نياتون ۽ رومن رياست
هي امر به تسليم شده آهي ته رومن نياتي ادارو پنهنجي ساخت ۽ مزاج ۾ هوبهو يوناني نيات واري اداري وانگر هوندو هو. جيڪڏهن يوناني نيات، انهيءَ سماجي وحدت جو جنهن جو قديم نمونو آمريڪي انڊين قبيلا پي ڪن ٿا، هڪ سلسلو ۽ اجزا آهن ته پوءِ اسين وڏي وثوق ۽ اعتماد سان ساڳي ڳالهه کي رومن نياتن سان به لاڳو ڪري سگهون ٿا. انهيءَ لحاظ کان اسان کي قبول ڪرڻو پوندو ته رومن نيات پڻ پنهنجي اصل نسل ۽ بڻ بنياد ۾ آمريڪي انڊين نيات وانگر هئي. ان ڪري اسان کي هينئر انهيءَ معاملي جي ذڪر ڪرڻ ۾ اختصار کان ڪم وٺڻو پوندو. اسين ايروڪواس انڊين قبيلن ۽ يوناني معاشري جو ذڪر ڪندي، نيات جي اداري جي تاريخ بابت ڪافي وضاحت ڪري آيا آهيون.
ٻيو ته روم جي اوائلي دور ۾نيات اندر اهو آئين رائج هو ته نيات جي فوتي رڪن جي يعني سندس ڇڏيل ورثي/ترڪي تي نيات جي ٻين نيات ڀاين کي باهمي هڪجهڙا حق حاصل هوندا هئا. انڪري فوتي رڪن وارو ورثو/ ترڪو نيات کي ئي ملندو هو. رومن نيات ۾ به يوناني نيات وانگر پدرانه حق موجود هوندو هو. ان ڪري مادرانه شجري وارن نياتن کي فوتي جي ورثي ترڪي جي حقن کان محروم رکيو ويندو هو. 12 ٽيسلن يا تختين واري قانون، جنهن کي يونان جو قديم ترين مدون قانون شمار ڪيو وڃي ٿو، موجب فوتيءَ جي صحيح اولاد کي باقي سمورن ٻين وارثن کان پوئين ڳڻپ واري ورثي ترڪي لاءِ حقدار شمار ڪيو ويندو هو. پر اولاد جي عدم موجودگيءَ ۾ Agnates يعني پيءُ جي عزيزن کي فوتي شخص جي ورثي ترڪي تي پهريون حق ڏنو ويندو هو ۽ سندن عدم موجودگيءَ جي حالت ۾ فوتي شخص جي نيات کي سندس ورثي ترڪي جو حقدار وارث شمار ڪيو ويندو هو.
اسين انهيءَ قانون جي عمل کي جيڪو ملڪيتن جي واڌاري ۾ ”هڪ مڙس هڪ زال“ واري اداري جي رائج ٿيڻ سان پئجي چڪو هو، درجي بدرجي نياتي آئين جي عمل جي دائري اندر داخل ٿيندي ڏسون ٿا. اصل ۾ انهيءَ قانون جنهن جي تحت سموري نيات کي فوتي شخص جي ورثي ترڪي تي پاڻ ۾ مساوي حق حاصل هوندو هو، کي نيات تائين محدود رکيو ويو هو. جنهن کي بعد ۾ عملي طور تي گهٽائي گهٽائي فقط فوتي مرد جي ويجهن عزيزن قريبن تائين محدود ڪيو ويو هو. اهو عمل تمام وڏي عرصي کان شروع ٿي چڪو هو. جنهن بعد پدرانه شجري موجب ان جو دائرو سوڙهو ٿيندو ٿيندو فقط سندس اولاد تائين محدود رهجي ويو هو. پر حقيقت هيءَ آهي ته ٻارهن تختين واري اصلوڪي رومن قانون ۾ ان جي ابتڙ قسم جو قانون درج ٿيل هو.
ٽيون ته گڏيل نموني ۾ مذهبي رسمون بجا آڻڻ رومن زبان ۾ انهن رسمن کي سيڪراجنٽي ليٽيا (Sacragentita) يعني مقدس نياتي رسمون سڏيو ويندو هو.
چوٿون ته منجهن پنهنجي نيات اندر شادين ڪرڻ تي بندش پيل هوندي هئي، پر انهيءَ حقيقت کي رومن قانون جي ڪتابن ۾ داخل نه ڪيو ويو هو. اسان کي رومن ڪتابن ۾ بي انداز رومن شادي شده جوڙن جا نالا لکيت جي حالت ۾ ملي سگهيا آهن. پر انهن ۾ هڪڙو به اهڙو نالو موجود نه آهي جنهن مان معلوم ٿي سگهندو هجي ته اهي ٻئي زال مڙس هڪڙي ئي ساڳي نيات مان هوندا هئا.
ساڳي حقيقت کي ورثي ترڪي وارو قانون به ظاهر ڪري ٿو. شادي ڪرڻ بعد هر رومن عورت پنهنجا نياتي حقوق يعني عزازات وارا حقوق وڃائي ويهندي هئي. شادي ڪري وڃڻ بعد کيس نيات مان خارج شمار ڪيو ويندو هو. اها شادي ڪري ويل عورت نه پاڻ ۽ نه وري سندس اولاد سندس (عورت) جي پيءُ يعني ناني جي ملڪيت جا وارث بنجي سگهندا هئا ۽ نه وري ڪا شادي شده عورت پنهنجي ڀائرن جي ورثي ترڪي مان ڪو حصو حاصل ڪري سگهندي هئي. ڇاڪاڻ ته سندس انهيءَ عمل ڪرڻ سان ورثي ترڪي واري ملڪيت سندس پيءُ واري نيات کان ٻاهر نڪري ويندي هئي. انهيءَ قاعدي کي فقط تڏهن ڪا معنيٰ ۽ مقصد حاصل ٿي سگهندو جڏهن اسين هن حقيقت جو باور ڪنداسين ته رومن عورت کي پنهنجي نيات اندر شادي ڪرڻ جو ڪوبه حق تفويض نه ڪيو ويو هو.
پنجون ته زمين کي نيات جي گڏيل ملڪيت شمار ڪيو ويندو هو. قديم دور وارو اهو دستور ڄڻ ته هڪ سماجي قانون هوندو هو. ان بعد پهريون دفعو قبيلي جي مشترڪ زمين کي ورهاست ڪيو ويو هو. جنهن ۾ اسين ڏسون ٿا ته لاطيني قبيلن ۾ ڪجهه زمين کي سموري قبيلي جي قبضي ۾ ڪجهه زمين کي نيات جي قبضي ۾ ۽ ڪجهه زمين کي ڪٽنبن جي قبضي ۾ رهڻ ڏنو ويو هو. انهيءَ دور ۾ اهي ڪٽنب انهيءَ زمين تي سابق ڪٽنبن جي نمائندن يا عيوضين جي حيثيت ۾ قابض هوندا هئا. زمين جي انهيءَ ورهاست جي جواز لاءِ هيءَ روايت گهڙي ويئي هئي ته روميو لوس اول پهريون رومن سياسي مدبر هو، جنهن في رومن فرد کي ٻن هيڪڙن جي حساب سان زمين ورهاست ڪري ڏئي ڇڏي هئي. انهيءَ روايت جي باوجود به اسين ڏسون ٿا ته زمين جو قبضو وري به فردن جي هٿن ۾ نه پر نياتن جي هٿن ۾ رهندو آيو هو. انهيءَ ورهاست مان رهجي ويل باقي زمين جنهن جي چوگرد رعيتي راڄ واري دور واري رومن تاريخ چڪر هڻندي رهي هئي، ان کي ته مورڳو ڪنهن به حساب ۾ ئي نه آندو ويو هو.
ڇهون: نيات جي گڏيل قبرستان جو موجود هجڻ:روم شهر جي مشهور ڪلاڊيا نالي اميرزادن واري نيات ريگيل نالي ڳوٺ مان لڏي اچي روم شهر ۾ ويٺي هئي. کيس شهر اندر رهائش لاءِ في گهر جي حساب سان پلاٽ ڏنا ويا هئا. کيس نياتي قبرستان ٺاهڻ لاءِ جدا زمين جو ٽڪرو به ڏنو ويو هو. آگسٽس جي ايام ڪاريءَ ۾ وارس نالي اميرزادن جي نيات جو هڪ نيڪ مرد ٽيوٽو برگ فاريسٽ جي جنگ ۾ شهيد ٿي ويو هو ته کيس وڏي اعزاز سان روم شهر ۾ سندس نياتي قبرستان ۾ دفن ڪيو ويو هو. انهيءَ قبرستان کي اڄ ڏينهن سوڌو Gentiletus Tumulus يعني نياتن واري دڙي جي نالي سان سڏيو وڃي ٿو. اهو قبرستان هينئر شهر جي اندر اچي ويو آهي. ان هوندي به نيات وارا مجاور اڄ به سندس مقبري کي سلامت رکيو اچن ٿا.
ستون: هڪ ٻئي جي مدد ڪرڻ ۽ مظلوم کي ظالم شخص کان سندس حق وٺرائي ڏيڻ نيات ڀاين جو فرض هوندو هو. پر انهيءَ حقيقت بابت اسان کي فقط خسيس قسم جا مثال ملن ٿا. ان جو مکيه سبب هي آهي ته رومن رياست وجود ۾ ايندي ئي پنهنجي طاقت جو اهڙو ته بي مثال مظاهرو ڪيو هو جو مظلوم شخص جي مدد ڪرڻ جو بار هن پنهنجي سر تي کڻي ڇڏيو هو.
جڏهن Appius claudius ائپس ڪلاڊس نالي هڪ مشهور رومن مدبر ۽ ڪانسل جيڪو رومن قانن وارين ٻارهن تختين واري قانون جي شارعن مان هڪڙو شارع هو، کي 471 کان 451 ق- م جي وچ ڌاري گرفتار ڪيو ويو هو ته، نه فقط سندس سمورن نيات ڀاين بلڪ خود دشمنن به سندس ماتم ڪرڻ ۾ شرڪت ڪئي هئي. ٻي پيونڪ جنگ جي دوران سمورين رومن نياتن پاڻ ۾ گڏجي پنهنجن پنهنجن نيات ڀاين جيڪي دشمن جنگي قيدي بنجي ويا هئا، جي پاران دشمنن وٽ يرغمال طور رهڻ قبول ڪيو هو، پر رومن سينيٽ کيس يرغمال ٿيڻ کان روڪيو هو.
اٺون: نيات جي نالي کي استعمال ڪرڻ جو حق، صرف حق روم ۾ شهنشاهن جي دور تائين قائم رهيو هو. آزاد ڪيل ٻانهن کي پڻ پنهنجن سابق مالڪن وارين نياتن جي نالن کي استعمال ڪرڻ جو حق تفويض ڪيو ويو هو. پر نيات مان باقي رهيل حق کين تفويض نه ڪيا ويا هئا.
نائون: نيات ۾ ڌارين ماڻهن کي داخل ڪرڻ جو ۽ انهيءَ حق کي استعمال ڪرڻ جو جائز طريقو هي هوندو هو ته ڪنهن ڌارئي شخص کي پهرين پنهنجي ڪٽنب ۾ داخل ڪيو ويندو هو. (ساڳيو دستور هوبهو ايروڪواس قبيلن ۾ به هوندو هو). ڪٽنب ۾ داخلا ملڻ بعد انهيءَ شخص کي نيات ۾ به داخلا ملي ويندي هئي.
ڏهون: مکي ۽ جنگي سردار کي چونڊڻ ۽ کيس ڪرڻ جي حق جو ذڪر اسان کي ڪٿي به ملي نه سگهيو آهي. روم شهر جي وجود ۾ اچڻ بعد سندس اوائلي دور ۾ سمورا عهدا ۽ عملداريون ريڪس Rex يعني چونڊيل بادشاهه کان وٺي هيٺ تائين چونڊيا يا مقرر ڪيا ويندا هئا. ايتري قدر جو ڪيوريا Curia يعني نيات پنهنجن مذهبي پروهتن کي به چونڊي مقرر ڪندي هئي. انڪري اسين هن باور ۽ گمان ڪرڻ ۾ حق بجانب آهيون ته اهو ساڳيو اصول نيات جي سربراهه يا نيڪ مرد (Principes) چونڊ ڪرڻ ۾ به لاڳو ڪيو ويندو هو. پوءِ ڀلي ته ساڳئي ڪٽنب مان عهديدارن کي چونڊڻ جو رواج ڪيتري قدر به پختو ڇو نه ٿي ويو هجي.
اهو هو هڪ رومن نيات جي طاقت جو اصل سبب ۽ پدرانه حق ڏانهن ارتقا ڪري پهچڻ واري عمل کان سواءِ باقي ٻين سمورن حقن ۽جوابدارين جي لحاظ کان رومن نياتون ايروڪواس قبيلن جي تصوير جو هڪ سچو نقل هونديون هيون. اسان کي رومن نياتن ۾ به ساڳيو ايروڪواس قبيلن وارو نظام ظاهر/ظهور نظر اچي ٿو. رومن نياتي نظام بابت اسان جي مستند عظيم مورخن ۽ عالمن ۾ پيدا ٿيل مونجهارو اڃا به موجود نظر اچي ٿو. انهيءَ مونجهاري جو هڪڙو مثال هتي ڏجي ٿو:
روم ۾ ريپبلڪ ۽ آگسٽس سيزر جي حڪومتي دور ۾ خالص رومن نالن جي وضاحت بابت هڪ رسالي Roman Researches Vo. VI Bertin 1864 ۾ مومسين لکي ٿو ته: ”نه فقط سمورا نيات ڀائي مرد ۽ نيات ۾ داخل ڪيل ۽ سنڀال هيٺ شخص، سواءِ ٻانهن جي رومن عورتن سميت نيات جي نالي کي استعمال ڪندا هئا.“ قبيلو (مومسين نيات جي جاءِ تي استعمال ڪري ٿو) هڪ اهڙي جماعت هوندي آهي جيڪا هڪ سچي پچي يا فرضي يعني حاصل يا اختراع ڪيل مورث اعليٰ ”جد امجد“ مان پيدا ٿئي ٿي. جنهن کي پاڻ ۾ متحد رکڻ لاءِ وٽس مشترڪ مذهبي رسمون ۽ هڪ مشترڪ قبرستان ۽ مشترڪ ورثو/ ترڪو هوندو آهي. ان ڪري سمورا آزاد مرد ۽ ان ڪري سندن عورتون به پاڻ کي ضرور ان ۾ داخل ڪنديون هيون پر نيات جي نالي کي مقرر ڪرڻ وقت شادي شده زالن جو معاملو ڪجهه مشڪلاتون پيدا ڪري ٿو. اهي مشڪلاتون ان وقت پيدا ٿين ٿيون، جڏهن عورت کي پنهنجي نيات ڀاين کان سواءِ ٻئي ڪنهن به شخص سان شادي ڪرڻ کان روڪيو نه ويو هو. يعني هو پنهنجي ڪنهن نيات ڀائيءَ سان شادي ڪري نه سگهندي هئي. پر هوءَ هڪ ڌاري نيات جي مرد سان شادي ڪري سگهي ٿي. ان ڪري سندس لاءِ ڪيتري عرصي تائين ته شادي ڪرڻ لاءِ ڪنهن ڌاري نيات مان ور ڳولي لهڻ هڪ مشڪل مسئلو بنجي ويو هو. يعني رومن عورت کي ضرور بالضرور پاڻ واري نيات کان ٻاهر شادي ڪرڻي پوندي هئي. عام طور تي هر عورت کي پنهنجي نيات مان ور ڳولي لهڻ سولو هوندو آهي. انهيءَ حق کي Gentis Eruptio جينٽس ارپشو يعني نيات کان ٻاهر شادي ڪرڻ جو حق سڏيو ويندو آهي.
ڇهين صدي عيسويءَ ۾ رومن عورتن کي اهو حق هڪ انعام طور ڏنو ويو هو. پر قديم دور ۾ جڏهن به ڪا رومن عورت ڪنهن ڌاري نيات ۾شادي ڪري ويندي هئي ته انهيءَ عورت کي سندس مڙس واري نيات مان شمار ڪيو ويندو هو. هن کان وڌيڪ ٻي ڪابه ڳالهه يقيني نه آهي ته مذهبي رسمن واري شادي ڪرڻ کان پوءِ زال پوريءَ طور تي پنهنجي مڙس واري مذهبي جماعت ۾ داخل ٿي ويندي هئي. پنهنجي پيڪن واري نيات سان سندس ڪوبه واسطو ۽ سروڪار نه رهندو هو. يعني هو پيڪن کان بلڪل ڪٽجي ويندي هئي. هن حقيقت جي هر شخص کي خبر آهي ته هر شادي شده رومن عورت پنهنجي نيات واري سموري ورثي ترڪي سان گڏ ٻين به سمورن فعالي خواهه غيرفعالي قسم وارن حقن کان به پوري ريت محروم ٿي ويندي هئي. پر هوءَ پنهنجي مڙس وارن (ساهرن) واري ورثي ترڪي وارن وارثن ۾ضرور شامل رهندي هئي. اهي وارث هي آهن:
(1) انهيءَ زال مان پيدا ٿيل سمورو اولاد، (2) ۽ سندس مڙس جا نيات ڀائي. پر جڏهن ڪو مڙس پنهنجي زال کي هڪ گود ورتل ٻار واري حيثيت ۾ پنهنجي ڪٽنب ۾ داخل ڪندو هو. يعني کيس گود وٺندو هو يعني متبني بنائيندو هو ته پوءِ اهڙي صورت ۾ اها عورت (زال) ڪيئن سندس نيات مان خارج ٿي سگهي ٿي، يعني مڙس سان نيات ڀائي بنجي پوڻ جي ڪري اها گود ورتل عورت ساڻس يعني کيس گود وٺندڙ شخص سان ڪڏهن به شادي نه ڪري سگهي ها.
مومسين جي تشريح موجب شروعاتي دور ۾ انهيءَ نموني ۾ هر رومن نيات جي عورتن کي فقط پنهنجي نيات جي اندر شادي ڪرڻ جي اجازت هوندي هئي. ان ڪري سندس خيال موجب رومن نياتون داخلي شاديون ڪندڙ هونديون هيون ۽ نه خارجي شاديون ڪندڙ! سندس اها راءِ جيڪا باقي ٻين سمورين قومن واري انهيءَ معاشري ۽ سماجي تجربي جي سراسر خلاف آهي، جيڪا مشهور رومن مورخ Livy Titus 57 ق- م لوي تاسيت جي جڳ مشهور ڪتاب History of Roman Vol-XXXIX باب نمبر 9 1 ۾ لکيل هڪ حوالي تي ٻڌل آهي. جنهن حوالي جي صحت بابت اڄ به مورخن ۾ بحث ۽ تڪرار هلندڙ آهي. انهيءَ حوالي موجب رومن سينيٽ 8 6 6 ق- م ۽ روم شهر جي تقويم مطابق 1 8 8 1 ق- م جي جاري ڪل هڪ سرڪاري فرمان ۾ هي لفظ موجود آهن:
"Vtifocenrae Hispollae datio deninutio gentis eruptio, tutoris, optiolem quasieiver testaman to dedisseti utiquei ingenew nubre liceret neuqielciqui ennden isset obid frandi ignominiave esset."
جنهن جي لفظي معنيٰ آهي ته: ”فسينا هسپلا کي هي حق حاصل هوندو ته: (1) هو ڀلي پنهنجي ملڪيت جو انتفال ڪري ڇڏي. (2) ڀلي ته ان کي گهٽائي ٿورو ڪري ڇڏي، (3) ڀلي ته نيات کان ٻاهر شادي ڪري، (4) ته ڀلي ته پنهنجو ولي (سنڀاليندڙ) مقرر ڪري ڄڻ ته سندس فوتي مڙس اهو حق کيس وصيت ڪرڻ وسيلي تفويض ڪري ڇڏيو آهي، (5) ته کيس اجازت حاصل هوندي ته ڀلي ڪنهن آزاد شخص سان شادي ڪري، (6) ته جيڪو به شخص ساڻس شادي ڪندو ته سندس (فسينا هسپلا سان شادي ڪرڻ جي عمل کي) ڪا خطا يا بدناموسي شمار نه ڪيو ويندو.“
بيشڪ مٿي ذڪر ڪيل مثال ۾ فسينا هسپلا نالي هڪ آزاد ڪيل ٻانهي عورت کي نيات کان ٻاهر شادي ڪرڻ جي اجازت ڏني ويئي آهي ۽ انهيءَ حقيقت ۾ ڪوبه شڪ ۽ گمان نه آهي ته هن لکيت موجب مڙس کي حق حاصل هو ته هو وصيت ڪرڻ وسيلي پنهنجي زال کي اهو حق تفويض ڪري سگهي ته هوءَ (سندس زال) سندس وفات ڪري وڃڻ بعد ڀلي نيات کان ٻاهر شادي ڪري. هي حوالو بلڪل واضح آهي، سواءِ هن هڪڙي امر جي ته ڪنهن جي نيات کان ٻاهر؟
مومسين جي استدلال موجب جيڪڏهن ڪنهن عورت کي پنهنجي نيات جي اندر شادي ڪرڻي هئي ته پوءِ هوءَ شادي ڪري وڃڻ کان پوءِ به انهيءَ ساڳي نيات اندر رهي ٿي. پهرين ڳالهه هيءَ آهي ته هن ڳالهه تي زور ڏيڻ ته رومن نيات داخلي شاديون ڪندڙ هئي، خود هڪ ثابتي طلب معاملو آهي. ٻي ڳالهه هيءَ آهي ته جيڪڏهن مثال واري عورت کي نيات جي اندر شادي ڪرڻي ئي هئي ته پوءِ خود مڙس اهو عمل نه ٿو ڪري ته اهڙي حالت ۾ هو ڪنهن به عورت سان شادي ڪري نه ٿي سگهيو. ته پوءِ اسين هڪ اهڙي درجي تي اچي بيهي رهون ٿا جتي ڪوبه مڙس پنهنجي زال کي وصيت ڪرڻ وسيلي هڪ اهڙي حق کي تفويض ڪري سگهندو هجي، جنهن حق تي خود کيس به پنهنجي لاءِ استعمال ڪري سگهڻ جو ڪوبه حق حاصل نه هو. اهو مثال هڪ ”غلط قانون“ جو مثال بنجي پوندو. خود مومسين کي به انهيءَ ساڳي حقيقت جو احساس آهي. ان ڪري هر بنا ڪنهن واضح ثبوت جي محض ڌُڪي تي ڳالهه ڪندي لکي ٿو ته:
”نيات کان ٻاهر شادي ڪرڻ لاءِ قانوني طور تي نه فقط اجازت ڏنل شخص جي قبوليت ڏيڻ جي ضرورت هئي، بلڪ نيات جي سمورن رڪنن جي قبوليت ڏيڻ جي به ضرورت هوندي هئي.“ الخ نو ص VI.
پهريون ته اهو دليل هڪ ڇڙواڳ قسم جو دليل آهي. ٻيو ته اهو دليل خود حوالي جي واضح لفظن کي غلط ثابت ڪري ٿو. مثال واري عورت کي رومن سينيٽ اهو حق سندس مڙس جي Proxy عيوضي يا وڪيل يا قائم مقام طور ڏئي ٿي، پر کيس اهو حق فقط ايتري قدر ڏئي ٿي جيتري قدر سندس فوتي مڙس کيس ڏئي سگهيو ٿي. نڪي گهٽ نڪي وڌ. پر جيڪي ڪجهه مثال واري عورت جو مڙس تفويض ڪري ٿو اهو قانوني طور تي هڪ مڪمل حق آهي. جيڪو سمورين قانوني بندشن کان آزاد آهي. ان ڪري مثال واري عورت ان جو استعمال ڪندي ته ان جي نتيجي ۾ سندس نئين مڙس کي ڪابه تڪليف نه پهچندي. سينيٽ ٻنهي موجود حال ۽ ايندڙ مستقبل ۾ استعمال ڪرڻ جي ڪري کيس يعني مثال واري عورت فسينا هسپلا کي ڪابه تڪليف نه پهچي. انهن سمورين ثابتين جي موجودگيءَ ۾ مومسين وارو قياس ۽ استدلال بلڪ غلط ثابت ٿئي ٿو.
وري اچو ته، ٻي صورت حال کي ڏسون: هن حالت ۾ هڪ عورت ٻي نيات جي مرد سان شادي ڪري ٿي. پر ان جي باوجود به پنهنجي نيات جي اندر رهي ٿي. ته پوءِ مٿين مثال واري لکيت واري مفهوم موجب سندس مڙس کي هي حق حاصل آهي ته هو پنينجي زال فسينا هسپلا کي سندس نيات کان ٻاهر شادي ڪرڻ جو حق تفويض ڪري ڏئي. يعني کيس هڪ اهڙو حق ملي ٿو جنهن موجب هو انهيءَ نيات بابت جنهن جو هو پاڻ به هڪ رڪن آهي. (اڳواٽ) بندوبست ڪري ڇڏي ٿو. اها ڳالهه اهڙي ته بيواجبي آهي جو اسان کي ان بابت وڌيڪ چوڻ جي ڪابه ضرورت نه آهي.
مٿين ذڪر ڪيل مثال ۾ حقيقت فقط هن قدر آهي ته پهرين نموني واري شادي ۾ مثال واري عورت هڪ ٻي نيات جي مرد سان شادي ڪئي هئي. ان ڪري اها عورت پنهنجي مڙس واري نيات ۾ بنا ڪنهن اٽڪاءَ جي داخل ٿي چڪي هئي. اهڙن مثالن جي رومن معاشري ۾ موجودگي جو خود مومسين پاڻ به اقرار ڪري ٿو. اتي پهچڻ بعد معاملو پاڻ کي پاڻ صاف ڪري ٿو. مثال واري عورت انهيءَ شادي ڪرڻ جي ڪري پيڪن واري نيات کان ڇڄي ڌار ٿي وڃي ٿي، کيس پنهنجي مڙس واري نيات اندر داخلا ملي ٿي. ان ڪري کيس نئين داخل ٿيل نيات ۾هڪ خاص مقام حاصل ٿي وڃي ٿو.
هينئر هوءَ پنهنجي مڙس جي خون جي رشتي واري مائٽياڻي نه آهي. جنهن طريقي سان کيس نيات اندر داخلا ملي ٿي، اهو طريقو خود شروعات کان وٺي کيس مڙس واري نيات ۾ شادي ڪرڻ واري بندش کان آزاد ڪري ڇڏي ٿو. يعني انهيءَ شادي ڪرڻ جي ڪري سندس ساهرن واري نيات ۾ ڪنهن شخص سان شادي ڪرڻ جي حق کان محروم ٿي نٿي وڃي. شادي ڪرڻ سان زال کي فقط مڙس واري نيات ۾ داخلا ڏني ويئي هئي. انڪري هوءَ مڙس جي فوت ٿي وڃڻ جي حالت ۾ سندس ملڪيت جي ڪجهه انهيءَ حصي جي وارث بنجي ويندي جيڪو حصو سندس نه پرڻجي اچڻ واري حالت ۾ سندس مڙس وارن نيات ڀاين کي ملڻو هو.
انهيءَ عمل کان به وڌيڪ اهم هيءَ ڳالهه آهي ته، ملڪيت کي نيات جي اندر رهڻ گهرجي۽ ڇا محض انهيءَ ملڪيت جي نيات جي اندر رهڻ خاطر ئي انهيءَ عورت کي سندس مڙس جي ڪنهن ٻئي نيات ڀائيءَ سان شادي ڪرڻ لاءِ مجبور ڪيو وڃي؟ ۽ ٻئي ڪنهن به ماڻهوءَ سان نه؟ هينئر جيڪڏهن ان بابت ڪا استثنا پيدا ڪرڻي آهي ته ڇا انهيءَ حالت ۾ سندس مڙس کان سواءِ ٻيو ڪو به شخص کانئس وڌيڪ با اختيار ٿي سگهي ٿو، جنهن سندس ئي فائدي خاطر پنهنجي ملڪيت کي وصيت ڪرڻ وسيلي سندس حوالي ڪيو آهي؟ جنهن وقت تي اهو مڙس مثال واري عورت کي پنهنجي ڪيل وصيت موجب پنهنجي ملڪيت جو ڪجهه حصو ڏئي ٿو ته ساڳئي وقت تي کيس هي به اجازت ڏئي ٿو ته هوءَ سندس مرڻ بعد انهيءَ ملڪيت جي وصيت ۾ مليل حصي کي ڪنهن ڌاري نيات جي مرد سان شادي ڪرڻ جي ڪري ڀلي ڌاري نيات ۾ ڏئي ڇڏي يا اها ڌاري نيات فسينا هسپلا جي منجهن پرڻجي اچڻ جي ڪري ڀلي ان کي حاصل ڪري.
ان ڪري چئي سگهجي ٿو ته ڄڻ هو پاڻ وصيت ڪري ڇڏڻ جي ڪري پنهنجي ملڪيت جي حصي جو اڳواٽ ئي انتفال ڪري ويو هو. جيتري قدر خود فسينا ۽ فسينا جو پنهنجي مڙس واري نيات سان تعلق آهي ته چئي سگهجي ٿو ته، اهو مڙس خود پاڻ ئي هو، جنهن پنهنجي آزاد ارادي سان انهيءَ عورت سان شادي ڪرڻ جي ڪري انهيءَ ساڳي فسينا کي ٻئي مڙس واري نيات ۾ داخل ڪيو هو. ان ڪري قدرتي طور تي اهو پهريون مڙس ئي هو جنهن جي رومن سينيٽ فرمان جاري ڪرڻ وسيلي فقط توثيق ڪري ڇڏي هئي، ٿوري ۾ کڻي چئجي ته جڏهن اسين رومن معاشري جي داخلي شادين ڪرڻ واري نظرئي کي ترڪ ڪري ڇڏيون، ڇا ته اهو ساڳيو معاملو اسان کي تمام آسان ۽ واضح ڏسڻ ۾ اچي ٿو ۽ مارگن جنهن جي انهيءَ دليل کي ته رومن معاشرو اصل ۾ خارجي شادين ڪندڙ معاشرو هو، کي سچو سمجهنداسين.
انهيءَ حوالي جي تاويل ڪندڙن ۾ عالمن جو هڪ ٻيو گروهه به موجود آهي، جن جو وري چوڻ آهي ته لوي تاسيت واري انهيءَ حوالي جو مطلب محض هي آهي ته: ”هڪ آزاد ڪيل ٻانهي ڪنهن خاص اجازت جي ملڻ کان سواءِ نيات کان ٻاهر شادي نٿي ڪري سگهي يا ڪو اهڙو ٻيو قدم کڻي سگهي جيڪو قدم ڪٽنبي حقن جي قليل ترين زبان جو سبب بنجي سگهندو هجي، يعني Lapitis Leminetioaminima جنهن جو نتيجو هي نڪري سگهندو هجي ته آزاد ڪيل ٻانهيون مڙسن وارين نياتن کي ڇڏي ٻاهر هليون وڃن.“ جيڪڏهن اسين ذڪر ڪيل تاويل کي صحيح سمجهنداسين ته پوءِ اهو حوالو رومن معاشري جي آزاد عورتن لاءِ ڪجهه به ثابت نٿو ڪري، انهيءَ مثال مان اسان کي نيات جي اندر شادين ڪرڻ لاءِ مفيد هجڻ جو ڪوبه ثبوت ڪونه ٿو ملي.
اسان کي سموري رومن ادب ۾ Eruptio Gentis وارو محاورو فقط انهيءَ هڪڙي حوالي ۾ ئي موجود نظر اچي ٿو ۽ ٻئي سموري رومن ادب ۾ بلڪل غائب آهي، اسان کي رومن ادب ۽ تاريخ ۾ لفظ Enubre اِنيوبر يعني نيات کان ٻاهر شادي ڪرڻ جو لفظ صاف طور تي لکيل موجود ملي ٿو ۽ اهو به فقط لوي تاسيت واري ڪتاب ۾، پر انهيءَ لفظ جو نيات سان ڪوبه تعلق ڏيکاريل نه آهي. انڪري هي احمقانه نظريو نه رومن عورت کي فقط پنهنجي نيات جي اندر شادي ڪرڻ جي اجازت حاصل هوندي هئي، فقط لوي تاسيت واري انهيءَ حوالي، جنهن کي بيهي سگهڻ لاءِ ڪابه ٽنگ نه آهي، مان پيدا ٿيل آهي. ڇاڪاڻ ته جيڪڏهن انهيءَ حوالي مان آزاد ڪيل ٻانهن تي ڪن خاص بندشن جي موجود هجڻ جو ثبوت ملي ٿو ته ان جو پيدائشي آزاد Ingenuae رومن عورت سان ڪوبه واسطو موجود نه چئبو يا انهيءَ کي پيدائشي آزاد عورتن سان به لاڳو ٿيل شمار ڪيو ويندو، ان ڪري ته ويتر چئي سگهبو ته رومن عورتون رومن قانون موجب خارجي شاديون ڪندڙ هيون. کين انهيءَ شادي ڪرڻ جي ڪري ئي مڙسن واري نيات ۾ داخلا ملندي هئي، اهو امر مارگن جي مطابقت ۾ ۽ مومسين جي برخلاف نظر اچي ٿو.
رومن شهر جي بنياد پوڻ کان 300 سالن بعد نياتي ٻنڌڻ ايتري قدر ته مضبوط هئا، جن لاءِ هي مثال رومن تاريخ ۾ موجود آهي ته اميرزادن جي فيبن نالي نيات سينيٽ جي اجازت مان في نالي پاڙيسري ڳوٺ تي چڙهائي ڪئي هئي. انهيءَ لڙائيءَ ۾ نيات جا 360 ماڻهو مارجي ويا هئا. نيات مان فقط هڪڙو ڇوڪرو بچي ويو هو، جنهن مان وڌي وڌي ساڳي نيات ٺهي جڙي راس ٿي هئي.
اسين ذڪر ڪري آيا آهيون ته، ڏهن نياتن جي پاڻ ۾ گڏجڻ مان هڪ برادري ٺهندي هئي، لاطيني زبان ۾ برادريءَ کي Curia ڪوريا چئبو آهي، انهيءَ ڪوريا کي يوناني برادري کان وڌيڪ اختيار حاصل هوندا هئا، هر ڪوريا کي پنهنجون جدا مذهبي رسمون، هڪ متبرڪ نشان تبرڪات ۽ هڪ جدا پروهت هوندو هو. اهي پروهت پاڻ ۾گڏجي هڪ ادارو ٺاهندا هئا، جنهن مان چونڊ ڪري هڪڙو سر پينچ پروهت مقرر ڪندا هئا. ڏهن ڪوريائن مان هڪڙو قبيلو ٺهندو هو. هر قبيلي کي هڪڙو چونڊيل جنگي سردار هوندو هو. (فقط جنگ جي حالت ۾) ۽ وٽن هڪڙو جدا چونڊيل پروهت هوندو هو. رومن قوم انهن ڪوريائن مان ٺهي هئي، جن کي گڏي Populus Romanus يعني رومن عوام چوندا هئا.
ان ڪري فقط انهن ماڻهن کي رومن تسليم ڪيو ويندو هو جيڪي ڪنهن نه ڪنهن رومن نيات جا رڪن هوندا هئا، انهيءَ نياتي رڪنيت جي ڪري اهي خود به خود ڪوريا جا به رڪن هوندا هئا. ساڳيءَ طرح کين قبيلي جا به رڪن شمار ڪيو ويندو هو.
نيبر (Niebuhr)جي لکڻ موجب عوامي نوعيت وارن سمورن معاملن جو انتظام ڪرڻ سينيٽ جي حوالي هوندو هو. 300 نياتن جا نيڪ مرد- مکي يا سردار پنهنجن نياتن جي مکي هجڻ جي حيثيت ۾ سينيٽ جا رڪن هوندا هئا. انهن مکين يا نيڪ مردن کي پٽرس Patres يعني پيئريا بزرگ چوندا هئا. رومن معاشري ۾ هي رواج به پئجي چڪو هو ته ڪنهن مکي جي مرڻ بعد سندس ئي ڪٽنب مان ڪنهن اهل شخص کي انهيءَ نيات جو مکي چونڊيو ويندو هو. ان ڪري نياتن ۾ مورثي مکيءَ جو رواج پئجي ويو هو. انهيءَ رواج اڳتي هلي هڪ مورثي اميرن جي طبقي کي پيدا ڪيو هو. انهن مورثي مکين وري امير طبقي جي اولاد پاڻ کي Patricians يعني اميرزاده سڏائڻ شروع ڪيو هو. ان ڪري اهي اميرزاده سينيٽ جي رڪنيت کي پنهنجو مورثي حق سمجهڻ لڳا هئا.
هيءَ هڪ حقيقت آهي ته وقت جي گذرڻ سان اهو رواج پختو ٿي ويو هو. رومن انهيءَ رواج تي ايتري قدر ته هري مري عادي ٿي ويو هو جو اهي خود به اميرزادن جي انهيءَ مورثي حق واري رواج کي صحيح ۽ جائز سمجهڻ لڳا هئا. انهيءَ رواج هينئر وڌي ويجهي ڦري هڪ آئيني حق جي صورت اختيار ڪئي هئي. ايتري قدر جو روايت آهي ته، سينيٽرن ۽ سندن اولاد کي خود روميولس اول سرڪاري طور تي پيٽرسيشن وارو منصب ۽ ان جا سمورا خاص حق تفويض ڪري ڏنا هئا. اٿينس جي ٻولي وانگر رومن سينيٽ کي پڻ ڪيترن ئي عوامي معاملن جي فيصلي ڪرڻ جو اختيار تفويض ڪيل هوندو هو. خود قانون جي تدوين ڪرڻ جو حق به خاص طور تي فقط سينيٽ کي ئي حاصل هوندو هو. هر قانون جي مسودي تي پهريائين سينيٽ ۾ بحث مباحثو ڪيو ويندو هو. جنهن بعد انهيءَ مسودي کي آخري شڪل ڏئي منظور يا رد ڪرڻ لاءِ عوامي اسيمبلي (جرڳي) Commitia curiata ڏانهن موڪليو ويندو هو. جيڪا ان کي منظور يا رد ڪندي هئي، لفظ ڪوميشيا ڪورياٽا جي لغوي معنيٰ آهي ڪوريائن جو جرڳو. انهيءَ عوامي اسيمبلي يا جرڳي جي ڪوريائن (نياتن) مطابق گروهه بندي ڪيل هوندي هئي. هر ڪوريا جي رڪنيت لاءِ فقط نيات جي ميمبرن مان چونڊيل مکين کي ئي اهل شمار ڪيو ويندو هو. عوامي نوعيت جي فيصلن ڪرڻ وقت هر 30 ڪوريائن جي گروهه کي پاڻ ۾ گڏجي هڪ ووٽ ڏئي سگهڻ جو حق ڏنو ويو هو. انهيءَ ڪوريائن تي مشتمل اسيمبلي يا جرڳي کي ڪنهن به قانون جي مسودي کي منظور يا رد ڪرڻ خود ريڪس (بادشاهه) کي مقرر ڪرڻ(ريڪس به هڪ عوامي عهدو هوندو هو) سميت سمورن اعليٰ عهديدارن کي عهدن تي مقرر ڪرڻ، کين معزول ڪرڻ. اعلان جنگ ڪرڻ (پر صلح ڪرڻ جو حق فقط سينيٽ کي حاصل هوندو هو).
هڪ سپريم ڪورٽ جي حيثيت ۾ فتوائون جاري ڪرڻ، ڌرين جون اپيلون ٻڌڻ، اهڙن مقدمن جي سماعت ڪرڻ جنهن ۾ڪنهن رومن شهري کي موت جي سزا ڏئي سگهڻ جي فيصلي ڪرڻ جو حق حاصل هوندو هو. آخر ۾ سينيٽ ۽ عوامي جرڳي سان گڏ ريڪس يعني بادشاهه جو عهدو جيڪو پنهنجي نوعيت ۾ يوناني Basitus جنگي سردار جو مٽ هو. پڻ موجود هوندو هو. پر اهو ريڪس يا بادشاهه مطلق العنان يعني مختيار ڪل واري حيثيت جو هرگز نه هوندو هو، جهڙو کيس مومسين ڏيکاري ٿو. اهو ريڪس جي عهدي وارو شخص جنگي سردار اعليٰ هجڻ سان گڏ ملڪ جو اعليٰ ترين، پروهت ۽ ڪن خاص نوعيت جي عدالتن جو سربراهه پڻ هوندو هو. پر کيس ديواني دعوائن هلائڻ جو ڪوبه اختيار ۽ حق حاصل نه هوندو هو. سواءِ انهن امور جي جن ۾ هو هڪ جنگي سردار اعليٰ واري حيثيت ۾ فقط تاويلي قسم جا اقدام ڪري سگهندو هويا جيڪي مختلف قسمن وارين عدالتن جا سربراهه فيصلو ڪري ڏانهس فقط تعميلات ڪرڻ لاءِ موڪليندا هئا. کيس رومين شهرين جي حياتين، موت، آزادي ۽ ملڪيتن تي ڪوبه اختيار حاصل نه هوندو هو.
سڀ کان اهم ڳالهه هيءَ هوندي هئي ته اهو ريڪس جو عهدو ۽ منصب مورثي هرگز نه هوندو هو. ڪنهن نئين ريڪس جي تقرر لاءِ هي آئيني دستور هوندو هو ته سابق ريڪس ڪنهن نئين ريڪس جي مقرري لاءِ ڪنهن موزون رومن شهري جو نالو ڪوريائن جي عوامي جرڳي جي سامهون پيش ڪندو هو ۽ عوامي جرڳي ۾ڪوريائن جا مکي انهيءَ پيش ڪيل نالي کي ووٽ وسيلي منظور ۽ مقرر ڪندا هئا يا رد ڪري ڇڏيندا هئا. عوامي جرڳي جي هٿان ريڪس جي چونڊجي وڃڻ جي حالت ۾ عوامي جرڳو پنهنجي آئنده اجلاس ۾ کيس ڪن مقرر ڪيل رسمن جي ادا ڪرڻ سان اختيار تفويض ڪندو هو. مقرر ۽ توثيق ڪيل ريڪس کي معزول به ڪري سگهبو هو.
509 ق-م ۾ روم جي 7 نمبر ريڪس Tarquinas superbus ٽارڪينس سپربس کي معزول ڪري ڇڏڻ جو مثال رومن تاريخ ۾ اڄ به موجود آهي. روم جي شهرين کيس معزول ڪري ڇڏڻ بعد خود روم شهر مان جلاوطن ڪري ڇڏيو هو. انهيءَ عوامي بغاوت جي نتيجي ۾ روم ۾ جمهوري راڄ قائم ڪيو ويو هو.
انهن نام نهاد بادشاهن جي دور ۾ يونانين واري سورمائي دور وانگر رومن قوم ۾ به هڪ فوجي جمهوريت قائم ڪئي وئي هئي. اها جمهوريت نياتن، برادرين ۽ قبيلن جي بنيادن تي قائم ڪئي وئي هئي ۽ ان مان پيدا ٿيل هجڻ جي ڪري سندن تابِع هوندي هئي. اهي ڪوريائون ۽ قبيلا جيتوڻيڪ ڪي قدر مصنوعي طور تي ٺاهيا ويا هئا. ان هوندي به سندن ساخت کي رومن معاشري جي انهن فطري ۽ حقيقي آدرشن جن مان اهي اصل ۾ پيدا ٿيا هئا ۽ جيڪي کين اڃان تائين وڪوڙيو بيٺا هئا. اميرزادن جي مطابقت ۾ ۽ اصولن ۽ سندن مفادن پٽاندر مرتب ڪيو ويو هو ۽ جيتوڻيڪ اميرزادن واري قدرتي طور تي ارتقا ڪري ويل طبقي پاڻ کي رومن معاشري اندر مستحڪم ڪري ڇڏيو هو ۽ Regesبه پنهنجي اختيارن کي درجه بدرجه وسيع ڪرڻ جي ڪوشش ۾ لڳا پيا هئا. ان هوندي به مٿيون ٻئي حقيقتون رومن آئين جي بنيادي ۽ اصلوڪي ڪردار کي تبديل ڪري ڇڏڻ ۾ ناڪافي ثابت ٿيون هيون. تاريخي طور تي اها هڪڙي ئي حقيقت وڏي اهميت جي آهي.
انهيءَ دور ۾ وڏين ملڪي فتوائن جي ڪري رومن علائقو تمام وسيع ٿي ويو هو. پهريائين رومن شهر سان لاڳيتن لاطيني علائقن کي فتح ڪري کين روم شهر سان ملايو ويو هو. ان ڪري روم شهر جي مردم شماري به ڪجهه لڏي آيل مهاجرن جي ڪري ۽ ڪجهه مفتوح علائقن مان لڏي آيل ماڻهن جي ڪري تمام وڌي ويئي هئي. اها نئين رعايا (اسين في الحال زيردستن Clients جو ذڪر ڪرڻ مهل رکون ٿا) پراڻين نياتن ڪوريائن ۽ قبيلن مان خارج هوندي هئي. ان ڪري انهيءَ سموري نئين رعايا کي به خاص رومن قوم Populus Romanus ۾ شمار نه ڪيو ويندو هو. پر ان هوندي به اها سموري رعايا شخصي طور تي آزاد هوندي هئي. کين زمين رکڻ، نيڪيون ادا ڪرڻ ۽ فوجي خدمتون ڪرڻ جا حقوق حاصل هوندا هئا پر کين ڪنهن عوامي عهدي تي مقرر ٿيڻ ڪوريئنس واري عوامي جرڳي ۾ ڪنهن هلندڙ بحث مباحثي ۾ حصي وٺڻ، قانون سازي ڪرڻ، ڪنهن قانون جي مسودي کي منظور ڪرڻ، سندن توثيق ڪرڻ يا کين رد ڪرڻ، فيصلا ڪرڻ يا مفتوح علائقن جي زمين کي ورهاست ڪري ان مان حصي وٺڻ جا حق حاصل نه هوندا هئا. انهن ماڻهن کي پيلبينس Plebians سڏيو ويندو هو. پيليبينس لفظ جي معنيٰ آهي اهي ماڻهو جن کي ر وم شهر ۾ رهڻ جي باوجود به ڪو عوامي حق حاصل نه هجي. انهيءَ پليبين طبقي جي ماڻهن جو تعداد روز بروز وڌندو رهندو هو. سندن انهيءَ واڌ ۽ فوجي سکيا ورتل هجڻ جي ڪري رومن رياست اندر سندن موجودگي روم شهر جي قديم شهرين Populus Romanus جنهن پنهنجي واڌاري جا سمورا دروازا بند ڪري ڇڏيا هئا، لاءِ هڪ وڏو آئيني ۽ سماجي مسئلو پيدا ڪري وڌو هو. رومن تاريخ ۾ اسان کي هن حقيقت جا واضح ثبوت ۽ اهڃاڻ به ملن ٿا ته زمينن جي ورهاست جي سلسلي ۾ پراڻي رومن قوم ۽ نئين پليبين رعايا جي وچ ۾ ڪو گهڻو ۽ بيواجبي قسم جو امتياز ۽فرق نه رکيو ويندو هو. واپار ۽ صنعت جنهن اڃا ڪا خاص ترقي نه ڪئي هئي، گهڻو ڪري انهن پليبين رعايا جي هٿن ۾ هوندي هئي.
تاريخي طور تي روم شهر جي بنياد پوڻ واري حقيقت محض ڏندڪٿائن تي ٻڌل هجڻ جي ڪري بلڪل لڪل ۽ مخفي رهندي آئي آهي. قانون دانن وانگر تاريخ جي عالمن پڻ ان بابت پيش ڪيل سمورن حوالن کي پنهنجي تاويل وسيلي مورڳو وڌيڪ منجهيل ۽ رازدارانه بنائي ڇڏيو آهي، ان ڪري اسان لاءِ هي امر ناممڪن بنجي پيو آهي ته اسين انهيءَ انقلاب، جنهن قديم رومن نظام جو انت آندو هو، ان بابت ڪو حتمي قسم جو فيصلو ڪري سگهون ته اهو انقلاب ڪهڙن سببن جي ڪري آيو هو؟ ڪهڙي نموني ۾ آيو هو؟ ۽ ڪڏهن آيو هو؟ اسين فقط ايتري يقين سان چئي سگهون ٿا ته اهو انقلاب پليبين ۽ قديم رومن قوم جي وچ ۾ پيدا ٿيل سماجي تڪرارن ۽ سماجي ۽ سياسي ڪشمڪش جي سببان پيدا ٿيو هو.
روم جي 6 نمبر بادشاهه Servius Tullius سرويس ٽولوس 578 کان 534 ق- م ڏانهن منسوب ڪيل رومن نياتي آئين کي رد ڪندي هڪ نئين عوامي اسيمبلي يا جرڳي کي وجود ۾ آندو هو. جنهن ۾ مکيه ۽ بنيادي آئيني اصول هي قائم ڪيو ويو هو ته ٻنهي قديم رومن قوم Populus Romanus ۽ پليبين طبقن مان هن اصول تي ميمبر چونڊيا ويندا ته اهي ميمبر فوجي خدمتون ڪندڙ هئا يا نه هئا؟ يعني ٻنهي ڪشمڪش ڪندڙ ڌرين مان فوجي خدمتون نه ڪندڙ شخصن کي عوامي اسيمبلي يا جرڳي جي رڪنيت کان خارج رکيو ويو. باقي رهجي ويل فوجي خدمت ڪرڻ لائق شخصن جا وري سندن ملڪيت ۽ دولت جي لحاظ کان طبقا ٺاهيا ويا. فوجي خدمتن لاءِ انهن شخصن کي ڇهن طبقن ۾ورهاست ڪيو ويو هو:
1- هڪ لک اسيسي وارا، 2- پنجهتر هزار اسيسي وارا،
3- پنجاهه هزار اسيسي وارا، 4- 5 1 هزار اسيسي وارا،
5- 1 1 هزار اسيسي وارا، 6- ان کان گهٽ ورا سمورا طبقا.
Durea Ndela Meile ڊيوروڊي لاماني نالي هڪ فرينچ اقتصاديات جي ماهر عالم 1857 -1777ع جي حساب جي شرح موجب اهو حساب موجوده فرينچ مارڪ سڪي ۾ هي ٿئي ٿو:
1- 14000 هزار مارڪ، 2- 10500 هزار مارڪ،
3- 7000 هزار مارڪ، 3- 3600 سئو مارڪ،
5- 1570 سئو مارڪ، 6- ان کان گهٽ.
انهيءَ پوئين ورهاست واري طبقي ۾ پرولتاري يعني اجوري تي پورهيو ڪندڙ مزدورن ۽ هارين نارين کي شامل رکيو ويو هو. انهيءَ پرولتاري طبقي ۾ اهي شخص شامل ڪيل هوندا هئا. جن وٽ ڪنهن به قسم جي عام ملڪيت موجود نه هوندي هئي ۽ جيڪڏهن وٽن ڪا ملڪيت موجود به هئي ته اها هڪ اهڙي خسيس حد تائين موجود هوندي هئي جو ڄڻ ته نه هجڻ جي برابر هئي، ان ڪري کين فوجي خدمتن سان گڏ ٽيڪسن جي ادائگي ڪرڻ کان پڻ مستثنيٰ قرار ڏنو ويو هو.
انهيءَ نئين مرتب ڪيل اسيمبلي يا جرڳي Commitia Curia رومن شهرين کي به فوج وانگر حصن ۾ ورهايو ويو هو. هڪ سئو نفري جي هڪ ڪمپني Centurialen ٺاهي ويئي هئي ۽ هر سينچوريا کي هڪ ووٽ ڏيڻ جو حق تفويض ڪيو ويو هو. پهريون طبقو 80 سينچوريا ميدان جنگ تي آڻيندو هو، ٻيو طبقو 22، ٽيون طبقو 20، چوٿون طبقو 22، پنجون طبقو 30 ۽ ڇهون طبقو فقط هڪ.
سينچاريا مثال کي قائم رکڻ خاطر ميدان جنگ تي آڻيندو هو. انهن کان سواءِ 18 سينچوريائون گهوڙي سوار (رسالو) فوج ميدان جنگ تي آنديون وينديون هيون. جنهن تي فقط اميرزادن جو طبقو سوار ٿي نڪرندو هو. يا پنهنجا عيوضي موڪليندا هئا. هي ڪل ٿيون 193 سينچوريائون. يعني 19300 فوج انهن فوجن جي Commitia Curia ۾ 97 ووٽن کي اڪثريتي ووٽ شمار ڪيو ويندو هو. انهيءَ حساب سان اميرزادن ۽ گهوڙي سوار فوج جا ڪل 98 ووٽ ٿيا ٿي. ان ڪري اسيمبلي ۾ پڻ کين واضح اڪثريت حاصل هوندي هئي. ان ڪري جڏهن اهو طبقو پاڻ ۾ متحد ٿي ووٽ ڏيندو هو ته کين ٻين سمورن باقي طبقن کان ڪنهن به ووٽ وٺڻ جي ڪابه ضرورت نه پوندي هئي. ان ڪري اهو طبقو باقي ٻين طبقن کي پڇندو به ڪونه هو.
انهيءَ سينچريا اسيمبلي کي پراڻي ڪوريائن واري اسيمبلين وارا سمورا حق تفويض ڪيا ويا هئا. ان جو نتيجو هي نڪتو هو ته يوناني معاشري وانگر اصل ڪوريا ۽ ان جي نياتن جي حالت ۽ حيثيت محض مذهبي ۽ خانگي قسم جي جماعتن جهڙي بنجي ويئي هئي. انهيءَ آئين جي نفاذ سان، قديم رومن نياتي نظام کي پوري ريت ذليل، بي عمل ۽ ان ڪري بي اثر بنايو ويو هو. ان هوندي اهو قديم نياتي نظام ٿوري عرصي تائين زنده رهندو رهندو آخرڪار خودبخود ختم ٿي ويو هو.
رومن رياست جي وجود مان ٽنهي بنيادي رومن نياتي قبيلن Populus Romonus کي خارج ڪري ختم ڪري ڇڏڻ لاءِ هينئر علائقن جي بنيادن تي نوان قبيلا مرتب ڪيا ويا هئا. هر قبيلي کي رهائڻ لاءِ روم شهر ۾ مخصوص علائقا (محلا) مقرر ڪري ڏنا ويا هئا. اهڙي ريت روم ۾ نام نهاد بادشاهت کي ختم ڪرڻ کان اڳ ۾، خون جي رشتن تي ٻڌل مٽين مائٽين واري سماجي ۽ سياسي نظام يا آئين کي ختم ڪري، سندس جاءِ تي هڪ علائقائي ۽ دولت جي بنيادن تي ٻڌل طبقاتي آئين کي هڪ حقيقي رياستي آئين طور نافذ ڪيو ويو هو. انهيءَ نئين رياستي آئين ۾ فوجي خدمتن ڪرڻ لائق سمورن شهرين کي رياستي اختيار تفويض ڪري ڏنا ويا هئا. انهيءَ آئين ۾/نه فقط ٻانهن کي، بلڪ خود نام نهاد رومن پرولتاري طبقي، جنهن کي فوجي خدمتون بجاءِ آڻڻ ۽ هٿيارن کڻڻ ۽ فوجي سکيا وٺڻ کان ڄاڻي ٻجهي محروم رکيو ويو هو، کي پڻ آئين کان خارج ڪري ٻاهر اڇلائي ڦٽو ڪيو ويو هو.
انهيءَ آئين خود روم جي آخري بادشاهه Tarquis Superbus ٽارڪوئي سپربس کي 509 ق- م ۾ بادشاهت جي اداري سميت ختم ڪري، روم مان جلاوطن ڪيو ويو هو. انهيءَ بادشاهه روم شهر تي زوري قبضو ڪيو هو. انهيءَ نئين آئين ۾ بادشاهه واري خالي ڪيل جاءِ تي ٻن نون فوجي سردارن Consnls قانصلن کي آندو ويو هو. جيئن خود ايروڪواس قبيلن ۾ رواج هوندو هو. رومن رعيتي راڄ جي دور جي سموري تاريخ اميرزادن ۽ پليبين طبقن جي، انهن عوامي عهدن کي حاصل ڪرڻ لاءِ مسلسل ڪشمڪش ۽ زمينن جي ورهاست ۽ انهن تي قبضي ڪرڻ لاءِ ڪوشش ۽ سندن ڪاميابين ۽ شڪستن جو راز ۽ ڪارڻ انهيءَ نئين نافذ ڪيل رياستي آئين ۾ ئي سمايل آهي. انهيءَ نئين نافذ ڪيل رياستي آئين، رومن معاشري ۾ هي اثر پيدا ڪيو هو ته اميرزادن جي طبقي وڏي چالاڪي ۽ حرفت سان پاڻ کي هڪ نئين مضبوط طبقي جي صورت ۾ تبديل ڪري ڇڏيو هو. هينئر اهي هڪ اهڙو طبقو بنجي پيا هئا، جنهن درجي بدرجي آبادگارن، جن کي مسلسل فوجي خدمتن تباهه حال ۽ برباد ڪري ڇڏيو هو، جي سموري زمينن تي قبضو ڪري ورتو هو.
هينئر اهو اميرزادن وارو طبقو رومن مددگارن جي جاءِ تي پنهنجن وسيع زمينن تي ٻانهن جي هٿان آباديون ڪرائڻ لڳو هو. زميندارن جي انهيءَ ظلم ۽ روزگار کان محرومي کان تنگ اچي هارين رومن ڪٽنب ملڪ ڇڏي ڀڄي ويا هئا. ان جي نتيجي ۾ اٽليءَ جي ملڪ ۾ مردم شماري ايتري قدر ته گهٽجي وئي هئي جو ملڪ ۾ نه فقط ملڪ اندر شهنشاهن جو دور شروع ٿي چڪو هو، بلڪ سندن جانشين يعني غيرمهذب جرمن قبيلن جي اٽليءَ ۾ آمد لاءِ رستو بلڪل صاف ٿي ويو هو.