جرمن قبيلن ۽ ڪيلٽ لوڪن جو نياتي نظام
اسين هتي فقط نموني طور تي مثال طور پيش ڪريون ٿا. نيات جي وجود واري نظام جي نظرئي کي گهڻو وقت اڳ ۾ تسليم ڪيو ويو هو، ان هوندي به ميڪلينن جهڙي وڏي مورخ جنهن پاڻ وڏي چٽائيءَ سان انهيءَ ساڳئي نظرئي جي ڪافي حد تائين وضاحت به ڪئي آهي. پر ساڳئي وقت تي ان کي هر نموني ۾ ڀڃي ٽوڙي مروڙي پيش ڪرڻ جي ناڪام ڪوشش به ڪئي اٿس. ميڪلينن پاڻ ڪالميڪ، چرڪس، سرڪاسي، ساموٽي قبيلن ۽ ٽن هندوستاني قبيلن هر هڪ وارلي، ماگر ۽ مني پوري قبيلن ۾ انهيءَ ساڳئي نظام جي رواج بابت گهڻو ڪجهه لکي به چڪو آهي.
تازو وري عظيم روسي مورخ، قانوندان ۽ عمرانيات جي ماهر عالم ڪواليضسڪي ميڪسم Kovlevsky Maxium (1851 کان 1911ع) پڻ ساڳي نظام جي پشاوا خيوسور، سويني ۽ ٻين ڪوهه قاف جبلن جي قبيلن ۾ رائج هجڻ جو ذڪر ڪيو آهي، پر اسين هتي فقط پنهنجن، يورپي حرمن قبيلن ۽ ڪيلٽ لوڪن ۾ انهي ساڳئي نظام جي موجود ۽ رائج هجڻ بابت مختصر طور تي ذڪر ڪريون ٿا:
اسان کي قديم ڪيلٽ لوڪن جي قانون ۾ جيڪو مواد دستياب ٿي سگهيو آهي، ان ۾ اسين نياتي نظام کي عروج تي ڏسون ٿا. انهيءَ نظام کي آئرلينڊ ۾ انگريزن جي اقتدار پاڙون پٽي ڦٽو ڪري ڇڏيو آهي. ان هوندي به اسان کي اڄ ڏينهن سوڌو آئرلينڊ جي عوام ۾ ان جا چٽا ۽ واضح نشان نظر اچن ٿا. چوٿين صدي جي وچ ڌاري به اسين انهيءَ ساڳئي نظام کي اسڪاٽ لينڊ ۾ عروج تي ڏسون ٿا. هتي پڻ انگريزن جي نافذ ڪيل قانون، ڪورٽن ۽ فوجي برتري انهيءَ نظام کي وڏو نقصان پهچايو آهي. پر يارهين صدي عيسويءَ ۾ يعني انگريزن جي هتان فتح ٿي وڃڻ کان اڳ ۾ اسان کي ويلس جي صوبي ۾ ويلس جي قديم قانون موجب ڳوٺن ۾ اجتماعي زراعت ڪرڻ جو رواج صاف ظاهر نظر اچي ٿو. پر انهيءَ دور ۾ ويلس ۾ اهو عالمي نظام پوين پساهن تي هو. ويلس جي هر ڪٽنب کي آبادي ڪرڻ لاءِ 5 ايڪڙ زمين مليل هوندي هئي. باقي رهجي ويل زمين ڳوٺ جا سمورا ڪٽنب پاڻ ۾ گڏجي آباد ڪندا هئا ۽ ان مان حاصل ڪيل پيدائش کي پاڻ ۾ ونڊي ورهائي کائيندا هئا.
آئرلينڊ ۽ اسڪاٽلينڊ بابت پيش ڪيل مثالن مان اسان کي هيءَ حقيقت به ظاهر ٿيندي نظر اچي ٿي ته اهي ڳوٺاڻيون جماعتون نياتن يا نياتن جي حصن يعني ڪٽنبن کان سواءِ ٻي ڪابه شيءِ نه هونديون هيون. جيتوڻيڪ ويلس واري قانون ۾، جنهن جي وڌيڪ تحقيق ڪرڻ لاءِ مون وٽ وقت ۽ فرصت نه آهي، پر ان تي منهنجا 1869ع ۾ لکيل نوٽ مون وٽ محفوظ آهن. جن مون واري مٿئين ڳالهه لاءِ ڪابه مخالف شيءِ نظر نه ٿي اچيم، پر ويلس ۽ آئرلينڊ جي تاريخي ڪتابن مان فقط هڪڙو امر واضح ٿئي ٿو ته ڪيلٽ لوڪ انهيءَ دور يعني 11 صدي عيسويءَ تائين جفتي شادين مان نڪري ”هڪ مڙس هڪ زال“ واري شادي جي دور ۾ داخل نه ٿيا هئا. ويلس ۾ ته اڃان به هي رواج موجود هوندو هو ته ڪابه شادي ستن سالن جي گذرڻ کان اڳ ۾ ختم نه ٿي سگهندي هئي. يعني زال کي طلاق نه ڏئي سگهبي هئي. ٻين لفظن ۾ چئبو ته هر شادي فقط ستن سالن جي گذرڻ بعد ئي ختم ٿي سگهندي هئي. اهو رواج ايتري قدر ته پختو ۽ سخت هوندو هو جو جيڪڏهن 7 سالن جي عرصي جي گذرڻ ۾ فقط 3 ڏينهن به گهٽ هوندا هئا ته به شادي ڪيل زال مڙس هڪ ٻئي کان جدا ٿي نه سگهندا هئا پر جدا ٿي وڃڻ (طلاق) جي حالت ۾ سندن ملڪيت کي به ورهاست ڪيو ويندو هو. زال ورهاست ڪندي هئي ۽ مڙس پنهنجي حصي واري ملڪيت جي چونڊ ڪندو هو.
گهرو سامان جي ورهاست ڪرڻ ۾ وري هڪ عجيب و غريب رواج هوندو هو. جيڪڏهن جدائي مڙس جي طلب تي ٿيندي هئي ته کيس زال کي مليل سمورو ڏاج موٽائي ڏيڻو پوندو هو، پر جيڪڏهن جدائي (طلاق) جي گهر زال جي طرفان ڪيل هوندي هئي ته کيس ٿورو ڏاج موٽي ملندو هو. اولاد مان هر ٽن ٻارن مان مڙس کي ٻه ٻار ملندا هئا ۽ زال کي فقط هڪڙو ٻار ملندو هو. هر ٽن ٻارن مان وچون ٻار زال کي ملندو هو. طلاق وٺڻ کان پوءِ جيڪڏهن زال ڪنهن ٻئي مرد سان شادي به ڪندي هئي ته به ٻئي مڙس جي موجود هوندي به پهرئين مڙس کي زال موٽائي پاڻ سان وٺي وڃڻ جو حق حاصل هوندو هو ۽ زال به پهرين مڙس ڏانهن موٽي وڃڻ کان انڪار ڪري نه سگهندي هئي ۽ نه وري انهيءَ زال جي ٻئي مڙس کي ڪنهن اعتراض ڪرڻ جو حق حاصل هوند هو.
مطلب ته زال کي پهرئين مڙس کان طلاق مليل هوندي به کيس نئين مڙس جي پوري طور تي زال تسليم نه ڪيو ويندو هو. جيڪڏهن ڪو مرد يا ڪا عورت ستن سالن جو عرصو پاڻ ۾ گڏ زال مڙس جي حالت ۾ گذاريندا هئا ته کين رسمي طور تي شادي ڪري زال مڙس بنجڻ جي ڪابه ضرورت نه پوندي هئي، يعني ڪابه ڪنواري عورت بنا ڪنهن رسمي طور تي ڪنهن مرد سان شادي ڪرڻ جي به ساڻس جنسي ميلاپ ڪري سگهندي هئي. يعني ڪنهن به عورت کي زال بنجڻ لاءِ رسمي طور تي شادي ڪرڻ کان اڳ ڪنوارپ جي حالت ۾ باعصمت ٿي رهڻ جي ڪابه ضرورت نه هوندي هئي ۽ سندس اهو عمل ڪو عيب يا گناهه نه سمجهيو ويندو هو. اهڙي عورت ته ڪابه سماجي ميار نه ايندي هئي. ٻين لفظن ۾ وٽن عصمت ۽ ڪنوارپ جو ڪوبه لحاظ موجود نه هوندو هو. ان ڪري ڪوبه مرد، ڪنهن به عورت کان ڪو ڪنوارپ يا عصمت ٿي رهڻ جي تقاضا نه ڪندو هو. ڪنوارپ جي حالت ۾ باعصمت ٿي رهڻ لاءِ بورزوا اخلاق واري بندش جي ڪابه ضرورت نه هوندي هئي، پر جيڪڏهن ڪا شادي شده عورت زناڪاري جو ڏوهه ڪري به وجهندي هئي ته مڙس کي کيس مار ڪڍڻ جو اختيار حاصل هوندو هو. اها حالت انهن ٽن حالتن مان هڪڙي هوندي هئي جنهن ۾ مڙس تي ڪوبه ڏنڊ يا جرمانو پئجي نه سگهندو هو. ڇاڪاڻ ته سندس اهو قانون هن اصول تي ٻڌل هوندو هو ته ”مڙس زال کي مار ڏيڻ يا کانئس ڏنڊ وٺڻ مان فقط هڪڙو معاوضو طلب ڪري سگهيو ٿي.“
طلاق جي فيصلي ڪرڻ وقت هي لحاظ به رکيو ويندو هو ته زال جي ڪنهن به ازدواجي حق کي ڪوبه نقصان نه پهچي. انهيءَ لحاظ رکڻ جا به ڪيترائي طلاق وٺڻ لاءِ ڪافي سبب هوندو هو. زال سان پهرين رات جنسي ميلاپ ڪرڻ جي عيوض ۾ مڙس کي بادشاهه يا سردار کي Redmption Money ڏن يا معاوضو ڀري ڏيڻو پوندو هو. بادشاهه يا سردار جي انهيءَ ڏن وٺڻ واري حق کي Gober Merch گوبر مرچ ۽ ازمنه وسطيٰ ۾ ان کي Marcheta مارچيتا فرينچ زبان ۾ مارڪيٽا Marquetta سڏيندا هئا. ملڪي قانون ۾ انهيءَ ڏن ڏيڻ واري رواج کي وڏي حيثيت حاصل هوندي هئي.
مٿي ذڪر ڪيل حق کان سواءِ آئرلينڊ ۾ ڪنهن مقرر ڪيل وقت يا مدي تائين شادي ڪرڻ جو رواج به موجود هو ته هو ان قسم واري شادي زال کي وڏا آزاد قسم جا مقرر ڪيل حق حاصل هوندا هئا. ايتري قدر جو مڙس کي زال کي گهرو ڪمن ڪارين ڪرڻ جي عيوض ۾ معاوضو ڀري ڏيڻو پوندو هو. مڙس کي پهرين زال (پٽ راڻي) يا خاتون اول سان گڏ ٻين زالن سان شادي ڪرڻ جو به حق حاصل هوندو هو. اولاد جي ورهاست ڪرڻ ۾ جائز ۽ ناجائز ٻارن جو ڪوبه لحاظ نه رکيو ويندو هو. اهي سموريون ذڪر ڪيل حقيقتون آمريڪي انڊين قبيلن جي گروهي ۽ جفتي شادين ڪرڻ وارن رواجن سان ٺهڪي اچن ٿيون. انهيءَ معاشري ۾ جيڪو جوليس سيزر جي دور اقتدار ۾ گروهي شاديون به ڪندو هو، اهي ساڳيون حقيقتون 11 صدي عيسويءَ ۾ عجيب و غريب نظر نه ٿيون اچن.
آئرلينڊ ۾ قبيلي کي Clan يا Clain سڏيو ويندو هو. ان ڪري قبيلي جي زمين کي Clan Land سڏيو ويندو هو. انهيءَ لفظ مان آئرلينڊ جي نياتي نظام جو ٿورو علم حاصل ٿئي ٿو. انهيءَ حقيقت جي تصديق ۽ ذڪر نه رڳو آئرلينڊ جي قديم قانون جي ڪتابن ۾نظر اچي ٿو. بلڪ 17 صدي عيسويءَ ۾ انهن انگريز قانوندانن جن کي آئرلينڊ ۾ Clan Land يعني قبائلي زمين کي ڦيرائي انگلينڊ جي بادشاهن جي زمينن بنائڻ لاءِ خاص طور تي موڪليو ويو هو. پڻ انهيءَ رواج جو ذڪر ڪيو آهي. انهيءَ تبديليءَ جي اچڻ تائين آئرلينڊ وارن جون زمينون نياتن ۽ قبيلن جون زمينون تسليم ڪيون وينديون هيون. سواءِ انهن زمينن جي جن کي قبائلي سردارن پنهنجي ذاتي ملڪيت بنائي ڇڏيو هو، انهن لاءِ هي قانون هوندو هو ته جيڪڏهن ڪو نيات ڀائي فوت ٿي ويندو هو ته سندس ڪٽنب کي سندس وارث شمار ڪيو ويندو هو.
نياتن جو مکي انگريزي قانون جي زبان ۾ Capat Cognations، سموري نيات وارين زمينن کي باقي ڪٽنب ۾ وري نئين سر ورهاست ڪندو هو. انهيءَ ورهاست ڪرڻ جا به اهي ساڳيا ئي اصول هوندا هئا، جيڪي جرمني ۾ رائج هوندا هئا. اسان کي 40 ورهيه اڳ ۾ آئرلينڊ ۾ اهڙا به ڳوٺ ملن ٿا جن جون زمينون خالص نياتي بنيادن تي هونديون هيون. انهن نياتي زمينن کي Rundel سڏيندا هئا. نياتي زمينون جيڪي انگريزن جي قبضي ۾ هليون ويون هيون، انهن زمينن تي قابض آبادگار پنهنجي مقرر ڪيل زمين جي ٽڪرن کي آباد ڪري سرڪار کي ڍلون ڏيندا هئا. سمورين آبادي لائق زمينن ۽ چراگاهن کي پهريائين گڏ ڪري ملائي ان بعد هر آبادگار کي زمين ٽڪرو ورهاست ڪري ڇني جدا ڪري ڏنو ويندو هو. انهيءَ ورهاست ڪرڻ ۾ زمينن جي موقعي مقام ۽ ڀلي ڍلي هجڻ کي به ڌيان ۾ رکيو ويندو هو. انهن زمين جي ٽڪرن کي گوائون Gewamn جو نالو ڏنو ويو هو پر چراگاهن تي سمورين نياتن کي گڏيل حق ڏنو ويو هو.
ورهاست ڪرڻ جي انهيءَ دستور کي گذريل 50 سالن تائين قائم رکيو ويو هو ۽ اها ورهاست ڪڏهن وري سال بسال به ڪئي ويندي هئي. آئرلينڊ جي ڪنهن به ڳوٺ جي زمينن تي نظر وجهڻ سان اسان کي جرمنيءَ جي آبادگارن وارو ساڳيو نظام نظر ايندو. اڄ به اسين آئرلينڊ ۾ خود نيات کي به ورهايل حالت ۾ ڏسون ٿا. آئرليند جا آبادگار اڄ به اهڙيون سياسي پارٽيون ٺاهيندا آهن، جيڪي اسان جي نظرن ۾ بي مقصد ۽ فضول هونديون آهن. انگريز حاڪم ته مورڳو انهن پارٽين جي نوعيت کي سمجهي به نه سگهيا آهن. هنن پارٽين جي ٺاهڻ جو مقصد فقط هڪ ٻئي کي ماري ناس ڪرڻو هوندو آهي. اهي پارٽيون پاڻ کي نياتن جي هڪ بگڙيل صورت وٺي ظاهر ڪنديون آهن. انهن سمورين پارٽين مان مرد نياتن جي ڍونڍ جي ڌپ ايندي آهي. مگر عجب جي ڳالهه هيءَ آهي ته اڄ به ڪيتريون ئي نياتون پنهنجن قديم علائقن ۾ آباد نظر اچين ٿيون. مثلاً 1830ع کان 1840ع تائين مونوگن جي صوبي ۾ اسان کي فقط چئن ڪٽنبن جا نالا ٻڌڻ ۾ اچن ٿا، يعني اهي نالا جن جا ابا ڏاڏا انهن چئن نالن وارين نياتن يا قبيلن مان هوندا هئا.
اسڪاٽلينڊ ۾ 1845ع ۾ بغاوت ۽ شڪست کائڻ بعد نياتي نظام جو زوال شروع ٿي ويو هو. اهو معاملو تحقيق طلب آهي ته اسڪاٽ قبيلن جو خود انهيءَ زوال جي معاملي ۾ ڪيتري قدر هٿ هو؟ بيشڪ انهيءَ ۾ اسڪاٽ قبيلن جو هٿ صاف نظر اچي ٿو. سر والٽر اسڪاٽ جي ناولن ۾ اسڪاٽلينڊ جا جابلو قبيلا اسان جي نظرن جي سامهون اچي بيهن ٿا. مارگن جي لفظن ۾ ”اهي نياتون پنهنجي نظام ۽ روح جي لحاظ کان ان جو بهتر مثال آهن.“
هن مثال مان اسان نياتي نظام کي پنهنجن رڪنن جي حياتين ۾ دخل اندازي ڪندي محسوس ڪري سگهون ٿا. اسين انهيءَ اثر کي سندن تڪرارن، خونن جي پلاندن وٺڻ، سندن نياتي طور تي هڪڙي مخصوص علائقي ۾ محدود هجڻ، پاڻ ۾ گڏجي زمينون آباد ڪرڻ، نيات ڀاين جو مکين ۽ سردارن سان وفادار رهڻ ۽ نيات جي رڪنن جو هڪ ٻئي سان وفاداريءَ سان هلڻ، مان اسڪاٽ معاشري کي پنهنجي قديم نياتي حالت ۾ رهڻ واري صورت ۾ ڏسي سگهون ٿا. اڄڪلهه سندن شجرو پدرانه طور تي هلي ٿو، جنهن ۾ فقط مرد نيات جا رڪن ٿي رهن ٿا ۽ اولاد جون مائرون به سندن پيئرن واري قبائلي شجري ۾ داخل ٿيل هونديون آهن.“
مشهور عالم ۽ مبلغ پادري بيدي Bede جي لکڻ موجب ”اسڪاٽ لينڊ جي شاهي خاندان پڪٽ Pict جو شجرو ۽ ورثو ترڪو مادرانه حق تي ٻڌل هوندو هو.“ جيڪا حقيقت خود اسڪاٽلينڊ ۽ مادرانه شجري واري رواج جو هڪ بين ثبوت پيش ڪري ٿي.
اسڪاٽ لينڊ ۽ ويلس ۾ ازمنه وسطيٰ تائين اسان کي گهري ساٿي وارن ڪٽنبن جا آثار به موجود ملن ٿا. جن ۾کين ڏسون ٿا ته جيستائين ڪو به مڙس پنهنجي يرغمال ٿيل زال کي ڏن ڀري کيس انهيءَ حق کان آزاد نه ڪرائي ڇڏي، اوستائين بادشاهه يا سردار کي سندس ڪنوار سان پهرين رات جنسي ميلاپ ڪرڻ جو حق ۽ اختيار حاصل هوندو هو.
ڪوبه شخص هن حقيقت کان انڪار ڪري نٿو سگهي ته جرمن قبيلا پنهنجن تاريخي هجرتن واري دور تائين نياتي نظام هيٺ رهندا هئا. اسان واري زماني کان ڪيتريون ئي صديون اڳ ۾، جرمن قبيلا ڊئنيوب، رهائين. وسچوداندين ۽ اُتر سمنڊ جي وچ وارن علائقن ۾ آباد ٿي چڪا هئا. انهن قبيلن مان فقط ڪنبري، تيوتوني قبيلا اڃان به هجرتن جي دور ۾ هئا.
سوي قبيلو سيزر واري دور حڪومت تائين ڪٿي به آباد ٿي نه سگهيو هو. سيزر پاڻ لکي ٿو ته: ”انهن قبيلن پاڻ کي نياتن ۽ مٽين مائٽين جي بنياد تي آباد ڪيو هو.“
حوليا نالي نيات ۾ رائج سماجي حالت لاءِ رومن زبان ۾ لفظ Genitibus کي جيڪا معنيٰ پهرايل آهي، ان تي ڪوبه تڪرار ٿي نه ٿو سگهي. اها حالت سمورن جرمن قبيلن سان لاڳو ٿئي ٿي. ايتري قدر جو خود رومن صوبن کي فتح ڪرڻ بعد به اهي قبيلا نياتن جي صورت ۾ آباد ٿي ويا هئا. الاماني قانون به انهيءَ ساڳئي حقيقت جي توثيق ڪري ٿو ته ڊئنيوب ندي جي جنوبي علائقن کي فتح ڪري والاري ويهڻ ۾ به نياتي نموني کي اختيار ڪيو ويو هو. ان ڪري لفظ Genealogia مان به اها ساڳي معنيٰ نڪري ٿي جيڪا جرمن لفظ Mark مارڪ مان نڪري ٿي. جنهن لاءِ بعد ۾ Schaft لفظ استعمال ڪيو ويو آهي.
تازو ڪيولانسڪي پڻ انهيءَ ساڳي راءِ جو اظهارڪيو آهي ته لفظ Genelogia مان مراد آهي وڏن ڪٽنبن واريون جماعتون يعني قبيلا آهن. جن کي فتح ڪيل ملڪ جي زمين ورهاست ڪري ڏني وئي هئي. جن مان اڳتي هلي ڳوٺاڻيون جماعتون مارڪ يا نياتون پيدا ٿيون هيون. Fare لفظ جي معنيٰ به ان ساڳي حقيقت جو اظهار ٿئي ٿو. انهيءَ ساڳئي لفظ کي برگنڊا ۽ لنگوبار جرمن قبيلن به استعمال ڪيو آهي. جنهن مان به المانوي قانون واري لفظ Genologia واري لڳ ڀڳ معنيٰ ورتي ويئي آهي. انهيءَ لفظ کي ڪٽنب يا نيات جي معنيٰ ۾ ورتو ويو هو. ان بابت وڌيڪ تحقيقات اڳتي هلي ڪئي ويندي.
اسين جرمن ڪتابن مان معلوم ڪري نه سگهيا آهيون ته سمورن جرمن قبيلن وٽ نيات لاءِ هڪڙوئي لفظ استعمال ڪيو ويندو هو يا نه! پر اهڙو ڪو لفظ موجود نه هو ته اهو آخر ڪهڙو لفظ هوندو هو؟ لغوي طور تي جنهن لفظ کي يوناني Genus ۽ رومن Gens چون ٿا اهو گوٿ زبان ۾ Kuni ۽ وچولي وارن جرمن قبيلن ۾ ڦري Kunne ٿيو هو. ته انهيءَ مان به ساڳيو مطلب نڪري ٿو. انهيءَ ساڳئي لفظ مان اسان کي ”عورت“ وارو مفهوم به ملي ٿو. ان جي ساڳي مصدر آهي ۽ عورت مان مراد آهي ”مادرانه حق“ اسان يوناني زبان ۾ Gyne سلف زبان ۾ Zenh گوٿ ۾ Quina نورس زبان ۾ Kuna يا Kona جا زنده لفظ ملن ٿا. پر لنگوبارڊ ۽ برگنڊا زبانن ۾ لفظ Fare جنهن لاءِ هڪ جرمن اديب 1883 -1744ع ۾ هڪ نئين مصدر Fisan ڳولي لڌي آهي. جنهن جي معنيٰ آهي ڄڻڻ! پر آءٌ انهي ساڳي لفظ جي مصدر لفظ Faran مان اخذ ڪريان ٿو. جنهن جي معنيٰ آهي سفر ڪرڻ. هن لفظ مان خانه بدوشيءَ جي معنيٰ ۽ مراد به نڪري ٿي. جنهن جي محاوري طور معنيٰ ٿيندي مٽ مائٽ (سمورا جرمن قبيلا هجرت يا ڀاڄڙ واري حالت ۾ هئا. پهريائين مشرق ڏانهن ان بعد مغرب ڏانهن. جرمن قبيلا صدين تائين هجرتون ڪندا رهيا هئا.)
اهو لفظ اڳتي هلي محاوري طور نيات لاءِ استعمال ڪيو ويو هو. (يعني اهي نياتون جيڪي ڀاڄڙ يا هجرت ۾ هجن) گوٿ زبان ۾ٻيو لفظ آهي Sibja اينگلو سڪسن ۾ Sib، جابلو جرمن زبان ۾ Sippia يا Sippia يا Sippe قديم نورس زبان ۾ فقط جمع جي صورت ۾ Sijjar لفظ موجود آهي. انهن لفظن جي به معنيٰ آهي مٽ مائٽ. واحد طور لفظ Sif هڪ ديو جو نالو آهي. هلڊي برانڊ گيتن ۾ هلڊي برانڊ هودو برانڊ کان سوال ڪري ٿو ته:
”هن قوم جي ماڻهن ۾ تنهنجو پيءُ ڪير آهي، تنهنجا مائٽ ڪير آهن؟“ جيڪو ساڳيو لفظ جرمن زبان ۾ نيات لاءِ هو. جيڪڏهن وٽن ڪو ٻيو هڪ ڪو لفظ عام طور تي موجود هجي ها ته اهو هجي ها گوٿ زبان وارو لفظ Kuni. انهيءَ لفظ مان سندس ٻين جرمن زبان جي لهجن ۾ هم معنيٰ لفظ ڏانهن اشارو ڪندڙ لفظ Kunning يا Kong هجي ها. جنهن مان مراد آهي نيات جو مکي يا نيڪ مرد Sibjc ۽ Suppc لفظن تي وڌيڪ بحث ڪرڻ اجايو آهي.
قديم نورس زبان ۾ Sijjar جي معنيٰ فقط خون جي رشتن وارا مٽ مائٽ. پر وٽن اهو لفظ شادي جي تعلقات وارن مائٽن لاءِ استعمال ٿئي ٿو. انهيءَ ڪري انهيءَ لفظ مان هڪ نه پر ٻن نياتن ڏانهن اشارو ملي ٿو. انڪري لفظ Sij مان مراد نيات نه ٿي وٺي سگهجي.
ميڪسيڪو جي انڊين قبيلن ۽ قديم يونانين وانگر جرمن قبيلن ۾ رسالي ۽ پيادل فوجن کي نياتن جي لحاظ کان ميداني جنگ تي صف آرا ڪيو ويندو هو. جڏهن مشهور مورخ تاسيت چوي ٿو ته: ”ڪٽنبن ۽ مٽي مائٽيءَ جي حساب سان“ ته انهيءَمحاوري مان هي حقيقت ظاهر ٿئي ٿي ته سندس دور ۾ روم ۾ نياتن وارو رواج ختم ٿي چڪو هو. پر ساڳي طرح تاسيت جي هن لکڻ کي وڏي اهميت حاصل آهي، جڏهن هو چوي ٿو ته، ”ماءُ جو ڀاءُ پنهنجي ڀاڻج کي پٽ جيان سمجهي ٿو. ڪي ماڻهو وري چون ٿا ته مامي ۽ ڀاڻج جي وچ ۾ خون جو رشتو. پيءُ ۽ پٽ جي رشتي کان به وڌيڪ متبرڪ ۽ ويجهو آهي. ان ڪري جڏهن دشمن رومن کان يرغمال طور ماڻهن (جنگي قيدين) ڏيڻ جي گهر ڪندا هئا ته يرغمال طور بازو ڏيڻ لاءِ پٽ جي بازو کان ڀاڻج جي بازو کي وڌيڪ پختي ضمانت سمجهيو ويندو هو.“
هن مال ۾ اسين مادرانه حق جي موجودگي کي وڌيڪ زور سان محسوس ڪريون ٿا. ان ڪري اها نيات مادرانه اصل نسل واري چئبي. انهيءَ لحاظ کان اهو رواج جرمن جي رويي جي وڌيڪ وضاحت ڪري ٿو. جيڪڏهن اهڙي ڪنهن نيات جو ڪو شخص ڪا جوابداري کڻڻ لاءِ پنهنجي پٽ کي ضمانت طور ڏئي ٿو ۽ پٽ پيءُ جي بي ايماني ۽ بي وفائي ڪرڻ جو شڪار ٿي وڃي ٿو ته انهيءَ حالت ۾ اها فقط پي جي اڪيلي جوابداري هونديآهي. پر جڏهن ڀاڻج کي ضمانت طور پيش ڪيو ويندو هو ته انهيءَ صورت ۾بي ايماني ڪرڻ وقت خود نيات جي انهيءَ قانون جي انحرافي ٿيندي هئي. جنهن موجب اهو مائٽ جيڪو سندس بچاءُ ڪندڙ هوندو هو، انهيءَ يرغمالي شخص جي موت لاءِ به جوابدار هوندو هو ته اهڙو مائٽ ڀاڻج جي بازو کي ڪڏهن به ضمانت طور دشمن جي حوالي هرگز نه ڪندو پر جيڪڏهن ڪندو به، ته هو انهيءَ شرط کي ضرور پاڻي ڏيندو. جيڪڏهن اسان وٽ جرمن قوم جي نياتي نظام بابت ڪو ٻيو ثبوت موجود نه آهي، ته اهو مٿي ذڪر ڪيل ثبوت ڪافي ٿيندو.“
اسان کي هڪ قديم نورس بيت مان به ان جو مثال ملي ٿو. شاعر چوي ٿو ته، ”ڀاءُ ڀاءُ جي خلاف جنگ ڪندو ۽ ڀائر هڪ ٻئي جا قاتل بنبا ۽ ڀينرن جو اولاد مائٽيءَ جا رشتا (سڱ) ٽوڙي ڇڏيندو.“ هن بيت ۾ شاعر جي نظرن ۾ ماساتن جو هڪ ٻئي جي مٽي مائٽي کان انڪار ڪرڻ وڏي ۾ وڏو گناهه آهي. هن مثال مان ظاهر ٿئي ٿو ته وٽن مادرانه مٽي مائٽي کي وڏي اهميت حاصل هوندي هئي. جنهن جي مقابلي ۾ ڀائٽين جو درجو ڪمتر شمار ڪيل هوندو هو.
انهيءَ ساڳي بيت مان وڌيڪ هي به ظاهر ٿئي ٿو ته، وائيڪنگ واري دور ۾ نورس ملڪن (ناروي سويڊن ڊينمارڪ) مادرانه حق جي اهميت جو ذڪر مذڪور اڃان به ختم نه ٿيو هو. تاسيت جي دور ۾ مادرانه حق بلڪل ختم ٿي چڪو هو ۽ سندس جاءِ تي پدرانه حق کي قائم ڪيو ويو هو. ڇاڪاڻ ته هينئر اولاد ڦري پيءُ جو وارث بنيو هو ۽ اولاد جي غير موجودگيءَ ۾ ڀائر، چاچا ۽ ماما ورثي ترڪي جا حقدار وارث بنيا هئا. انهن وارثن ۽ مامي جي موجودگي مادرانه حق جي يادگار ۽ باقيات طور رهجي ويل هئي ۽ اها ڳالهه هن امر کي ثابت ڪري ٿي ته جرمن معاشري ۾ پدرانه حق کي قائم ٿئي تمام ٿورو وقت گذريو هو. خود ازمنه وسطيٰ ۾ به اسان کي مادرانه حق جا اهڃاڻ صاف نظر اچن ٿا. ڇاڪاڻ ته انهيءَ دور ۾پدريت جي معاملي ۾ شڪ موجود هوندو هو. خاص طور تي غريب ڪڙمي Serf طبقي جي حالت ۾ جڏهن ڪنهن جاگيردار جو کانئس ڀڄي ويل ڪڙمي ڪنهن وڏي شهر ۾ ڪامياب ٿي ويندو هو. مثلن آگس برگ، بيسل ۽ قيصر سلاٽون جي حالت ۾ ڀڄي ويل شخص جي ڪڙمي هجڻ جو فيصلو هن ڳالهه تي ٿيو هو ته فقط ڪڙمي جي ماءُ جي طرف وارا 6 مائٽ قسم تي بيان ڏين ته اهو ڀڄي آيل شخص برابر سندس طلب ڪندڙ جاگيردار جو ڪڙمي آهي.
مارو جي ڪتاب Urban Constitution Vol. I-P 38 (شهري آئين) ۾ جرمن قوم ۾ زوال پذير مادرانه حق جي موجودگي جو وڌيڪ هي ثبوت به موجود آهي ته رومن معاشري نظرن ۽ جرمن معاشري ۾ عورت ذات لاءِ عزت ۽ احترام جي موجودگيءَ جي حقيقت سندن سمجهه ۾ نه ايندي هئي. اهو دور مادرانه حق جي زوال جو دور هو. جرمن قوم جا دشمن به سندن انهيءَ ڪمزوريءَ مان فائدي وٺڻ جي ڪوشش ڪندا هئا. جرمن قوم جا دشمن جرمنين کي وعدي خلافي ڪرڻ کان روڪڻ خاطر سندن وڏ گهراڻين ڇوڪرين کي پاڻ وٽ يرغمال طور رکڻ جي طلب ڪندا هئا. ميدان جنگ تي به جرمن سپاهي ساڳي شرط جي خوف کان وڏي شجاعت سان وڙهندا هئا ته متان سندن دشمن کين فتح ڪري وڃڻ جي حالت ۾ سندن زالن ۽ ڌيئرن کي قيدي بنائي ٻانهيون نه بنائي ڇڏين. ڇاڪاڻ ته هو پنهنجن زالن ۽ ڌيئرن کي متبرڪ سمجهي سندن وڏو احترام ڪندا هئا. ايتري قدر جو هو وڏن عوامي قسمن جي ڪمن ۽ معاملن ۾ به سندن راءِ کي وڏي ۾ وڏي اهميت ۽ وقعت ڏيندا هئا.
ان جو تاريخي مثال هي آهي ته لپي ندي تي رهندڙ ويليدا نالي هڪ جرمن بزرگ عورت بٽاوا واري بغاوت جي روح روان هئي. انهيءَ بغاوت ۾جرمن قبيلن پهرين صدي عيسويءَ ۾ سوي لٽسن نالي جرمن سردار جي اڳواڻيءَ هيٺ گال (فرانس) جي ملڪ ۾ رومن سلطنت جا بنياد ئي لوڏي ڇڏيا هئا. مطلب ته جرمن قبيلن ۽ ڪٽنبن ۾ عورت جو راڄ هوندو هو.
تاسيت جي لکڻ موجب: ”جرمن عورتون، پوڙها مرد ۽ ٻار پاڻ ۾ گڏجي گهرو ڪم ڪار ڪندا هئا. سندن جوان مرد سڄو ڏينهن شڪار ڪرڻ، شراب پيئڻ، رلڻ پنڻ ۽ عيش ڪرڻ ۾ وقت ضايع ڪندا رهندا هئا.“ پر کانئس هيءَ ڳالهه ڪرڻ وسري ويئي آهي ته سندن ٻنيون ڪير آباد ڪندا هئا؟ هي ڪير ڪاهيندا هئا؟
سندس چوڻ موجب ائين چئبو ته نوجوان مرد ۽ ٻانها ٻاهر جي ڪمن مان فقط هي ڪم ڪندا هئا ته هو فقط ڍلون ۽ ٻيا لوازمات وغيره ڀريندا هئا. يعني کانئن زوري زبردستي ڪم ڪار نه ورتو ويندو هو. انهيءَ مان ظاهر ٿئي ٿو ته پوکي راهيءَ جو ٿورو ڪي گهڻو ڪم سمورا جرمن ڪٽنب پاڻ ۾ گڏجي هڪ ٻئي جي مدد ڪرڻ وسيلي ڪندا هئا. يعني سندن عورتن کان زراعت ڪرائڻ جو ڪم نه ورتو ويندو هو.
اسين اهو به ذڪر ڪري آيا آهيون ته جرمنن ۾ جفتي شاديون ڪرڻ جو رواج به موجود هوندو هو. جيڪڏهن سماجي طور تي جرمن قبيلا ”هڪ مڙس هڪ زال“ جي شاديءَ ڏانهن ارتقا ڪري رهيا هئا ته چئبو ته ملڪ ۾ ”هڪ مڙس هڪ زال“ جو رواج اڃان به پختو نه ٿيو هو. ڇاڪاڻ ته جرمن امير طبقي ۾ اڃان به ”هڪ مڙس گهڻيون زالون“ پرڻجڻ جو رواج هلندڙ هو.
ڪيلٽ لوڪن جي رواج جي برخلاف جرمن قبيلن ۾ ڪنوارين ڇوڪرين جي عصمت ۽ ڪنوارپ تي وڏو ڌيان ڏنو ويندو هو..
خود تاسيت به انهيءَ امر جي تصديق ڪندي لکي ٿو ته، ”جرمن قبيلا پنهنجي معاشري ۾ ازدواجي زندگي جي حرمت ۽ پاڪائيءَ کي وڏي ۾ وڏي اهميت ڏيندا هئا.“ سندن لکيت موجب ”ڪنهن زال جو زناڪاري ڪرائڻ ئي کيس مڙس جي هٿان طلاق ملڻ جو خاص ۽ مکيه ڪارڻ هوندو هو.“
پر سندس انهيءَ بيان ۾ ڪيترائي خال موجود آهن. ان هوندي به سندس مٿين بيان جو بدڪردار رومن معاشري کي پنهنجي تصوير ڏسڻ لاءِ ڄڻ ته هڪ آئينو آهي. پر حقيقت وري فقط هن قدر آهي ته جيڪڏهن اهي ساڳيا جرمن قبيلا جيڪي پنهنجن ٻيلائي رهائش گاهن ۾ اخلاق ۽ پاڪدامنيءَ جا مجسما هوندا هئا، پر جيڪڏهن اهي ساڳيا جرمن قبيلا ٿوري وقت لاءِ به اتان نڪري پنهنجي چوگرد پکڙيل رومن معاشري سان گڏجن ها ته سندن انهيءَ اخلاق ۽ پاڪدامنيءَ جو جهٽ پتو پئجي وڃي ها. جرمن معاشري جي اها روايتي پاڪدامني ۽ عصمت مابي رومن معاشري سان پلاند اٽڪائيندي ئي ڪافور ٿي ويئي هئي. ايتري قدر جو خود سندن مورثي زبان به ساڻن ملوث ٿي تبديل ٿي چڪي هئي. انهيءَ حقيقت کي پوري طرح تي معلوم ڪرڻ لاءِ ٽورس شهر جي هڪ گريگوري نالي پادريءَ جا لکيل ڪتاب انهيءَ معاملي تي وڏي روشني وجهن ٿا.
انهيءَ تاريخي حقيقت جو مکيه ڪارڻ هي هو ته جرمن قبيلن جي ٻيلن واري زندگي ۽ رهائش ۽ روم جهڙي عظيم بين الاقوامي شهر جي زندگيءَ جي وچ ۾ زمين ۽ آسمان جيترو وڏو فرق هوندو هو. اهوئي سبب هو ته جنسي معاملن ۾ جرمن قبيلا رومن شهري دنيا جي ڀيٽ ۾ برابر اوچي اخلاقي معيار جا هوندا هئا.
جرمن قبيلن ۾ نياتي نظام جي موجود هجڻ جي ڪري هي نتيجو نڪتو هو ته جهيڙن جهڳڙن جي حالت ۾ پٽن کي دشمنن کان پنهنجن پيئرن ۽ ڀائرن جا پلاند وٺڻا پوندا هئا، ان کان وڌيڪ وٽن هي روايت به موجود هوندي هئي ته سندن بزرگن جا دوست سندن دوست ۽ سندن دشمن، سندن دشمن هوندا هئا. وير گلڊ Wergild (قومي جرڳي) ۾ کين دشمنن کان خون بها، ڏنڊ، جرمانه ۽ عيوضا ڏيڻ ۽ وٺڻا پوندا هئا. هڪ پيڙهيءَ کن اڳ ۾ انهيءَ ساڳئي جرڳي ۽ پنچائت کي محض هڪ خالص جرمن ادارو ليکيو ويندو هو. پر هن بعد معلوم ٿيو هو ته جرمن قبيلن ۾ اهو جرڳي وارو آئين ۽ ادارو پيڙهي، ٻئي پڙهيون نه، پر صدين کان وٺي موجود رهندو آيو هو ۽ انهيءَ آئين ۽ اداري جو بنياد به نياتي نظام تي مبني هوندو هو.
حقيقت وري هيءَ آهي ته انهيءَ جرڳي جي اداري کي پلاندن ۽ معاوضن وٺڻ لاءِ نه پر پلاندن وٺڻ واري رسم کي بند ڪرائڻ خاطر پيدا ڪيو ويو هو. انهيءَ ساڳي اداري جو وجود اسان کي آمريڪن انڊين قبيلن ۾ به ملي ٿو. آمريڪي انڊين قبيلا به پنهنجي مهمان نوازيءَ لاءِ جرمن قبيلن جهڙائي مشهور هوندا هئا. مهمان نوازي جي ضمن ۾ تاسيت جي جرمن قبيلن بابت لکيل احوال ۽ آمريڪي انڊين قبيلن بابت مارگن جي لکيل تفصيلي ذڪر ۾ هڪ وار برابر به فرق نه آهي.
هن حقيقت لاءِ ته تاسيت واري دور ۾ زمينن تي آبادي ڪرڻ لاءِ ورهاست ڪرڻ ۽ ان بابت ڪهڙي نموني ۾ تاويل ڪرڻ گهرجي، تي ڪنهن به وڌيڪ تڪرار ۽ بحث مباحثي ڪرڻ جي ڪابه ضرورت ۽ گنجائش باقي نه رهي آهي. اهي آئيني ادارا ۽ حقيقتون هينئر ماضيءَ جي دفتر ۾ داخل ٿي چڪا آهن. مگر اها حقيقت ثابت ٿيل آهي ته انهيءَ دور ۾ ٻنين کي پاڻ ۾گڏجي آباد ڪيو ويندو هو ۽ انهيءَ ساڳئي آئيني رواج اڳتي هلي اشتراڪي قسم واري ڪٽنبي آئين جي شڪل اختيار ڪئي هئي.
پر اسان کي سيزر جي دور اقتدار ۾ سويئي نالي جرمن قبيلي ۾ هڪ ٻيو رواج به نظر اچي ٿو ۽ اهو هي هوندو هو ته ڪٽنبن کي زمين جي هڪ ڌار مخصوص ايراضي ڏني ويندي هئي ۽ ٻن يا ٽن فصلن جي آبادي ڪرڻ بعد، وري کيس مٽائي ٻي نئين نڪور زمين جي ايراضي ڏني ويندي هئي. اهڙي ريت اهو آباد ٿيل زمين کي وري وري ورهاست ڪري ڏيڻ وارو ساڳيو رواج جرمنيءَ ۾ اڄ ڏينهن سوڌو هلندو اچي ٿو. انڪري انهيءَ ساڳئي معاملي تي وڌيڪ وقت وڃائڻ جي ڪابه ضرورت نه آهي.
سويئي جرمن قبيلن ۾ جوليس سيزر جي وقت کان وٺي آباد زمين کي نئين ورهاست ڪرڻ جي دستور ۽ رواج جي باوجود به وٽن ڪنهن به ذاتي طور تي زمين آباد ڪرڻ جو رواج پيدا ٿي نه سگهيو هو. پر تاسيت جي دور ۾ گڏيل طور تي آبادي ڪرڻ مان تبديل ٿي، فقط ورهاست ۾ آيل آباد زمين کي محض ذاتي طور تي آباد ڪرڻ جي رواج جي پيدا ٿي پوڻ واري حقيقت کي آبادي ڪرڻ جي نظام ۾هڪ ترقي چئي سگهجي ٿو، پر زمين جي انهيءَ ورهاست مان تبديل ٿي، زمين جي مڪمل طور تي ذاتي ملڪيت بنجي پوڻ. اهو به ايتري قدر ٿورڙي وقت جي اندر هڪ ناممڪن امر هو. جيستائين ڪا ٻاهرين طاقت اچي ان کي وجود ۾ نه آڻي.
ان ڪري اسان کي تاسيت جي ڪتاب ۾ فقط هڪڙو فقرو هٿ اچي سگهيو آهي. هو لکي ٿو ته: ”اهي هر سال زمينن جي نئين سر ورهاست ڪندا هئا ۽ انهيءَ ورهاست ڪرڻ ۾ ڪافي عوامي مشترڪ زمين کي ورهاست ٿي وڃڻ کان بچائي محفوظ ڪري رکيو ويندو هو.“ جرمن قبيلن ۾ زراعت ڪرڻ جو اهو دستور ان وقت جي مروجه نياتي آئين سان بلڪل ٺهڪي اچي ٿو.
مٿين عبارت ۾ مون کي ڪنهن به ترميم ۽ تبديلي ڪرڻ جي ڪابه ضرورت نه آهي. انهيءَ دوران انهيءَ ساڳئي سوال هڪ نئون رنگ اختيار ڪيو هو. اهو ذڪر ڪيل رواج مادرانه حق تي مبني اشتراڪي قسم واري ڪٽنب ۽ جديد دور واري انفرادي طور تي ڌار ڪري ڇڏيل ڪٽنب واري زنجير جي وچين ڪڙي آهي. ان ڪري هي سوال ته گڏيل ملڪيت ڪهڙي صورت اختيار ڪئي هئي؟ ان بابت ٻئي مارر ۽ والٽر پاڻ ۾ انهيءَ بحث مباحثي ڪرڻ ۾ جٽا پيا آهن.
هن امر ۾ ڪوبه شڪ ۽ شبهو نه آهي ته سيزر جي دور ۾ سويئي جرمن قبيلن ۾ نه فقط زمينن کي گڏيل طور تي رکڻ جو رواج موجود هوندو هو، بلڪ زمينن کي مشترڪ طور تي آباد ڪرڻ جو به رواج موجود هوندو هو، ان ڪري اهو سوال ته نيات سندن معاشري جي اقتصادي وحدت هوندي هئي؟ يا هڪ گڏيل ڪٽنب معاشري جو اقتصادي ڪٽنب هوندو هو؟ يا ڪٽنب هڪڙو وچولي قسم جو اشتراڪي قسم جي مٽن مائٽين وارو گروهه هوندو هو؟ يا وري اهي ٽئي گروهه پاڻ ۾ گڏجي هڪڙي يڪي وحدت ٺاهيندا هئا؟ انهن سمورين ڳالهين تي بحث مباحثو هلندو ئي رهندو.
ڪواليفسڪر پنهنجي بحث ۽ استدلال ۾ هن امر تي زور ڏيندو هلي ٿو ته: ”تاسيت واريون بيان ڪيل حالتون جن اڳتي هلي ارتقا ڪندي ڳوٺاڻي مارڪ نظام يا نياتي نظام جي صورت اختيار ڪئي هئي، ڳوٺاڻي مارڪ نظام سان نه پر ڪٽنب سان لاڳو ٿين ٿيون.“
ان ڪري هي دعويٰ به ڪئي وڃي ٿي ته جيڪي جرمن قبيلا رومن سلطنت جي دور ۾ اچي ملڪ اندر ڳوٺ ٻڌي ويٺا هئا ۽ انهن ساڳين قبيلن انهي ساڳئي والاريل ملڪ ۽ سلطنت کي فتح به ڪيو هو. اصل ۾ اهي وڏ اڳوٺ نه پر وڏا ڪٽنب هوندا هئا. جيڪي وڌي ويجهي نياتون بنيا هئا. اهي قبيلا پنهنجي ضرورتن آهر زمين جي لاڳيتن ايراضين تي پاڻ ۾ گڏجي آباديون ڪندا هئا ۽ زمين جي لاڳيتن ايراضين، ٻيلن ۽ غيرآباد زمين کي چراگاهن طور ڪتب آڻيندا هئا. اهي غيرآباد زمين ۽ ٻيلا کين پنهنجي ۽ ٻين جرمن قبيلن جي وچ ۾ سرحدن طور پڻ ڪم ڏيندا هئا. ان ڪري تاسيت جو زمينن جي تبديلين جي نوعيت بابت لکيل مضمون محض زرعي نوعيت جو آهي. جنهن جو سادو سولو مطلب هي آهي ته جرمن نياتون زمين جي مختلف ايراضين کي آباد ڪنديون هيون. هو ٻيلائي ماڻهن جي موني ۽ اوني ۽ کلن مان ٺهيل لباس پائيندا هئا ۽ سندن عورتون ۽ معزز ماڻهو انهيءَ لباس جي اندران ريشي ڪپڙا اوڍيندا هئا.
عظيم رومن مورخ پليني جي لکت موجب گوشت، کير، مکڻ، پنير، جهنگلي ميوا، ڀاڄيون ۽ جون جو ٻوڙ سندن مقرر غذا هوندي هئي. اڄ به آئرلينڊ ۾ اسڪاٽ لينڊ جا ماڻهو ساڳيو جَون جو ٻوڙ کائين ٿا.
چوپايو مال سندس دولت هوندي هئي، پر اهو مال پڻ گهٽ درجي جي نسل جو هوندو هو. سندن ڳئون ننڍڙيون، بي ڍوليون ۽ ٺوڙهيون هونديون هيون. سندن گهوڙا ٽٽون قسم جا هوندا هئا. جيڪي تکو ڊوڙي نه سگهندا هئا. کين سون چاندي جي زيورن ۽ ٿانون جي ڪابه خبر نه هوندي هئي. وٽن سڪون (رومن) به تمام ٿوري انداز ۾ هوندو هو. کين ڪنهن به قسم جي ڌاتو جو ڪوبه قدر ۽ علم نه هوندو هو. وٽن لوهه بلڪل ٿورو هوندو هو. ڊئبنوب ۽ رهئين ندين تي رهندڙ جرمن قبيلا لوهه ٻاهرين ملڪن مان گهرائيندا هئا. پر کين کاڻين کوٽڻ جي ڪابه خبر نه هوندي هئي. لکڻ پڙهڻ لاءِ هو قديم رسم الخط استعمال ڪندا هئا. جنهن کي هو هڪ ڳجهي طور استعمال ڪندا هئا. مذهبي طور تي وٽن انسانن جي قرباني ڪرڻ جو رواج هوندو هو.
مطلب ته اهي جرمن قبيلا غيرمهذبيت جي وچولي دور مان نڪري مٿاهين درجي ڏانهن ارتقا ڪري رهيا هئا. هن امر ۾ ڪوبه شڪ نه آهي ته رومن معاشري وٽان هر شيءِ جي ٺهيل صورت ۾ دستياب ٿيڻ جي ڪري سندن صنعت ۽ حرفت ۾ڪوبه واڌارو ٿي نه سگهيو هو. منجهن ڌاتن ۽ ڪپڙي اڻڻ جي صنعت جو اڃا سوڌو رواج نه پيو هو. پر رومن سلطنت جي اتر اوڀر علائقن ۾ ۽ بالٽنڪ سمنڊجي ڪنارن تي رهندڙ جرمن قبيلا انهن صنعتن ۽ضرورتن ۾ خود ڪفيل ٿي چڪا هئا. شيلزوگ جي ڦٽل شهر جي دفينن مان هٿ آيل شيون مثلاً هڪ ڊگهي تلوار، هڪ لوهي زره، چاندي جا فوجي خود ۽ ٻي صدي عيسويءَ جي دور جا رومن سڪا ۽ جرمن قبيلن جي هجرتن جي دور وارين وستين مان هٿ آيل ڌاتو جو سامان ڏيکاري ٿو ته کين انهن صنعتن جي پوري پوري ڄاڻ هوندي هئي. سندن اهو سمورو هٿ آيل سامان رومن شين واري نموني جو هوندو هو.
انگلينڊ کان سواءِ باقي سموري رومن سلطنت جي ملڪن ۾ هر هنڌ مقامي صنعتون ختم ٿي چڪيون هيون. پر سندن معاشري ۾ ڌاتن جي صنعت ڪيتري قدر ترقي ڪئي هئي، ان جو اندازو اسين هٿ آيل باريڪ ۽ نفيس ڪٽ جي ٿالهين مان لڳائي سگهون ٿا. ان کان سواءِ اسين برگنڊي، رومانيا، برطانيا ۽ سويدن مان هٿ آيل شين ۾ جرمن صنعت ۽ ڪاريگري جو هٿ به ڏسي سگهون ٿا.
سندن آئين ۾ نظام پڻ غيرمهذبيت جي مٿاهين درجي جي قسم جو هوندو هو. تاسيت جي لکڻ موجب: ”وٽن سردارن جي هڪ ڪائونسل هوندي هئي. جنهن کي Principis سڏيندا هئا، هن ڪائونسل ۾ ننڍن قسمن جا فيصلا ڪيا ويندا هئا. پر وڏن ۽ اهم قسم جي فيصلن ڪرڻ لاءِ وٽن هڪ عوامي اسيمبلي يا جرڳو موجود هوندو هو.“ اسان کي آمريڪي انڊين قبيلن ۾ به اهڙي عوامي ڪائونسلن جو وجود فقط نياتن جي صورت ۾ ملي ٿو. انهيءَ عوامي ڪائونسلن جو قبيلن يا قبيلن جي وفاق جي صورت ۾ اڃان بنياد نه پيو هو. عوامي ڪائونسل جي مکيه ۽ جنگي سردارن جي وچ ۾ ڪوبه فرق پيدا نه ٿيو هو. مثلاً ايروڪواس قبيلن ۾ انهن مکين جو گذر سفر قبيلي ڀاين کان سوکڙين پاکڙين، چوپائي مال ۽ اناج جي وٺڻ تي هوندو هو.
ايروڪواس قبيلن وانگر جرمن عوامي ڪائونسلن تي به گهڻو ڪري مکين ۽ جنگي سردارن Duce کي ساڳين ڪٽنبن مان چونڊيو ويو ويندو هو. روم ۽ يونان وانگر جرمن قبيلن ۾ به مادرانه حق مان تبديل ٿي پدرانه حق ۾ اچڻ جي ڪري انهن چونڊيل عهدن ۾ خودبخود تبديل ٿي مورثي عهدن جي صورت اختيار ڪئي هئي. جنهن جي ڪري هر جرمن قبيلي ۾ هڪ امير ڪٽنبن جو طبقو پيدا ٿي پيو هو. اهو نام نهاد قبائلي امير طبقو جرمن قبيلن جي هجرتن جي دوران يا ان کان ٿورو وقت پوءِ ختم ٿي ويو هو. پر جنگي سردار جي چونڊ ڪرڻ ۾ هينئر سندن ڪٽنب جي بجاءِ سندن اهليت ۽ مهارت کي به نظرن ۾ رکيو ويندو هو.
هنن مکين ۽ جنگي سردار کي، ڪي به واضح اختيار تفويض ڪيل نه هوندا هئا، پر هو فقط گذري ويل مثالن کي سامهون رکي فيصلا ڪندا هئا. انهيءَ نقطي جي وضاحت ڪندي تاسيت لکي ٿو ته: ”فوج ۾ تاديبي ڪاررواين ڪرڻ جو اختيار فقط مذهبي پيشوائن کي حاصل هوندو هو. انتظاميا جا حقيقي اختيار فقط عوامي اسيمبلي کي حاصل هوندا هئا ۽ بادشاهه يا قبائلي سردار محض رسمي طور تي عوامي اسيمبلي يا جرڳي جو صدر هوندو هو. پر فيصلا وري به هميشه عوامي اسيمبلي ڪندي هئي. اسيمبليءَ جي ڪارروائي هلندي پاڻ ۾ سس پس ڪرڻ جي ڀڻڪار جي آواز سان ”نه“ جي مراد ۽ نعرن هڻڻ ۽ هٿيارن کڙڪائڻ مان ”هائو“ جي مراد ورتي ويندي هئي. انصاف ڪرڻ جي معاملن ۾ ساڳئي عوامي اسيمبلي جي سامهون فرياد ڪندا هئا ۽ اسيمبلي سندن داد رسي ڪندي هئي.
قتل جي مجرمن کي موت جي سزا ڏني ويندي هئي. بعد واري دور ۾ جنگ ۾ بزدلي ڏيکاري قوم سان غداري ڪرڻ ۽ اغلام بازي لاءِ به موت جون سزائون ڏنيون وينديون هيون.
نياتون به ساڳي ريت فيصلا ڪنديون هيون. نيات جو مکي رسمي طور تي نياتي اسيمبلي جي صدارت ڪندو هو. پر فيصلو وري به نياتي اسيمبلي ڪندي هئي. ساڳي ريت جرمن عدالتن ۾ به نيات يا قبيلي جو سردار رسمي طور تي صدارت ڪندو هو. جرمن قبيلن خواهه قومن ۾ سموري نيات گڏجي ڪيل فيصلي جو اعلان ڪندي هئي.
سيزر جي موت کان پوءِ جرمن قبيلن جا وفاق ٺهڻ شروع ٿي ويا هئا. ڪن قبيلن جا بادشاهه به هوندا هئا. يوناني ۽ رومن قبيلن وانگر جرمن قبيلن ۾ به جنگي سردار مطلق العنان بڻجڻ جون ڪوششون ڪرڻ لڳا هئا ۽ هو ڪن قبيلن ۾ ڪامياب ٿي ويا هئا. انهن جنگي سردارن کي اختيارن تي قابض ٿي وڃڻ جي باوجود به اعلانيه طور تي مطلق العنان بنجڻ جي همت نه ٿيندي هئي. انڪري هنن مورڳو خود نياتي آئين کي ختم ڪرڻ شروع ڪري ڏنو هو. جيئن ته نياتي آئين هيٺ آزاد ڪيل غلامن کي معاشري اندر ڪابه اهميت حاصل نه هوندي هئي، ان ڪري هو ڪنهن به نيات جا رڪن به نه ٿي سگهيا هئا. ان ڪري دولت مرتبي ۽ عزت جي حاصل ڪرڻ خاطر هو نون پيدا ٿيل بادشاهن جا منظور نظر بنجڻ لاءِ جتن ڪرڻ لڳا هئا ۽ نيٺ ڪامياب به ٿي ويا هئا.
رومن سلطنت جي قيام بعد اهو بادشاهن جو منظور نظر طبقو خود ڪيترن رومن سلطنت ۾ شامل ملڪن جا بادشاهه بنجي ويا هئا. فرانڪ بادشاهن جي ٻانهن ۽ آزاد ڪيل ٻانهن پهريائين درٻار ۾ ان بعد خود رومن سلطنت جي اهم ترين معاملن ۾ وڏو اهم ڪردار ادا ڪيو آهي. هن نئي پيدا ٿيل امير طبقي جو وڏو حصو انهن ئي ٻانهن اميرن جو اولاد هوندو هو.
هڪڙي اهم اداري جنهن خاص طور تي انهن شاهي خاندانن کي پيدا ڪرڻ ۾ وڏو ڪردار ادا ڪيو هو. سو نوڪرشاهي طبقو جنهن وٽ خانگي فوج به موجود هوندي هئي. اسين ايروڪواس قبيلن جي ذڪر ۾ پڙهي آيا آهيون ته انهن نياتن سان گڏوگڏ پنهنجي راءِ سوءِ جنگ ڪرڻ خاطر خانگي فوجي قسم جون جماعتون (لشڪر) به ٺاهيون ويون هيون. جرمنيءَ ۾ اهڙين جماعتن ڦري دائمي ادارن جي صورت اختيار ڪئي هئي. نام ڪٺيا جنگي سردار مال غنيمت جي حرص ۾مبتلا ٿي پنهنجي چوگرد جنگي جوانن جا ٽولا جيڪي شخصي ۽ ذاتي طور تي ساڻن وفادار هوندا هئا ۽ سردار به ساڻن وفادار هوندا هئا، گڏ ڪرڻ لڳا هئا. اهو سردار کين کارائيندو پياريندو ۽ سندن هر قسم جي سار سنڀال لهندو هو. هو کين سوکڙين پاکڙين ۽ انعامن ڏيڻ سان نوازيندو رهندو هو. هو کين وفادار ٽولي جي صورت ۾ منظم ڪندو هو، هو کين فوجي سکيا به ڏيندو هو. هو پنهنجي خانگي بچاءَ ڪرڻ خاطر هڪ ڌار جنگي محافظن جو ٽولو به تيار ڪندو هو. يعني هڪ اهڙي سکيا ورتل منظم فوج کي گڏ ڪيو ويندو هو جيڪا فوج ڪنهن به وڏي فوجي مهم جي خدمات کي منهن ڏئي سگهڻ لاءِ، هڪ سکيا ورتل فوجي آفيسرن ۽ سندن عملي سميت فوري طور تي حملي ڪرڻ لاءِ هردم تيار حالت ۾ موجود رهندي هئي.
اهو نوڪر شاهي طبقو شروعات ۾ ايترو طاقتور نه هوندو هو. مثلاً اٽلي جي مشهور جرمن جنگي سردار آوڊو آڪر Odoacer جيڪو مغرب ۾ رومن شهنشاهن جي نوڪريءَ ۾ داخل ٿيو هو ۽ ترقي ڪندي ڪندي ايترو زور وٺي ويو هو جو هن 476ع ۾ شهنشاهه Romolus Augustutuous روميولس آگسٽوٽس جي عهد حڪومت ۾کيس تخت تان لاهي پاڻ اٽلي جي تخت تي چڙهي ويهي رهيو هو. انهيءَ طبقي اڳتي هلي عوام جي آزاديءَ کي تباهه ڪرڻ لاءِ هڪ اهڙي زهريلي جيوڙي جي صورت اختيار ڪئي هئي جنهن ابتدا ۾ خود جرمن قبيلن جي هجرتن واري دور ۾ ۽ بعد وارن دورن ۾ به کائي پي وڌي ويجهي هڪ ازدها جي شڪل ورتي هئي. انهيءَ طبقي شاهي خاندانن جي اڀرڻ لاءِ وڏي چالاڪي ۽ حرفت سال پهريائين هڪ ميدان تيار ڪيو هو ۽ تاسيت جي لکڻ موجب: ”انهن فوجي سردارن پاڻ ۾ باهمي رابطي کي قائم رکي سگهڻ خاطر هن امر کي لازمي ڄاتو هو ته ملڪ جي اندر خواهه ٻاهر ڪنهن نه ڪنهن بهاني جنگين کي جاري رکي سگهجي ته فوج کي مال غنيمت حاصل ڪرڻ جا موقعا فراهم ڪري ڏنا وڃن. ان مال غنيمت کي هٿ ڪرڻ ڦري سندن زندگين جو مقصد بنجي پيو هو. جيڪڏهن ڪو فوجي بردار پاڻ کي واندو ڏسندو هو ۽ سندس پاڙيسري ملڪن ۾ ڪا به جنگ هلندڙ ته هوندي هئي ته هو هڪدم مال غنيمت کي حاصل ڪرڻ خاطر پنهنجي تيار ڪيل فوج جي مدد سان ڌارين پاڙيسري ملڪن تي فوجي چڙهائي ڪرڻ شروع ڪري ڏيندو هو. اهي جرمن فوجي سردار خود جرمن قوم جي علائقن کي به فتح ڪرڻ خاطر رومن جهنڊي هيٺ وڙهڻ ۾ دير ئي نه ڪندا هئا. اهي فوجي سردار Lands Knechs لينڊس ڪنخت نظام جا اوائلي جيوڙا هئا، جيڪي جرمن قوم جي ناموس ۽ عزت تي هڪ بدنما داغ هوندا هئا. اهو ساڳيو فوجي سردارن وارو ٽولو رومن سلطنت کي فتح ڪرڻ بعد بادشاهن جي فوجي زيردستن، رومن درٻارين ۽ ٻانهن سان گڏجي، بعد ۾ پيدا ٿيل امير طبقي کان ٻئي نمبر جي حيثيت جو امير طبقو بنجي ويو هو.
انهيءَ دور ۾ جرمن قبيلا پاڻ ۾ گڏجي قومون ٺاهڻ جي دور ۾ داخل ٿيڻ شروع ٿيا هئا. انهيءَ قسم جو آئين جيڪو يونان جي سورمائي دور ۽ رومن معاشري ۾ انهن نام نهاد بادشاهن جي دور ۾ رائج رهيو هو، وٽن پڻ رائج ٿي چڪو هو. يعني اهي ساڳيون عوامي قسم جون اسيمبليون ۽ جرمن نياتن جا مکي ۽ جنگي سردار جيڪي مطلق العنان بادشاهه بنجڻ لاءِ هٿ پير هڻي رهيا هئا، موجود هوندا هئا. نياتي آئين به وڌ ۾ وڌ انهيءَ قسم جي آئين کي پيدا ڪري سگهڻ جو اهل هوندو آهي، اهو نياتي آئين غيرمهذبيت جي مٿانهن طبقي وارن جو آدرشي يا مثالي آئين هوندو آهي. جڏهن اهڙي قسم جو (نياتي) نظام پنهنجون قدرتي سرحدون لتاڙي، ڪنهن ٻئي نئين قسم جي دور ۾داخل ٿئي ٿو ته، هو قدرتي طور تي پنهنجو موت پاڻ مري وڃي ٿو. انهيءَ فوت ٿي ويل مرحوم نظام جي ميت مان هڪ نئون وجود نڪري نروار ٿئي ٿو، جيڪو آهي رياست جي اداري جو وجود.