هيون. جڏهن اهو نئون سرشتو هڪ ڀيرو پنهنجون پاڙون پختيون ڪري ويو ته منجهس ضرورت آهر ترميم ڪئي وئي، سندن سماجي توازن کي قائم رکي سگهڻ لاءِ، ڪڏهن ڪڏهن ٻين برادرين جي رڪنن کي به منجهن داخل ڪري نيات جي فوت ٿي ويل رڪنن واري کوٽ کي پورو ڪيو ويندو هو. اهوئي سبب آهي جو اسان کي اڄ به هڪڙي نالي واري نيات ۾ مختلف برادرين جي نالن واريون نياتون موجود نظر اچن ٿيون.
ايروڪواس قبيلن ۾ برادرين جا فرض ڪي سماجي ته ڪي وري مذهبي نوعيت جا هوندا هئا، جن مان پهريون هي هو ته برادرين جي وچ ۾ کينهوڙو راند ٿيندي هئي. جنهن ۾هڪڙي برادري ٻي برادري جو مقابلو ڪندي آهي. هر هڪ برادري جا وڏا وڏا رانديگر پاڻ ۾ راند ڪندا آهن ۽ برادري جا باقي ماڻهو تماشبين ٿي بيهندا آهن. اهي تماشبين به پنهنجي پنهنجي برادرين موجب صفون ٻڌي بيهندا آهن. ٻئي برادريون پنهنجي پنهنجي برادري وارن رانديگرن جي کٽي وڃڻ لاءِ مختلف برادرين جي رڪنن سان شرطون رکنديون آهن.
ٻيو ته قبائلي ڪائونسل جي اجلاس ۾ هر برادري جا مکي ۽جنگي سردار برادرين جي ٻين رڪنن کان جدا ٿي پاڻ ۾ ٻانهين ٺاهي ويهندا آهن ٻئي برادريون هڪ ٻئي جي آمهون سامهون ٿي بيهنديون آهن ۽ هرهڪ برادريءَ جو هڪڙو هڪڙو خطيب واري واري سان پنهنجي برادري جي عيوضي طور ٻي برادريءَ کي مخاطب ٿي تقرير ڪندو آهي. ان وقت ائين لڳندو آهي، ڄڻ ته ٻئي برادريون پاڻ ۾ سچ پچ مخالف ۽ ڌاريون جماعتون آهن.
ٽيون ته جيڪڏهن قبيلي جو ڪوبه رڪن قتل ٿي ويندو آهي ۽ ٻئي قاتل ۽ مقتول شخص ساڳي نيات مان نه هوندا آهن ته مقتول شخص جا وارث هميشه پاڻ واري نيات کي مدد ڪرڻ لاءِ پڪاريندا ۽ کين گڏ ڪندا آهن. جيڪي وري برادري جي ڪائونسل کي گڏ ڪندا آهن ۽ سمورا پاڻ ۾ گڏ ٿي مخالف برادري يعني ٻي برادري کي عرض ڪندا آهن، ته هو پنهنجي ڪائونسل کي گهرائين ته جيئن ٻئي ڪائونسلون (جرگا) پاڻ ۾ گڏجي تڪراري معاملي کي نبيرن.
اهڙن موقعن تي ٻئي برادريون ڦري گڏ ٿي اصلوڪي پراڻي نيات بنجي پونديون آهن. هن پراڻي اصلوڪي نيات کي انهيءَ نيات جي نسبت ۾ جيڪا نئين ڦٽي نڪتل هجڻ جي ڪري اڃا ڪمزور حالت ۾ هوندي آهي. دشمن سان مقابلي ڪرڻ ۾ فتح ۽ ڪاميابي جي وڌيڪ اميد هوندي آهي
چوٿون ته نيات جي ڪنهن اهم رڪن جي موت جي حالت ۾ ٻي برادري ۽ نيات وارا رڪن فوتي جي ڪفن دفن جو گڏجي انتظام ڪندا آهن. فوتي شخص واري برادري جا رڪن فقط ساڻن ڪلهي ڪانڌي ٿي هلندا آهن. جيڪڏهن ڪو مکي مري ويندو آهي ته ٻي برادريءَ جا رڪن ايروڪواس قبيلي واري وفاقي ڪائونسل يا جرگي کي فوتي مکي جي خالي ڪيل منصب تي ڪنهن ٻئي رڪن کي مکي طور چونڊڻ جو اطلاع ڪندي آهي.
پنجون ته مکي جي چونڊ واري موقعي تي برادري جي ڪائونسل گڏ ٿيندي آهي. عام رواجي حالتن ۾ چونڊيل مکي واري برادري سندس مکي چونڊ جي وڃڻ جي توثيق ڪري ڇڏيندي آهي، پر ٻي برادري جي ڪن ٻين نياتن جي چونڊيل مکين جي مخالفت ڪرڻ جي حالت ۾ برادري واري ڪائونسل کي گهرايو ويندو آهي. جيڪڏهن برادري واري ڪائونسل به چونڊيل مکي جي مخالف سان همراه هوندي آهي ته خود چونڊ کي ئي مسترد ڪيو ويندو آهي ۽ نئين سر چونڊ ڪرائي ويندي آهي.
ڇهون ته يورپي قومن جي آمريڪي کنڊ ۾ آمد کان اڳ ۾ ايروڪواس قبيلن ۾ خاص رازدارانه قسم جون مذهبي رسمون موجود هونديون هيون، جن کي سفيد فام يورپي قومون چٿر طور Medicine Lodges يعني طبي آرام گاهون سڏيندا هئا. انهن مذهبي رسمن کي سينيڪا قبيلي وارا ٻن خاص تهوارن تي ملائيندا هئا، يعني هر برادري جدا جدا طور تي انهن تهوارن ۽ ڏڻن تي نون رڪنن جي قبيلي يا نيات ۾ داخلا لاءِ خاص مقرر ڪيل رسمون ادا ڪيون وينديون هيون.
ستون ته يورپي قومن جي آمريڪا فتح ڪرڻ وقت ٽاسڪلا علائقي جون چارئي ڪنڊون چئن جدا جدا برادرين جي قبضي ۾ هونديون هيون، جيڪا ڳالهه ثابت ڪري ٿي ته اهو علائقو به چئن برادرين ۾ ورهايل هوندو هو. اهو ساڳيو دستور يونان ۾ به هوندو هو يا اسان کي اهڙي قسم جي برادرين وارو نظام جرمن قبيلن ۾ به موجود ملي ٿو. فوج کي به انهن برادرين واري دستور تي منظم ڪيو ويندو هو. اهي برادريون ميدان جنگ تي پنهنجن جدا جدا جهنڊن هيٺ ۽ هڪ جدا جنگي سردار جي ماتحت شامل ٿي جنگ ڪنديون هيون، هرهڪ برادريءَ کي جدا لباس به مقرر ڪري ڏنو ويندو هو.
جيئن برادري نياتن مان ٺهي ٿي، ساڳي نموني قبيلو برادرين مان ٺهي ٿو، ڪن ڪمزور ۽ گهٽ تعداد وارن قبيلن ۾ ته مورڳو برادريون ئي ڪونه هونديون هيون. يعني منجهن برادري واري ڪڙي غائب هوندي هئي.
هاڻي اچو ته ڏسون ته آمريڪي انڊين قبيلن جون اهميت واريون ڳالهيون ڪهڙيون هونديون آهن؟ اهي هيٺ ڏجن ٿيون:
پهريون ته هر هڪ قبيلي کي پنهنجو جدا نالو، وطن، ملڪ يا علائقو هوندو آهي. هر هڪ قبيلي کي رهائش ۽ آبادي ڪري روزگار پيدا ڪرڻ سان گڏ شڪار ڪرڻ ۽ مڇي مارڻ، ڪاٺين ۽ ٻارڻ لاءِلاڳيتو علائقو مليل هوندو هو. ٻن علائقن جي وچ ۾ غيرجانبدار No man's Land علائقو مقرر ڪيل هوندو هو. جيڪڏهن ٻنهي قبيلن جون ٻوليون ۽ لهجو ملندڙ جلندڙ هوندو هو ته غير جانبدار علائقي جي حد پڻ تمام ٿوري رکي ويندي هئي. ان جي مخالف حالت ۾ غير جانبدار علائقا يورپ ۾ به پيدا ڪيا ويا هئا.مثلن جرمن علائقن جي حد تي بليڪ فاريسٽ کي غير جانبدار علائقي طور شمار ڪيو ويندو هو.
جوليسسيزر، جرمني ۽ سئي قبيلن جي علائقن جي ٻاهران غيرآباد کي غيرجانبدار علائقي طور قرار ڏنو هو، ساڳيءَ طرح جرمن ۽ ڊينس صلاف علائقن ۽ قبيلن جي وچ ۾ سيڪسن جو غير جانبدار علائقو مقرر ڪيو ويو هو. صلاف زبان ۾ بريني بور نالي ٻيلي کي سرحدي ٻيلو چئبو آهي. جنهن تان جرمن شهر نرنيڊن برگ جو نالو پيو آهي، بعد ۾ اهي شهر صلاف ۽ جرمن قبيلن جي وچ ۾ غير جانبدار علائقو هوندو هو. اهڙي علائقي کي ٻيا پاڙيسري قبيلا به تسليم ڪندا آهن. انهن غير جانبدار علائقن تي قبضي ڪرڻ جي ڪوشش جي معنيٰ هئي قبيلي سان اعلان جنگ ڪرڻ، پنهنجي علائقي جي سموري پيدائش قبيلو پاڻ استعمال ڪندو هو ۽ ان جو دفاع به پاڻ ڪندو هو. ڪنهن قبيلي جي مردمشماري جي وڌي وڃڻ جي حالت ۾ به علائقن جي سرحدن جي مقرر ڪرڻ ۾ تڪليفون پيدا ٿي پونديون آهن. قبيلن تي نالا پڻ اتفاقي طور تي رکجي ويندا آهن. يعني قبيلن وارن نالن کي ڪنهن خاص شخص ڳولي چونڊي نه رکيو هو. وقت جي گذرڻ سان گڏ جيڪو علائقو فلاڻي قبيلي جي نالي سان ڪوٺجي ٿو، سڀاڻي اهو ساڳيو علائقو ڪنهن ٻئي قبيلي يا انهيءَ قبيلي جي ڪنهن ٻي شاخ وارن جي نالن سان سڏيو ويندو هو، مثلن جرمن قبيلن تي سندن نالو ڪيلٽ قبيلي وارن رکيو هو، لفظ جرمن مان ڦري جرمني ٿيو آهي.
ٻيو ته هرهڪ آمريڪي انڊين قبيلي کي پنهنجي هڪ جدا ٻولي به هوندي هئي، حقيقت هيءَ آهي ته قبيلي جو نالو سندس ٻولي هميشه پاڻ ۾ گڏجي هلندا آهن. آمريڪي انڊين قبيلا ۽ نون قبيلن ۽ نين ٻولين جي ٺهڻ وارو سلسلو اڃا به نه ٿيو آهي، اهو عام طور تي ڏٺو ويو آهي ته جڏهن به ڪي ڪمزور قبيلا پاڻ ۾ ملي هڪ قبيلو ٺاهين ٿا ته ٻئي قبيلا پاڻ ۾ گڏجي ٻئي زبانون ڳالهائيندا رهن ٿا. هڪ آمريڪي قبيلي جي نفري جو تعداد سراسري طور تي ٻن هزار فردن کان گهٽ هوندو آهي.
چيروڪي قبيلي جي نفري 34000 هزار کان به مٿي آهي، آمريڪي انڊين قبيلن ۾ اهو هڪڙو ئي وڏي ۾ وڏو قبيلو موجود آهي، جيڪو فقط هڪڙي ئي ٻولي ڳالهائي ٿو.
ٽيون ته نياتن جي چونڊيل مکين ۽ جنگي سردارن جي چونڊ جي توثيق ڪرڻ واري رسم جي ادا ڪرڻ جو حق فقط قبيلي کي حاصل هوندو آهي.
چوٿون ته مکين ۽ جنگي سردارن کي سندن منصبن ۽ عهدن تان معزول ڪرڻ جو حق خود نيات جي مرضي جي خلاف قبيلي کي حاصل هوندو هو. جيئن ته اهي مکي ۽ جنگي سردار قبيلي جي ڪائونسل جا رڪن هوندا هئا، ان ڪري اسانکي قبيلي جي انهيءَ طاقتور حق ۽ اختياري اندازي جي خبر پئجي سگهي ٿي. انهيءَ عمل کي ثابت ڪرڻ لاءِ ڪنهن به وڌيڪ وضاحت ڪرڻ جي ضرورت نه آهي، پر جيڪڏهن ڪي قبيلا پاڻ ۾ گڏجي ڪو وفاق ٺاهيندا هئا ته بين القبائلي فيصلن کي وفاقي ڪائونسل ڏانهن موڪليو ويندو هو، ڇاڪاڻ ته اها ڪائونسل قبائلي ڪائونسل جي جاءِ والاري ٿي. وفاق اندر هر رڪن قبيلي کي نمائندگي مليل هوندي هئي. ان ڪري سمورا اختيارات ۽ ملڪ ۽ قوم تي اقتدار اعليٰ به کين تفويض ڪيل هوندو هو.
پنجون ته ساڳين مذهبي تصورات (ديومالائي مذهب) جو موجود هجڻ ۽ ساڳي طريقي جي عبادت ڪرڻ جون رسمون ادا ڪرڻ جو رواج منجهن رائج هوندو هو. مارگن کان سواءِ هڪ ٻيو تاريخ جو عالم به انهيءَ جي تصديق ڪندي لکي ٿو ته هر غيرمهذب معاشري وانگر آمريڪي انڊين عوام به مذهب پرست قسم جا انسان هوندا آهن، سندن ديومالائي مذهب جي اڃان سوڌو به پوري ريت تحقيق ڪئي ويئي آهي. هنن پنهنجن مذهبي تصورات ۽ نظريات کي انساني شڪلين ۾ پيش ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. مثلن سمورن قسمن جا ارواح پر غيرمهذبيت جي اوائلي دور جنهن ۾ اهي قبيلا سچ پچ زندگي گذاريندا هئا. روحن ۽ نظريات جي نمائندگي ڪرڻ لاءِ وٽن ڪي به خاص مذهبي تصويرن خاڪن لاءِ عقيدا يا شاعري وغيره پيدا ٿي نه سگهيا هئا. ان ڪري منجهن ڪنهن به قسم جي بت پرستي ڪرڻ جو ڪوبه رواج پڻ پيدا ٿي نه سگهيو هو نه وري ڪن بتن جي پوڄا ڪرڻ جو رواج منجهن پيدا ٿي سگهيو هو. ان ڪري ڪن بتن جي پوڄا ڪرڻ لاءِ وٽن ڪوبه مندر تعمير نه ڪيو ويو هو. سندن پوڄا پاٽ حقيقت ۾ سنئون سڌو فطرت ۽ سندن عناصرن جي پوڄا هڪ اهڙي قسم جي هوندي هئي، جيڪا ارتقا ڪندي آخرڪار وڃي بت پرستي ۽شرڪ جو روپ اختيار ڪندي آهي.
هر قبيلي لاءِ مقرر ٿيل جدا جدا تصور هوندا هئا، جن ۾ مخصوص قسم واريون عبادت ڪرڻ جون رسمون ادا ڪيون وينديون هيون، خاص طور تي عبادت طور نچڻ، ڳائڻ وڄائڻ ۽ رانديون رونديون ڪرڻ جو رواج وٽن رائج هوندو هو. نچڻ ۽ راڳ ڳائڻ وارو عنصر گهڻو ڪري سمورين مذهبي عبادتن ۾ موجود هوندو هو. هر قبيلو پنهنجي روءِ سوءِ عبادت ڪندو هو، يعني مذهبي طور تي منجهن اجتماعيت کي پيدا ڪرڻ وارو ڪوبه تصور موجود ڪونه هو.
ڇهون ته عوامي معاملن جي انتظام جو ڪاروبار هلائڻ لاءِ وٽن هڪ قبائلي ڪائونسل هوندي هئي، انهيءَ ڪائونسل ۾ هر نيات جو مکي ۽ جنگي سردار شامل هوندا هئا، يعني سندن سچا پچا چونڊيل عيوضي. ڇاڪاڻ ته کين ڪنهن به وقت معزول ڪري سگهبو هو. ڪائونسل جو اجلاس کليل ميدان ۾ ٿيندو هو، جنهن جي چوگرد قبيلي جا رڪن ويٺل هوندا هئا، جن کي نه بحث ۾ حصي وٺڻ جو حق حاصل هوندو هو. يعني کين به ڪائونسل جي ڪارروائي دوران ٻڌو ويندو هو. قبائلي نظام واري قاعدي موجب هر حاضر رڪن ڪائونسل جي اجلاس کي خطاب ڪري سگهندو هو. پر فيصلي ڪرڻ جو حق فقط ڪائونسل کي ئي حاصل هوندو هو.
عورتون پڻ پنهنجن عيوضين جي وسيلي پنهنجي راءِ جو اظهار ڪري سگهنديون هيون. ايروڪواس قبيلن ۾ هي رواج هوندو هو ته هر فيصلو يڪراءِ ڪيو ويندو هو. جيئن جرمن مارڪن ۾ ٿيندو هو. ڌارين قبيلن سان تعلقاتن جي باري ۾ به فيصلن ڪرڻ جي جوابداري خاص طور تي قبيلي جي ڪائونسل تي هوندي هئي. قبيلي جي اها ڪائونسل قبيلن ڏانهن سفارشون موڪلڻ جو انتظام پڻ ڪندي هئي. آيل سفارتن سان گفت و شنيد به ڪندي هئي، اها ڪائونسل ٻين قبيلن سان اعلان جنگ ڪرڻ ۽ ساڻن صلح ڪرڻ جا معاهدا به ڪندي هئي. جنگ جي حالت ۾ رضاڪار جنگي جوانن کان ڪم ورتو ويندو هو. يعني وٽن ڪابه مقرر ڪيل سکيا ورتل دائمي فوج موجود نه هوندي هئي. اصولي طور تي جڏهن قبيلي جو ڪنهن ڌارئي قبيلي سان ڪو معاهدو ڪيل نه هوندو هو ته، قبيلو پاڻ کي انهيءَ ڌارئي قبيلي سان جنگ جي حالت ۾ تصور ڪندو هو.
جنگ ڪرڻ وقت دشمن جي خلاف فوجي دستن جي رواني ڪرڻ جو بندوبست ڪرڻ ٿورن مشهور سردارن جو فرض هوندو هو. جنگ تي رواني ٿي وڃڻ کان اڳ ۾ اهي جنگي جوان هڪ خاص جنگي ناچ ڪندا هئا. هر جوان جيڪو انهيءَ ناچ ۾ شامل ٿيندو ويندو هو ته کيس به جنگي دستي ۾ شامل ڪندا ويندا هئا. اهو جنگي ناچ ڪرڻ ڄڻ جوانن کي جنگ ڪرڻ لاءِ ڀرتي ڪرڻ جو هڪ طريقو هوندو هو. ڪنهن جوان جي ناچ ۾ شامل ٿيڻ مان سندس جنگ ۾ شامل ٿيڻ جو ارادو معلوم ڪيو ويندو هو. ناچ جي هلندي هلندي جنگي جٿو به تيار ٿي ويندو هو ۽ اتي جو اتي ناچ واري سرزمين تان ئي جنگي محاذ ڏانهن روانو ٿي ويندو هو. جوانن جي جنگي محاذ ڏانهن روانگي ۽ جنگ تان فاتح غازي ٿي موٽي اچڻ جي موقعن تي هڪ وڏو عوامي جشن ملهايو ويندو هو.
جنگي جٿن ٺاهڻ، کين ڀرتي ڪرڻ ۽ جنگي محاذن تي وڃڻ لاءِ قبيلي جي ڪائونسل جي اجازت وٺڻ جي ضرورت نه هوندي هئي. اها اجازت نه رسمي طور تي گهري ويندي هئي ۽ نه وري رسمي طور تي ڏني ويندي هئي. دشمن جي علائقي تي حملا ڪرڻ ۽ پنهنجي علائقي جي دفاع ڪرڻ جا ڪم رضاڪار جنگي جوان ڪندا هئا. اهي جنگي جوان ۽ جنگي جٿا بلڪل انهيءَ نوع جا هوندا هئا، جهڙا جرمن قبيلن جا هوندا هئا. جن جو بيان تاسيت به پنهنجي ڪتاب ۾ڪيو آهي، سواءِ هن هڪڙي ڳالهه جي ته جرمن قبيلن جا جوان هڪ دفعو جنگي جٿي ۾ شامل ٿي وڃڻ کان پوءِ عمر ڀر انهيءَ جٿي ۾ شامل رهندا هئا ۽ خود امن جي حالت ۾ به انهن جنگي جٿن کي ختم نه ڪيو ويندو هو.
انڊين قبيلن جي وڏين مهمن ۾ به جن جي ڊيگهه ۽ ويڪر سوين ميلن ۾ پکڙيل هوندي هئي معمولي انداز جي جٿن کي موڪليو ويندو هو. جڏهن جنگ ڪرڻ لاءِ ڪيترائي جٿا هڪ جاءِ تي اچي گڏ ٿيندا هئا. تڏهن به مٿن هڪ پڪو جنگي سردار مقرر ڪرڻ جي بجاءِ هر جٿو پنهنجي جدا سردار جي حڪم تي وڙهندو ۽ عمل ڪندو هو. مهم جي دوران جٿن ۾ اتحاد ۽ربط پيدا ڪرڻ لاءِ فقط مٿاهين درجي تي جنگي سردارن جي هڪ ڪائونسل ٺاهي ويندي هئي.
اسان کي ساڳئي قسم جي جنگ ڪرڻ جو رواج رهائين درياهه تي رهندڙ جرمن قبيلن جي الماني جرمن قبيلن ۾ به موجود ملي ٿو. اهو ساڳيو ذڪر چوٿين صدي عيسويءَ جو آهي، جيڪو جڳ مشهور رومن تاريخ جي عالم اميانس مارسلينس Ammiianus Marcellinus به ڪيو آهي.
ستون ته ڪن آمريڪي انڊين قبيلن ۾ اسان کي هڪ اعليٰ مکيءَ جو وجود پڻ ملي ٿو. پر سندس اختيارات تمام محدد هوندو هو ته مکين ۾ هو محض هڪ عام درجي جو مکي هوندو هو. قبيلي جي جنگي ڪائونسل جي رسمي طور تي گڏجڻ کان اڳ ۾ ڪنهن فوري پر تمام اهم معاملي لاءِ فوري ۽ عارضي طور تي انتظام ڪرڻ سندس فرض هوند هو. اهو قدم ڪمزور هئڻ جي باوجود به ترقي جي راهه تي هڪ اهم قدم هو. جنهن مان ڪو خاص فائدو نه هوندو هو. اهو انتظام انهيءَ لاءِ ڪيو ويو هو ته جيئن هڪ سرڪاري عهديدار کي پيداڪري سگهجي، ڇو ته جيڪو ڪم کانئس هڪ عوامي عهديدار جي حيثيت ۾ نه ٿي ٿي سگهيو اهو ساڳيو ڪم هو هڪ سرڪاري عهديدار جي حيثيت ۾ وڌيڪ سولائيءَ سان ڪري سگهيو ٿي، ۽ جڏهن اهو ساڳيو عمل جنگي طور تي ڪرڻو پئجي ويو ٿي ته ان لاءِ پڻ هڪ جنگي اعليٰ سردار جي عهدي کي خاص طور تي پيدا ڪيو ويو هو.
آمريڪي انڊين قبيلن جي اڪثريت قبائلي نظام واري درجي کان هڪ قدم به اڳتي وڌائي نه سگهي هئي. ان جو مکيه ڪارڻ هي هو ته هر هڪ قبيلي جي مردم شماري تمام ٿوري هوندي هئي ۽ سندن قبضي وارو علائقو تمام وڏو ۽ وسيع هوندو هو. ٻن قبيلن جي وچ ۾ ڇڏي ڏنل غير جانبدار علائقي واريون حدون غير معمولي طور تي وسيع ۽ اڙانگيون هونديون هيون. انڊين قبيلن جي هڪ ٻئي سان دائمي طور تي جنگ جي حالت ۾ رهڻ جي ڪري، سمورا انڊين قبيلا پاڻ ۾ وڙهي وڙهي تمام ڪمزور ۽ نيستا ٿي پيا هئا. انهن جنگين ۾ جنگي جوانن جي مارجي وڃڻ ڪري نئون ۽ تازو خون وهي وهي ضايع ٿي ويو هو. پر وڏي ۾ وڏي ڳالهه هيءَ هئي ته سندن مردم شماري جي تمام ٿورائي ۽ هڪ عظيم کنڊ جيتري وسيع ملڪ کين وڌيڪ ترقي ڪرڻ کان ڄڻ ته ٽنگن ۾ ڏانوڻ وجهي هڪ هنڌ تي ساڪت ڪري بيهاري ڇڏيو هو. انڊين قبيلا هنگامي ۽ غيرمتوقع حالتن جي پيدا ٿيڻ شرط ئي هڪدم وڃي پاڙيسري ملڪن ۽قبيلن سان صلح جا عهدناما ڪندا هئا ۽ هنگامي حالتن ۾ ختم ٿيندي ئي سندن سارو جوش، خروش ۽ ڀڄ ڊڪ به هڪدم ٺري ٿڌي ٿي ختم ٿي ويندي هئي. منجهن وري ساڳيو پراڻوحسد شروع ٿي ويندو هو.
ڪن علائقن ۾ وري هيئن به ٿيو هو ته پاڻ ۾ اصل مٽ مائٽ پر بعد ۾ وڌي وڇڙي ويل قبيلا وري پاڻ ۾ گڏ ٿي هڪ دائمي وفاق پيدا ڪندا هئا ۽ اهڙي وقت وري هڪ دفعو هڪ گڏيل ۽ متحده قوم جي ٺاهڻ لاءِ اڳتي قدم وڌائڻ لڳندا هئا. اسان کي هڪ اهڙي عظيم وفاق جو مثال يونائيٽيد اسٽيٽس آمريڪا ۾ ايروڪواس قبيلن جي صورت ۾ ملي ٿو. اهي قبيلا اصل ۾ عظيم ڊڪوٽا قبيلن جون شاخون هئا، ايروڪواس قبيلا پنهنجي اصلوڪي اباڻي وطن مسيسپي درياهه جي الهندي علائقن مان هجرتون ڪندا ڪندا اچي موجوده نيويارڪ رياست ۾ ويٺا هئا. اصل ۾ سندن پنج بزرگ اهم هوندا هئا. سينيڪا، ڪاپوگا، اونندگا، اوپڊ ۽ موهاڪ.
اهي سمورا قبيلا مڇي مارڻ، جانورن جو شڪار ڪرڻ، وڻن ۽ ڀاڄين جا پن ۽ پاڙون کائي پيٽ گذر ڪندا هئا. اهي قبيلا ڳوٺ ٺاهي رهندا هئا. جن کي لوڙها ڏنل هوندا هئا. سندن مجموعي تعداد ويهن قبيلن کان مٿي نه هوندو هو. منجهن ڪيتريون ئي نياتون هونديون هيون.جيڪي مٿي ذڪر ڪيل قبيلن مان ٺهيون هيون. سندن علائقا به وسيع پر لاڳيتا هوندا هئا. اهي قبيلا هڪڙي ئي زبان جا مختلف لهجا ڳالهائيندا هئا. جنهن ۾ مختلف قبائلي لهجا موجود هوندا هئا. انهن قبيلن ۾ اهو ملڪ نئون نئون فتح ڪيو هو. جنهن ڪري انهن علائقن جي قديم رهاڪو قبيلن جي مقابلي ۾ منجهن وڏو اتحاد ۽ اتفاق موجود هوندو هو ۽ اها ڳالهه هئي به قدرتي.
15هين صدي عيسويءَ جي آغاز ۾ هنن قبيلن وڌي ويجهي هڪ عظيم وفاق جي صورت اختيار ڪئي هئي. جنهن کي پنهنجي اجتماعي طاقت جو احساس به هوندو هو. انهيءَ طاقتور هجڻ جي احساس کين جارحيت ڪرڻ تي اڀاريو هو. وفاق ۾ شامل قبيلن هڪدم جارحيت ڪري ڏني ۽ پنهنجي اقتدار جي عروج جي دور ۾ 1625ع ۾ پاڙيسري علائقن ۽ قبيلن کي فتح ڪرڻ ۾ ڪامياب به ٿي ويا هئا. هنن موروثي وطني قبيلن کي ماري ملڪ مان ڀڄائي ڪڍي ڇڏيو هو پر بچي رهجي ويل قبيلن کين ڏن ڏيڻ ۽ سندن اطاعت ڪرڻ قبول ڪئي هئي.
ايروڪواس قبيلن وارو وفاق هڪ عظيم وفاق نظام هو، جنهن جهڙو نظام ڪنهن به اڳوڻي ۽ همعصر قبيلن جي صورت ۾ ڪڏهن به عمل ۾ نه اچي سگهيو هو ۽ نه وري ڪڏهن موجود ئي رهيو هو. غير مهذبيت واري اوائلي دور مان نڪري ئي سندن نظام جهڙو ٻيو ڪوبه نظام ڪوبه آمريڪي انڊين قبيلو پيدا ڪري نه سگهيو هو. سواءِ ميڪسيڪو، نيو ميڪسيڪو ۽ پيرو رياستن وارن قبيلن جي، هن وفاق جا پنج اهم ڪردار هئا:
(1 ) (الف) وفاق جي اندر سمورن قبيلن جي حيثيت مساوي درجي جي هوندي هئي.
(ب) پنج ئي قبيلا پاڻ ۾ خون جي رشتن وارين مٽين مائٽين ۾ پوتل هوندا هئا ۽ هڪ ٻئي سان دائمي طور تي عهدنامن ۾ جڪڙيل هوندا هئا. جن موجب هر قبيلو پنهنجي جاءِ تي مڪمل طور تي آزاد ۽ خودمختيار هوندو هو.
(ث) داخلي معاملن ۾ سمورا قبيلا بلڪل خود مختيار هوندا هئا. هن وفاق جو بنياد خون جي رشتن جي ٻڌل مٽين مائٽين تي مبني هوندو هو. هنن پنجن قبيلن مان ٽن قبيلن کي فادر قبيلا يعني بزرگ قبيلا سڏيندا هئا. باقي ٻن قبيلن کي اولاد اسيلا سڏيندا هئا. ٽنهي بزرگ قبيلن مان ڪونه ڪو وڏي عمر وارو بزرگ مائٽ قبيلن ۾ موجود رهندو هو. سندن سمورا وڏين عمرين وارا باقي بزرگ ٽن قبيلن ۾ رهندا هئا. يعني سمورن قبيلن مان ڪوبه قبيلو بزرگ مائٽن جي وٽن موجودگيءَ کان وانجهو نه هوندو هو. انهيءَ نظام کي پختن پيرن تي بيهارڻ لاءِ وٽن هڪ ۽ ساڳي ٻولي رابطي طور موجود هئي.
(2) وفاقي ڪائونسل ۾ موجود مکين واري جماعت سمورن شامل قبيلن جي نمائندگي ڪندي هئي. عزت ۽ احترام حاصل ڪرڻ لاءِ وٽن سمورا مکي پاڻ ۾ مساوي حيثيت رکندا هئا. وفاقي نوعيت وارا سمورا معاملا اها وفاقي ڪائونسل طئي ڪندي هئي.
(3) ته وفاق جي قيام وقت انهيءَ 50 مکين واري ڪائونسل کي مکين جي عهديدارن جي طور تي سمورن وفاق ۾ شامل قبيلن ۽ نياتن ۾ ڌار ڌار ڪري موڪليو ويندو هو. کين خاص طور تي وفاق جي مقصدن لاءِ ئي چونڊيو ويندو هو. جڏهن به ڪنهن مکي جو عهدو خالي ٿيندو هو ته ساڳئي مکين کي نياتون وري وري سندن نمائندگي ڪرڻ لاءِ ڪائونسل تي چونڊي موڪلينديون هيون، پر کين مکپڻ جي عهدن تي پڪي ڪرڻ جو ڪم وري به وفاقي ڪائونسل جي هٿن ۾ هوندو هو.
(4) ته اهي سمورا وفاقي مکي پنهنجن پنهنجن قبيلن جي ڪائونسلن تي پڻ مکي طور چونڊيل هوندا هئا.
(5) ته وفاقي ڪائونسل جا سمورا فيصلا يڪرائ بحال ڪيا ويندا هئا.
(6) ته وفاقي معاملن ۾ هر قبيلي جي رڪن مکي کان سندس راءِ ورتي ويندي هئي. ان ڪري سمورا قبيلا وفاقي ڪائونسل جي ڪيل فيصلن کان مطمئن رهندا هئا.
(7) ته هر قبائلي ڪائونسل کي اهو اختيار حاصل هوندو هو ته اها ڪڏهن به وفاقي ڪائونسل جي گڏجاڻي گهرائي سگهي ٿي، پر وفاقي ڪائونسل کي قبائلي ڪائونسل جي گڏجاڻي جي سڏائڻ جو ڪوبه حق ۽ اختيار حاصل نه هوندو هو.
(8) ته وفاقي ڪائونسل جون گڏجاڻيون سمورن حاضر رڪنن جي روبرو ٿينديون هيون. جن ۾ ايروڪواس قبيلن جي هر رڪن کي به ڳالهائڻ ۽ راءِ ڏيڻ جو پورو پورو ۽ مساوي حق حاصل هوندو هو.
(9) ته وفاقي ڪائونسل جو ڪوبه سرڪاري طور تي مقرر ڪيل صدر نه هوندو هو. ان ڪري وفاقي انتظاميا جو پڻ ڪوبه مقرر ڪيل سربراهه نه هوندو هو.
(10) ته وفاقي ڪائونسل وٽ جنگ ڪرڻ لاءِ هميشه ٻه فوجي سردار اعليٰ موجود رهندا هئا. جن ٻنهي ڄڻن کي هڪ جيترو اقتدار ۽ اختيار مليل هوندا هئا. (سپارٽا ۾ به ٻه بادشاهه روم ۾ به ٻه ڪائونسل هوندا هئا).
هي آهي ايروڪواس قبيلن جو وفاقي آئين ۽ سندن سماجي نظام. جنهن جي تحت هنن چار سو ورهيه پنهنجو نظام وڏي ڪاميابيءَ سان هلايو هو ۽ اهي ساڳيا قبيلا اڄ به ساڳئي نظام هيٺ رهن ٿا. مون مٿي بيان ڪيل سمورو تفصيل مارگن جي ڪتاب تان ورتو آهي. اسان کي سندس ڪتاب ۾هڪ اهڙي معاشري جي سماجي نظام جي ڀلي ڀت ۾ پروڙ پوي ٿي، جنهن ۾ ڪنهن به قسم جي رياست جي ادارن جوڪوبه وجود قائم نه ڪيو ويو هو. رياست جو ادارو وجود ۾ اچڻ کان اڳ ۾ ئي هڪ اهڙي خاص حقيقت جو قياس ۽ گمان ڪري ٿو، جنهن ۾ عوامي اقتدار انهيءَ عوام کان جدا ۽ ڌار حيثيت جو هجڻ گهرجي. هن ساڳي عوام تي اها رياست ان کي استعمال ڪرڻ گهري ٿي.
جرمن عالم ۽ مورخ مارو Maurer صحيح طور تي تسليم ڪري ٿو ته جرمن معاشري وارو مارڪ (ڳوٺاڻو) آئين پنهنجي ۽ اصليت ۾محض هڪ خالص سماجي ادارو هوندو هو، جيڪو رياست جي اداري کان بلڪل مختلف قسم جو هوندو هو. جيتوڻيڪ انهيءَ ساڳئي خالص سماجي اداري ۽ آئين اڳتي هلي رياست جي بنيادن کي قائم ڪرڻ ۾ وڏي مدد ڏني هئي. ان ڪري مارر پنهنجن سمورن ڪتابن ۾ انهيءَ ساڳئي عوامي اقتدار جو، جنهن درجي بدرجي اڀري ۽ ارتقا ڪري رياست جو درجو حاصل ڪيو هو. جنهن ڳوٺاڻي مارڪ نظام ۽ سندس بنيادي سماجي آئين مان مدد ورتي هئي، پوءِ کڻي اهي ڳوٺ، قصا يا خود وڏا شهر هوا، هو ذڪر ڪري ٿو، اتر آمريڪا جي انڊين قبيلن جي تاريخ مان اسان کي هن حقيقت جو به علم حاصل ٿئي ٿو ته ڪيئن اصل ۾ هڪ متحد قبيلو درجي بدرجي ساري اتر آمريڪا کنڊ ۾ پکڙندو مٿس ڇانئجي ويو هو؟ ۽ ڪيئن قبيلو جيڪو اصل ۾ ٽڪرن ۾ ورهايل هوندو هو، هڪ گڏيل قوم جي صورت اختيار ڪري ٿو؟ ۽ قبيلن جو سمورو گروهه وري ڪيئن پاڻ ۾ گڏجي متحد ٿي هڪ قوم بنجي پوي ٿو؟ سندن ٻولين ۾ ڪيئن ۽ ڇو تبديليون پيدا ٿين ٿيون؟ ايتري قدر جو هڪ مشترڪ ٻولي جا ڳالهائيندڙ قبيلا اڳتي هلي هڪ ٻئي جي ٻولين کي سمجهي به نٿا سگهن، پر انهيءَ ارتقائي تبديلي جي دوران اهو خيال به ضرور رکيو ويندو آهي ته انهن ٻولين جي لهجي واري فرق کي ايتري قدر به وڌڻ نه ڏنو وڃي جو مورڳو خود سندن بنيادي ٻولي جي وحدت ئي ختم ٿي وڃي ۽ ڪيئن نياتون انفرادي طور تي ظاهري طرح قبيلي جي اندر رهندي به ڪيترن مختلف قبيلن ۾ ورهائجي وڃن ٿيون؟ ڪيئن قديم مادرانه حق جي بنيادن تي قائم ٿيل نيون نياتون برادرين جي صورت ۾ اچڻ بعد به پاڻ کي قائم رکي سگهيون هيون؟ ۽ آخر ۾ ڪيئن قديم ۽ قديم ترين نياتن جا نالا سندن ڦٽي ڌار ٿي تمام پراهون نڪري وڃڻ ۽ وڏي عرصي جي گذري وڃڻ جي باوجود به ساڳيا رهجي وڃن ٿا؟ مثلن بگهڙ، رڇ وغيره نالن واريون نياتون اڄ به انڊين قبيلن ۾ صحيح سلامت موجود آهن.
مطلب ته سندن موروثي آئين اڄ به منجهن صحيح سلامت حالت ۾ موجود آهي، سواءِ هن حقيقت جي ته منجهائن ڪيترائي نوان پيدا ٿيل قبيلا اصلوڪن مٽن مائٽن سان گڏجي به هڪ وفاق ٺاهي سگهڻ ۾ ڪامياب ٿي نه سگهيا آهن.
اسان کي هيءَ حقيقت به صاف ظاهر نظر اچي ٿي ته هڪ نيات کي هڪ دفعو سماجي وحدت بنائڻ سان نياتن وارو سمورو نظام يعني برادريون ۽ قبيلا اهڙي طرح ٺهڻ شروع ٿي ويا ٿي جو ڄڻ ته کين انهيءَ ارتقائي عمل ڪرڻ تي ڪنهن هڪ وڏي ازلي ۽ بنيادي مجبوري ۽ ضرورت مجبور ڪري ڇڏيو هو، ڇاڪاڻ ته نيات کي قدرتي طور تي انهيءَ سماجي وحدت مان ئي ڦٽي ٻاهر نڪرڻو هو.
اهي مٿيان ٽئي درجا بنيادي طور تي خون جي رشتن تي ٻڌل انهن مٽين مائٽين جا فقط مختلف درجا هوندا آهن. جن مان هرهڪ درجو پنهنجي وجود ۾ مڪمل هجڻ جي ڪري نه رڳو هڪ طرف پنهنجو نظام پاڻ هلائي ٿو، بلڪ ان هوندي به ان سان گڏوگڏ ٻين نين نياتن جي ٺهڻ ۾ پڻ مدد ڪندو رهي ٿو. انهن نياتن جي معاملي جو دائرو جيڪو ان جي وجود تي انحصار رکي ٿو، غيرمهذب معاشري جي اوائلي دور ۾ عوامي معاملن تي بيٺل هوندو آهي. انڪري جڏهن اسين ڪنهن نيات کي هڪ سماجي وحدت جي صورت ۾ ڏسون ٿا ته اسين هڪ اهڙي نظام واري قبيلي کي ڏسڻ جي ڪوشش ڪريون ٿا جيڪو مٿي ذڪر ڪيل قبيلن سان مشابهت به رکندو هجي ۽ کيس ڪافي ذريعا به ميسر هجن، مثلن يوناني ۽ رومن نياتن واري معاملي ۾ اسين نه رڳو کين موجود ڏسون ٿا بلڪ اسين پاڻ کي انهيءَ امر لاءِ مطمئن ڪرڻ جي به ڪوشش ڪريون ٿا ته جتي ڪي به ٻيا ذريعا اسان جي مدد ڪري نه سگهندا هجن، اتي هن آمريڪي انڊين قبيلن وارو سماجي نظام ۽ آئين اسان کي پيش ايندڙ مشڪل ترين شڪن ۽ شڪنجن مان ڪاميابيءَ سان ٻاهر نڪري اچڻ ۾ ضرور مدد ڪندو.
اهو نياتي آئين پنهنجي وجود ۾ هڪ اهڙو ته عجيب ۽ جاندار سماجي ارتقائي عمل هوندو آهي، جهڙوڪ هڪڙو ننڍڙو ٻار جيڪو انهيءَ آئين جي وسيلي هڪ جاندار ٻار وانگر سندس هر شيءِ ۽ عمل بنا ڪنهن سپاهي، جنگي جوان، پوليس، اميرن، بادشاهن، وزيرن، گورنرن، منصفن، جيلن، ڪورٽن، مقدمن ۽ دعوائن وغيره کان بي نياز ٿيو. پاڻ مرادو وڏي آرام، اعتماد ۽ اطمينان سان هلندو ارتقا ڪندو رهندو آهي. جنهن ۾ سمورا جهڳڙا، مقدما ۽ دعوائون، سموري نيات جي روبرو، خود فيصلي وارين ڌرين جي موجودگي ۽ حاضري ۾، سندن ئي مدد سان، سموريون نياتون، قبيلا يا انفرادي نياتون پاڻ ۾ گڏجي ويهي نبيرين ٿيون ۽ ڪنهن رڪن جي خون جي پلاند وٺڻ جي نوبت فقط انتهائي اڻ ٽر حالتن ۾ پيدا ٿئي ٿي ۽ اهي حالتون خود وري وڏي مشڪلات سان پيدا ٿينديون آهن.
ان جي مقابلي ۾ اسان يعني مهذب معاشرن وٽ اهڙي ساڳئي قسم واري معاملي جي حالت ۾، فقط هڪ ئي قسم جو علاج موجود هوندو ۽ اهو هي هوندو آهي ته جوابدار شخص کي موت جي سزا ڏئي سندس خاتمو ڪري ڇڏجي. اسان واري انهيءَ واحد علاج ۾ تهذيب واريون سموريون خوبيون ۽ خاميون گڏ موجود هونديون آهن. وٽن ڪيتريون ئي اهڙي قسم جون حقيقتون به موجود هونديون آهن، جن کي منهن ڏيڻ لاءِ هو ڪنهن به رياست جي اداري جي مداخلت ڪرڻ کان سواءِ پاڻ ۾ گڏجي هلائين ٿا. مثلن: گهرو انتظام جنهن کي ڪيترائي ڪٽنب پاڻ ۾ گڏجي اشتراڪي نموني ۾ هلائين ٿا يا ملڪ جي سموري زمين سموري قبيلي يا قوم جي گڏيل ملڪيت هوندي آهي. جنهن مان فقط ننڍا ننڍا باغ، واديون وغيره ڪن ڪٽنبن کي عارضي طور تي ڏنل هونديون آهن. وڏي ڪمال ۽ اچرج جي هيءَ ڳالهه به آهي ته کين اڄ ڏينهن سوڌو به اسان واري جديد، منجهيل ۽ منجهائيندڙ انتظاميا جي تر جيتري به ضرورت پيش نه آئي آهي. انهيءَ نظام هيٺ هر سماجي معاملي ۾ سموريون لاڳاپيل ڌريون پاڻ ۾ گڏجي ويهي صحيح فيصلا ڪري اٿنديون آهن ۽ اڪثر حالتن ۾ انهيءَ سون سالن واري پراڻي رسم سندن معاشري جي هر معاملي کي هڪ پڪو پختو نظام ڏيئي ڇڏيو آهي. ڇاڪاڻ ته اهو اصول آزمايل هوندو آهي ته ڪنهن به اشتراڪي طور تي هلندڙ ڪٽنب ۾ سندن ڪوبه ڀاتي بکيو ۽ محتاج نه رهندو آهي ۽ نيات پوڙهن، بيمارن ۽ جنگ ۾ زخمي ٿيل جوانن جي ضرورتن لاءِ پنهنجين جوابدارين کان ڀلي ڀت خبردار هوندي آهي.
ان جو بنيادي سبب اهوئي هوندو آهي ته، نيات جو هر رڪن ويندي عورتن سميت آزاد ۽ هڪ جهڙا هوندا آهن. يعني نياتي آئين هيٺ گهوڙي ڪن برابر هوندا آهن. اهوئي سبب هوندو آهي ته اڄ ڏينهن تائين نيات جي ڪنهن به شخص کي پاڻ وٽ ڪنهن ٻانهي يا نوڪر طور رکڻ جي ڪابه ضرورت پيش نه آئي آهي. جڏهن 1657ع ۾ ايروڪواس قبلن ايري ۽ ٻين غيرجانبدار قبيلن کي فتح ڪيو هو. تڏهن به هنن کين پنهنجي وفاق ۾ مساوي حيثيت ۾ شامل ٿي وڃڻ جي دعوت ڏني هئي. سندن معاشرتي اصول هو ته مفتوح قبيلن کي فقط تڏهن ملڪ مان تڙي ڪڍيو وڃي جڏهن هو انهيءَ دعوت کي قبول ڪرڻ کان بنهه پڙ ڪڍي بيهي نه رهن. انهيءَ معاشري ڪهڙي قسم جا انسان ٻئي مرد خواه عورتون پيدا ڪيا هئا؟ ان جو اندازو فقط هن امر مان لڳائي سگهجي ٿو ته جڏهن نام نهاد مهذب سفيد فام يورپي فاتح قومون مفتوح انڊين قبيلن سان لهه وچڙ ۾ آيون هيون ته کين غيرمهذب انسانن جي اعليٰ اخلاق، عزت نفس، سچائي، ايمانداري، يڪسخني، سخاوت، بهادري ۽ مهمان نوازي جي وصفن عجب وچان ڏندين آڱريون ڏيڻ تي مجبورڪري ڇڏيو هو. نه رڳو آمريڪا ۾ پر اسان سفيد فارم يورپي قومن کي تمام ويجهي ماضي قريب ۾ آفريڪا ۾ پڻ ساڳئي غير معمولي قسم جي شجاعت ڏيکاريندڙ قبيلن جا مثال مليا آهن.
ٿورا سال اڳ ۾ ڏکڻ آفريڪا جي زولو ڪافرن ۽ ٻه مهينا کن اڳ ۾ نوبيا جي قبيلن، جن ٻنهي مثالن ۾ قبائلي نياتي ادارا اڃا ختم نه ٿيا هئا، ميدان جنگ تي بهادري ڏيکارڻ جا اهڙا لاجواب عظيم ڪارناما ڪيا آهن، جن جهڙا ڪارناما ڪا به يورپي فوج هرگز ڪري نه سگهي آهي. پنهنجي وطن جي دفاع ڪرڻ ۽ سامراجي جارحيت سان مقابلي ڪرڻ وقت اهي قبيلا فقط ڏڦن ۽ ڀالن جهڙن معمولي اوزارن سان مسلح هئا. وٽن هڪ به بندوق نه هوندي هئي پر ان هوندي به هي سورهيه ۽ بهادر انسان گولين جي وسندڙ برسات ۾ به اڳتي وڌندا رهيا هئا. ايتري قدر جو هنن اچي انگريزي فوج جي سنگينن ۾ هٿ وڌا هئا. يعني اها انگريزي فوج جنهن کي دنيا جي قومن ۾ هٿون هٿ جنگ ڪرڻ ۾ بهترين فوج شمار ڪيو وڃي ٿو، پر هنن سورهيه ۽ موت کان بي نياز انسانن کين پنهنجون صفون ٽوڙي ڇڙوڇڙ ٿي وڃڻ تي مجبور ڪري ڇڏيو هو.
انگريز فوج جي ڀيٽ ۾ ڌرين جي هٿيارن پنهوارن ۾ زمين ۽ آسمان جيڏو وڏو فرق موجود هو ۽ کين ڪا به فوجي سکيا ۽ تربيت حاصل ڪرڻ جو ڪوبه موقعو ۽ تجربو حاصل نه هو. ايتري قدر جو کين اها خبر به نه هوندي هئي ته فوجي مشق چئبو ڇا کي آهي؟ سندن برادشت ڪرڻ ۽ سخت جاني جو اندازو انگريز فوج جي هن شڪايت مان لڳائي سگهجي ٿو ته:
”هڪ ڪافر مجاهد ڊوڙڻ ۾ گهوڙي کان وڌيڪ تکو هوندو آهي ۽ هو 24 ڪلاڪن اندر هڪ گهوڙي کان وڌيڪ پنڌ ڪري سگهي ٿو.“ سندن سخت جاني جي تعريف ڪندي هڪ انگريز مصور مجبور ٿي اقرار ڪري ٿو ته: ”ڪافر مجاهد جي جسم جي هر مشڪ ۽ پٺو چهبوڪ جي ڏنڊي کان وڌيڪ هڪ لوهي شيخ وانگر سخت ٿئي ٿو.“
هي آهي بني نوع انسان ۽ انساني معاشري جي اها حالت جڏهن منجهس اڃان طبقا پيدا نه ٿيا هئا. اسين جيڪڏهن سندن حالت جي جديد مهذب قومن جي اڪثريت جي حالتن سان ڀيٽ ڪنداسين ته اسان کي موجوده دور جي پرولتاري هاري ۽ مزدور جي قديم زماني جي هڪ هڪ آزاد نيات جي رڪن جي وچ ۾ زمين ۽ آسمان جيترو فرق نظر ايندو.
مٿي ذڪر ڪيل حقيقتون ۽ حوالا تصوير جو فقط هڪڙو رخ ڏيکارين ٿا. اسان کي هن امر کي به ڌيان ۾ رکڻ گهرجي ته انهيءَ نظام کي هر صورت ۽ حالت ۾ ختم ٿيڻو ئي هو. ڇاڪاڻ ته اهو نظام سماجي طور تي قبائلي درجي کان اڳتي ارتقا ڪري وڌي نه سگهيو هو. خود قبيلن جي وفاق سندن خاتمي جي اڳواٽ ئي آذان ڏئي ڇڏي هئي.
اسين اڳتي هلي ڏسنداسين ته ايروڪواس قبيلن جو ٻين قبيلن کي فتح ڪرڻ جو عمل ئي خود انهيءَ حقيقت کي ظاهر ڪري ٿو ته جيڪا ڳالهه سندن قبائلي نظريي ۽ خيال موجب، قبيلي کان ٻاهر قسم جي هوندي هئي، اها قانون يعني حق ۽ انصاف جي دائري کان پڻ ٻاهر ليکي ويندي هئي، يعني انهيءَ لحاظ کان اهي قبائلي انسان سخت تنگ دل، تنگ نظر ۽ متعصب هوندا هئا. جتي به ڪن ٻن قبيلن جي وچ ۾ محض رسمي طور تي ڪو صلح جو معاهدو موجود نه هوندو ته اتي سندن وچ ۾ بنا ڪنهن ظاهري ۽ واجبي سبب جي جنگ جو طبل وڄندو ئي رهندو هو ۽ اها جنگ به اهڙي خوفناڪ ۽ ظالمانا نموني ۾ وڙهي ويندي هئي جو الامان والحفيظ! هر اهو ظلم جيڪو هڪ انسان ۽ حيوان جي وچ ۾ تفاوت ۽ فرق پيدا ڪري ٿو. وٽن جائز شمار ڪيل هوندو هو. اهڙي جنگ جو خاتمو فقط فاتح قبيلي جي فائدي وارن شرطن تي ئي عمل ۾ اچي سگهندو هو. انهيءَ دور ۾ نياتي آئين ۽ دستور جنهن کي اسان آمريڪي انڊين قبيلن جي شڪل ۾ ڏٺو آهي، پنهنجي جوانيءَ جي ڦوهه ۾ هو. سندن ملڪي پيداوار پڻ حد درجي جي غير ترقي يافته نموني جي هوندي هئي ۽ سڀ کان وڏي ڳالهه هيءَ هئي ته سندن مردم شماري حد درجي تائين ٿورڙي هوندي هئي ۽ اها به اهڙي قسم جي جيڪا تمام وڏي ۽ وسيع علائقي تي پکڙيل هجي.
انهن سمورن سببن ۽ عوامل جي ڪري خارجي قدرتي عناصرن جو به مٿن پورو پورو قبضو ۽ بالادستي قائم هوندي هئي ۽ اها به هڪ اهڙي حالت ۾ جنهن ۾ قدرت ۽ عناصر سندن لاءِ هڪ ڌاري اجنبي ساڻن دشمني رکي ۽ هڪ سمجهه ۾ نه اچي سگهندڙ حقيقت هجي. قدرتي عناصر جي مٿن قابض ۽ بالادست هجڻ جو عڪس سندن ٻاراڻي نموني جي اٻوجهه، معصوم ۽ ڀورڙي مذهبي تصورن مان ملي سگهيو هجي. انڪري هڪ قبائلي انسان جي وفاداريءَ جو دائرو محض سندس ئي قبيلي جي حدن تائين محدود هوندو هو. سندس نظرن ۽ سندس قبيلو نيات ۽ سندن سماجي ادارا متبرڪ ۽ لتاڙجي سگهڻ جهڙا هوندا هئا. ان ڪري جنهن نظر سان هڪ قبائلي انسان ٻئي قبائلي انسان کي ڏسندو هو ته ٻئي قبائلي انسان کي پڻ کيس به انهيءَ ساڳئي نظر سان ڏسڻو پئجي ويندو هو. سندس خيال موجب قبيلي جي اجتماعي قوت ۽ وجود هڪ اهڙي قسم جي اعليٰ ترين قوت هوندي هئي، جنهن کي قدرت پاڻ پيدا ڪيو هو. جنهن جي سامهون هر فرد پنهنجي انفرادي فڪر، جذبن، خيالن ۽ عملن جي لحاظ کان بلڪل حقير، مجبور ۽ محڪو م هوندو هو.
سندن مٿي ذڪر ڪيل حقيقتن کان ڀلي ته موجود دور جو جديد انسان ڪيترو به کڻي سرغوب ڇو نه ٿي ويو هجي، ان هوندي به اسان کي منجهن يعني مختلف قبيلن ۾ ڪو ظاهري خواه باطني فرق نظر نه ٿو اچي. اسان جي نظرن ۾ سندن نظام هڪجهڙا نظر اچن ٿا. يعني رڍون مڙوئي ٻوٿ ڪاريون هيون. مارڪس جي لفظن ۾ ”اهي سمورا قبيلا غيرمهذب جماعتن جي پڪي ناڙي ۾ ٻڌل نظر اچن ٿا. ان قديم غيرمهذب جماعتن جي طاقت کي ٽٽڻوئي هو ۽ آخرڪار سچ پچ ٽٽي به پيون. اهي قبيلا جيڪي اسان کي شروعات کان ذليل ۽ بيڪار نظر اچي رهيا هئا. انهن اثرن جي ڪري ڀري پرزا پرزا ٿي ويا هئا. سندن ٽٽي پرزا پرزا ٿي پوڻ جو عمل ائين ٿي گذريو هو ڄڻ ته ڪا پراڻي شيءِ خودبخود اندران ئي اندران کاڄي، پنهنجي قديم نياتي معاشري جي سادي سودي نرالي شان ۽ شوڪت جي بلند مناري تان ترڪي ذلت جي کاهين جي اوڙاهه ۾ ڪري پوي. سندن انهن ڪمترين قسم جي ڪميني لالچ ۽ هٻڇ، حيواني شهوت پرستي، نفرت انگيز ۽ عوامي ملڪيت جي ٻنهي هٿن سان ڦرلٽ مان هڪ نئون نڪور مهذب معاشرو يعني طبقاتي معاشرو نڪري نروار ٿي ويو هو.
چوري، ڦر، ڌاڙو، زوري زنا، دولاپ ۽ ٺڳي جهڙن خراب ڪرتوتن ۽ طبقن پاڻ ۾ گڏجي همصلاح ٿي، انهيءَ غيرطبقي نياتي معاشري جون پاڙون کوٽي کيس ڪمزور ڪري ڇڏيو هو ۽ آخر اهو معاشرو هڪڙو وڏو ڌماڪو ڪري ڪري پوي ٿو. پر نئون معاشرو پڻ پنهنجي اڍائي هزار سالن جي عمر تائين جيئري رهڻ واري حالت ۾ موجود رهڻ جي باوجود ڪابه صحتمند ارتقا ڪري نه سگهيو آهي، سواءِ هن هڪڙي حقيقت جي ته هڪ خسيس اقليت وڏي فريب، ظلم ۽ استبداد جي هڪڙي وڏي مظلوم اڪثريت بلڪ پوري سواد اعظم جو استحصال ڪندي فقط پاڻ ترقي ڪندي ۽ موجون ماڻيندي رهي ٿي ۽ اها ساڳي صورت حال اڄ به اڳي کان وڌيڪ ظالمانه نموني ۾ قائم زنده ۽ باعمل حالت ۾ صحيح سلامت موجود آهي.