جرمن قومن ۾ رياست جي اداري جو پيدا ٿيڻ
جرمنيءَ ۾ رهائش اختيار ڪرڻ بعد ته مورڳو سندن تعداد ۾ غيرمعمولي واڌ اچي ويئي هئي. مٿي ذڪر ڪيل صنعتي انقلاب انهيءَ امر جو هڪ واضح ثبوت آهي ته شيلزوگ شهر جي آثار قديمه مان هٿ آيل شيون ۽ رومن سڪا 3 صدي عيسويءَ جا پراڻا معلوم ٿين ٿا. ان ڪري چئبو ته بالٽڪ سمنڊجي ملڪن ۾ ڪپڙي اڻڻ ۾ڌاتن کي ڪمائڻ جون صنعتون ڪافي حد تائين ترقي ڪري چڪيون هيون. انهن ملڪن جو واپار رومن سلطنت جي ملڪن سان هلندو هو. جتي جو امير طبقو وڏي عياشي جي زندگي گذاريندو هو.
مٿي ذڪر ڪيل حقيقتون ظاهر ڪن ٿيون ته سندن مردم شماري ڪافي ڳوڙهي ٿي چڪي هئي. انهيءَ دور ۾ جرمن قبيلن ساري رهائين ندي جي ٻنهي ڪنارن تي حملا ڪرڻ شروع ڪري ڏنا هئا. سندن حملن جو دائرو رومن سلطنت جي سرحد ان سان گڏوگڏ ڊئينوب ندي جي ڪنارن سان هلندو اتر سمنڊ کان هلي اچي بحر اسود تائين پهچي ٿو. جيڪو امر جرمن قومن ۾، سندن مردم شماري جي وڌي وڃڻ جو ٻيو نمبر وڏو ثبوت آهي. انهن ٻن صدين وارين ڪشمڪش جي دور ۾گوٿ جرمن قومون سويڊن، ناروي ۽ ڊينمارڪ جي ملڪن کان سواءِ گوٿن ۽ برگنڊا جرمن قبيلن جي والاريل ملڪن جي جنوب مشرق ڏانهن وڌنديون ۽ پکڙبيون ويون هيون. اها سندن جملن جي کاٻي ٻانهين Flank هئي.
جابلو جرمن قبيلن High Germans انهيءَ سرحد جي وچ تي حملا ڪرڻ شروع ڪري ڏنا هئا. اها مرڪزي سرحد ڊئينوب ندي جي منهن وٽان جنهن کي فرانڪ سڏجي ٿو، کان هلندي وڃي رهائين نديءَ جي ساڄي ڪناري سان ملي ٿي. برطانيا کي فتح ڪرڻ جي ذميواري انگيورني Ingoevonien نالي جرمن قبيلي پاڻ تي کنئي هئي. پنجين صدي عيسويءَ جي پڇاڙيءَ ۾ رومن سلطنت نسنائي، مجبوري ۽ بي وسيءَ جي حالت کي پهچي چڪي هئي. ان ڪري سندس سرحدن جا دروازا وات پٽيو، جرمن قبيلن کي فتح ڪرڻ جي دعوت ڏئي رهيا هئا.
گذري ويل بابن ۾ اسين تهذيب جي گهوارن يونان ۽ روم جي ذڪر ڪرڻ ۾ مشغول رهيا آهيون. اسين هينئر سندن موت جو مرثيو پڙهون ٿا. رومن سلطنت جي عالمگير طاقت جو زور ۽ وهڪرو صدين تائين هلندو، بحريه روم جي ٻنهي ڪنارن جي ملڪن ۽ قومن کي فتح ڪندو، کين پيهندو منجهن سياسي مساوات پيدا ڪندو رهيو هو ۽ جتي يوناني زبان جو بند به انهن ملڪن جي قومي زبانن ۾ لاطيني زبان جي اثر کي قبول ڪرڻ کان روڪي نه سگهيو هو. ايتري قدر جو هينئر گال (فرانس)، اسپين، پورچوگال، لگيوريا ۽ ناريڪن قومن جو، رومن سلطنت کان ڌار ۽ جدا، اڪيلو ۽ منفرد وجود باقي نه رهيو هو. اهي سموريون قومون رومن اثر هيٺ اچي ڄڻ ته خود رومن بنجي چڪيون هيون. رومن سلطنت جي انتظاميا ۽ قانون انهن ملڪن ۽ قومن جي قديم خون جي رشتن تي ٻڌل مٽين مائٽين وارن معاشرن کي پنهنجي سياسي ۽ ثقافتي سيلاب ۾ ٻوڙي غرق ڪري ڇڏيو هو.
ساڳيءَ ريت خود رومن قوم ۾ به، پاڻ کي قومي طور تي هڪ جدا منفرد وحدت طور ظاهر ڪرڻ جو رجحان پڻ ختم ٿي چڪو هو. اهو ايڏو ته وڏو نقصان ٿيو هو جو نئين رومن قوم هجڻ جو سياسي نظريو به انهيءَ نقصان جو ازالو ڪري نه ٿي سگهيو. انهيءَ امر مان سندن منفرد قومي وجود جو ڪوبه پتو پئجي نه ٿي سگهيو. بلڪ انهيءَ امر مان ته فقط سندس عدم قومي وجود ظاهر ٿيو ٿي. نين قومن کي پيدا ڪرڻ جو مصالحو هر هنڌ ڪافي انداز ۾ موجود هو.خود رومن سلطنت جي مختلف علائقن جي لاطيني ٻولين ۾ فرق پيدا ٿيڻ شروع ٿي چڪو هو. اهي قدرتي سرحدون جن اٽلي، اسپين، گال ۽ آفريڪا جي آزاد ملڪن جي سرحدن کي نروار ڪيو ٿي، اڄ به صحيح سلامت ۽ زنده موجود هيون ۽ سندن انهيءَ اثر کي محسوس به ڪيو ويندو هو. پر انهيءَ اثر کي گڏ ڪري هڪ قوم کي وجود ۾ آڻڻ واري قوت ڪٿي به موجود نه هئي. ترقي ۽ واڌاري ڪرڻ جي اهليت جو منجهن نام و نشان به عنقا هو. منجهن تخليقي قوت ته درڪنار، خود قوت مدافعت جو هڪ قطرو به موجود نه رهيو هو. انهيءَ انساني مخلوق جي سواءِ اعظم کي فقط هڪڙي شيءِ پاڻ ۾ملايو بيٺي هئي ۽ اها هئي رومن رياست جو ٺلهو ۽ سکڻو وجود.
رومن رياست جيڪا هينئر وقت جي گذرڻ سان هڪ عوام دوست اداري مان ڦري هڪ عوام دشمن ازدها جي شڪل وٺي بيهي رهي هئي. اتي انهن علائقن ۽ قومن جي شخصيت ۽ وجود به رومن رياست جي اڏوهي کاڌل ۽ ظالم وجود کي تباهه ۽ برباد ڪري ڇڏيو هو. ايتري قدر جو خود روم جو شهر، هڪ عظيم عالمي سلطنت جي دارالخلافه هجڻ جي باوجود به، سلطنت جي ٻين صوبائي شهرن وانگر هڪ صوبائي قسم جو عام رواجي شهر بنجي ويو هو.رومن رياست ۾ سندس هڪ بالادست ۽ حاڪم شهر واري حيثيت به بلڪل ختم ٿي چڪي هئي. کيس محض محدود قسم جا عام رواجي حق حاصل هوندا هئا. سندس هڪ عالمي طاقت جي دارالخلافه هجڻ واري حيثيت به بنهه ختم ٿي نيست ۽ نابود ٿي چڪي هئي. ايتري قدر جو هينئر هي ساڳيو شهر شهنشاهن، نائب شهنشاهن جو دارالخلافه نه رهيو هو. بلڪ اهي شهنشاهه ۽ نائب شهنشاهه هينئر روم شهر جي بجاءِ،قسطنطنيه ترير ۽ ميلان جي شهرن ۾ رهڻ لڳا هئا.
هينئر رومن سلطنت جو وجود هڪ پربت جيڏي وڏي منجهيل قسم جي مشين بنجي پيو هو. جنهن کي ڪاريگرن ڄڻ ته فقط رعايا جي استحصال ڪرڻ خاطر ٺاهي جوڙي راس ڪري بيهاري ڇڏيو هو. سندس بيجا ظلم، بي واجبي ٽيڪسن، رياست لاءِ عوام کان زوري زبردستي خدمتون وٺڻ ۽ هر قسم جي ٻين لوازمات پاڻ ۾ گڏجي سندس سرحدن جي اندر رهندڙ بدنصيب رعايا کي مفلسي جي اوڙاهه ۾ اڇلائي ڇڏيو هو.
پروڪيوريٽرن جي زور زبردستي، ظلم ۽ استبداد، ٽيڪسون اڳاڙيندڙ آفيسرن جي ڏاڍاين ۽ پگهاردار فوجن جي ڳري وزن پاڻ ۾ گڏجي، رومن سلطنت جي رعايا کي ڄڻ ته جانڊه جي ٻن پڙن ۾ پيهي، سندن خانو ئي خراب ڪري ڇڏيو هو.رومن سلطنت جو وجود هينئر کيس برداشت ڪري سگهڻ جون سرحدون ٽپي ويو هو. هن سلطنت جي وجود ۽ بقا جو جواز فقط هن هڪڙي حقيقت ۾ سمجهيو ويو هو ته اندروني ملڪ تي، انتظاميا جي ڏنڊي سان راڄ ڪيو وڃي ۽ سرحدن تي غيرمهذب قومن جي حملن کان مدافعت ڪرڻ جو ڪم پگهاردار فوجن کان ورتو وڃي. سندس انتظاميا جو ملڪي انتظام بدانتظامي کان به بدتر بنجي چڪو هو. جن غيرمهذب قومن جي حملن کان مدافعت ڪئي ٿي وئي. انهن ساڳين غيرمهذب حملي آور قومن کي فاتح بنائڻ ۽ سندن آجيان ۽ استقبال ڪرڻ لاءِ زبردست قومون هميشه تيار ۽ منتظر رهنديون هيون. اهي حملي آور غيرمهذب قومون هينئر رومن سلطنت جي مظلوم رعايا لاءِ مسيحا بنجي پيون هيون.
سماجي حالتون ته مورڳو سياسي ۽ فوجي حالتن کان به وڌيڪ بدتر هونديون هيون. ڇو ته رومن سلطنت جو عوام حڪومت جي انتظاميا کان نااميد رهڻ لڳو هو. ريپبلڪ راڄ جي آخري سالن ۾ ملڪ تي حڪمراني ڪرڻ جو بنياد فقط مفتوح علائقن جي مظلوم عوام جي ڦرلٽ ڪرڻ تي ٻڌل رهجي ويو هو.عوام جي انهيءَ لوٽ کسوٽ کي خود روم جا شهنشاهه به بند ڪري نه سگهيا هئا.
وڏي ڏک جي ڳالهه هيءَ آهي ته خود شهنشاهه به پنهنجي انهيءَ ڦرلٽ، عوام آزاري ۽ سندن هر قسم جي استحصال ڪرڻ ۾ ڀاڱي ڀائيوار بنجي چڪا هئا. هنن سدورن ته مورڳو انتظاميا جي هٿان عوام جي لوٽ کسوٽ کي روڪڻ جي بجاءِ انهيءَ ظالم ۽ استبداد کي قانوني حيثيت به ڏئي ڇڏي هئي. انهيءَ سموري ڪارگذاريءَ جو نتيجو هي نڪتو هو ته رومن سلطنت عوام جي فلاحي ڪمن ۾ اڳتي وڌڻ جي بجاءِ پوئتي هٽندي وئي هئي ۽ ڍلن ۽ ٽيڪسن جو بار روزبروز وڌندو رهيو. عوام کان زور زبردستي خدمتن وٺڻ جو رواج عام ٿيندو پئي ويو. حڪومت جو آفسير طبقو وڏي دليريءَ ۽ بي شرمائيءَ سان عوام کي ڦريندو لٽيندو رهيو هو. (يعني بقول شيخ سعدي شيرازي، گرگ شاهه و سگ وزير و موس ديوان مي شود). جو معاملو هو. رومن سلنت جي اعليٰ عملدارن ۽ ڪارندن کي ملڪي صنعت ۽ واپار سان ڪابه دلچسپي نه رهي هئي. هو فقط مظلوم ۽ مفلس عوام تي حڪومت ڪرڻ کي پنهنجو پيشو ۽ حق سمجهندا هئا. هو ٻين همعصر قومن جي مقابلي ۾ فقط عوام کان رشوتون ۽ وياج وٺڻ جي فن ۾ کانئن وڌيڪ ماهر هوندا هئا.واپاري ڪجهه وقت لاءِ پاڻ کي انهيءَ ظلم کان بچائيندو رهيو هو. پر آخرڪار آفيسرن جي ڦرمار ۽ رشوت ستاني سندس به چيلهه ڀڃي ڇڏي هئي. رهيل سهيل واپار سوڙهو ٿيندو فقط يونان جي علائقن تائين محدود رهجي ويو هو. پر اها ڳالهه اسان جي هن مضمون جي موضوع کان ٻاهر جي آهي.
مطلب ته عوام ۾ چوطرف غربت ۽ مفلسي جي ڇانئجي وڃڻ جي ڪري واپار جي بيهي رهڻ، هنرن ۽ صنعت جي برباد ٿي وڃڻ جي ڪري سلطنت جي مردم شماري پڻ گهٽجڻ شروع ٿي وئي هئي. غريب رعايا مان ڪي مري کپي ويا هئا ۽ ڪي ته مورڳو ملڪ ڇڏي ڀڄي ويا هئا. ان ڪري پهريائين ٻهراڙيون ۽ ان کان پوءِ خود شهر به برباد ٿي ويا هئا. زراعت به پنهنجن پوين پساهن تي اچي بيٺي هئي. هي هو رومن سلطنت جي هڪ عالمي طاقت بنجڻ جو نتيجو! هميشه جي دستور موجب ملڪي پيداوار جو دارومدار ملڪ جي زراعت تي هوندو آهي. زراعت جو شعبو بنيادي هجڻ جي ڪري هو ملڪ ۽ قوم ۽ حڪومت جي بقائ ۽ استحڪام لاءِ هڪ فيصله ڪن عنصر هوندو آهي. بلڪ انهيءَ عمارت جي پيڙهه هوندو آهي. رومن سلطنت جي عوام جو وڏي ۾ وڏو طبقو زراعت سان واسطو رکندڙ هو.
رومن ريپبلڪ جي خاتمي کان پوءِ زراعت کي ٻن نمونن ۾ استعمال ڪيو ويو هو. هاري طبقي جي تباهه حاليءَ جي ڪري آباد زمينون ڦري چراگاهه بنجي ويون هيون. جن لاءِ تمام ٿورن هٿن جي ضرورت پوندي هئي. ڌنار ٻانها هوندا هئا.هينئر ٻهراڙين ۾ ٻنين کي آباد ڪرڻ جي بجاءِ باغ پوکجڻ لڳا هئا. انهن باغن ۾ به ٻانهن جا ڌڻ باغبانيءَ جو پورهيو ڪندا هئا. باغن جا ميوا ڪجهه پاڻ مالڪ کائيندا هئا ۽ ڪجهه شهرن ۾ وڪرو ٿيندا هئا. ٻنين کي واري سر آباد ڪرڻ جي بجاءِ کين محض چراگاهن طور قائم رکيو ويو هو. خود ڪيترن چراگاهن کي به وڌايو ويو هو. پر ٻنين جي غيرآباد رهجي وڃڻ ۽ ننڍن ننڍن باغن جي مالڪن جي مفلس هجڻ جي ڪري، باقي رهيل کهيل زراعت به تباهه ٿي وئي هئي. ملڪي زراعت جي تباهه ٿي وڃڻ جي ڪري خود شهر به تباهه ٿي ويا هئا. ڇاڪاڻ ته پاٽ ۾ تڏهن ڪجهه پوندو جڏهن ديڳ ۾ ڪجهه هوندو.
ٻانهن جي هٿان آبادين ڪرائڻ ۾ به ڪو فائدو نه رهيو هو. اهڙي دور ۾ ٻنين کي وڏي پيماني تي آباد ڪرائڻ جو فقط هي هڪڙو ئي طريقو باقي رهجي ويو هو ته زمين جي ننڍن ننڍن ٽڪرن کي آباد ڪرائڻ. وڏي پيماني تي آبادين ڪرائڻ کان وڌيڪ فائدي مند ثابت ٿيو هو. ان ڪري وڏين وڏين جاگيرن کي گهٽائي ننڍا ننڍا ٽڪرا ڪيو ويو هو ۽ کين ننڍن مورثي آبادگارن کي ٺيڪن تي ڏيڻ جو عام رواج شروع ٿي ويو هو. پر هاڻي اهي ننڍا ٺيڪيدار پاڻ آبادگارن مان ڦري زمين جا مئنيجر بنجي ويا هئا. جن کي آباديءَ جي پيداوار جو 6/1 حصو يا ڪل آمدنيءَ جو 9/1 جو حصو سندن خدمت جي معاوضي طور ڏنو ويندو هو.
زمينن جي انهن ننڍن ننڍن ٽڪرن يا پلاٽن کي Coloni رهائشي آبادگار ڪڙمين کي مقرر ڪيل رقم يا پيدائش واري جنس جي ڪڻ بندي جي حساب سان ورهاست ڪري ڏنو ويندو هو ۽ اهي رهائشي ڪڙمي ٻانها نه هوندا هئا پر اهي ڪڙمي زمين سان لاڳاپيل هجڻ جي ڪر يآزاد به نه هوندا هئا. انڪري اهي مرد خواه عورتون ڪڙمي ڪنهن به آزاد شهري مرد خواه عورت سان شادي به ڪري نه سگهندا هئا. وڏي مزي جي ڳالهه هيءَ هئي ته، رومن قانون موجب سندن پاڻ ۾ شادي ڪرڻ کي به جائز شادي قرار نه ڏنو ويندو هو. جيڪا ساڳي ڳالهه ۽ حالت ٻنهي سان به لاڳو ڪيل هوندي هئي. اهي رهائشي آبادگار (ڪڙمي) ازمنه وسطيٰ واري دور ۾ پيدا ٿيندڙ Serf طبقي واري اداري جي شروعات هئي. خود سرف لفظ جي لغوي معنيٰ آهي بناڪنهن قانوني حق وارو آبادگار يا ٻانهو ڪڙمي!
پر قديم دور وارو ٻانهپ وارو رواج ختم ٿي چڪو هو، هينئر ٻانهن وسيلي وڏي پيماني تي آبادي ڪرائڻ يا شهري صنعتن ۾ ڪوبه اقتصادي فائدو نه رهيو هو. ڇاڪاڻ ته سلطنت جي عروج واري دور وارو عظيم پيداواري نظام بلڪل گهٽجي ناڪاره بنجي چڪو هو. سندس خالي ڪيل جاءِ ننڍي پيماني تي زراعت ڪرڻ واري رواج ۽ صنعت ۾ به ننڍي پيماني تي هنرن اچي والاري هئي. انهن ٻنهي پيداواري ذريعن ۾ هينئر گهڻن ٻانهن رکڻ جي ڪابه ضرورت باقي نه رهي هئي. ان ڪري ٻانهن رکڻ جو رواج به خودبخود گهٽجي ويو هو. رومن معاشري ۾ فقط وڏن اميرن جي گهرو ڪمن ڪارين ڪرڻ ۽ عياشي ۽ شان شوڪت کي برقرار رکڻ لاءِ ٻانها رکيا وڃڻ لڳا هئا.
پر موت جي ڪناري تي بيٺل ٻانهپ جو رواج اڃا به زنده حالت ۾ موجود هو. ان ڪري هر پيداوار زراعت يا صنعت ۾ڪم ڪندڙ شخص کي به ٻانهو شمار ڪيو ويندو هو. ان ڪري هڪ آزاد رومن شهريءَ لاءِ پورهيو ڪرڻ ڪمائي کائڻ کي ميار ۽ عيب، بدنامي ۽ بي عزتي شمار ڪيو وڃڻ لڳو هو. هينئر هر ڪس و ناڪس شخص ڦري آزاد رومن شهري بنجي پيو هو. انهيءَ سماجي صورتحال جو نتيجو هي نڪتو هو ته هڪ طرف بيڪاري ۽ بي روزگار ٻنهي جو تعداد ايتري قدر ته وڌي ويو هو جو اهي پنهنجن مالڪن جي پٺين تي ڄڻ ته هڪ اجايو بار ٿي پيا هئا. ان ڪري مالڪن به کين آزاد ڪري ڇڏيو هو.
ٻئي طرف بي روزگار ۽ بي ڪار رهائشي ڪڙمين جو هڪ وڏو طبقو به معاشري ۾ پيدا ٿي پيو هو. جيڪي ظاهري ۽ قانوني طور تي آزاد هوندي به سخت مفلسيءَ ۾ گرفتار هوندا هئا. (جهڙيءَ ريت آمريڪا ۾ سفيد فام غريبن ۽ آزاد ڪيل شيدي ٻانهن جا طبقا پيدا ٿيا هئا). ٻانهپ جي رواج ۽ اداري کي ختم ڪرڻ جي ڏوهه ۾ عيسائي ڪليسا جو ڪوبه هٿ نه هو. رومن سلطنت ۾ ڪليسا يا پادري صاحب ڪيترين ئي صدين تائين فقط انهيءَ اداري جي ئي پورهئي مان پيدا ٿيل مال ۽ ميوا کائيندا رهيا هئا. رومن سلطنت جي پوين سالن ۾ خود عيسائي ٻانهن، جي واپار ڪرڻ جهڙي شرمناڪ غيرشرعي، قبيح ۽ غيرانساني ڏوهه کي روڪڻ جي معاملي ۾ اهي نام نهاد خداپرست عيسائي پادري بلڪل خاموش رهيا هئا.
جرمن فاتحن پڻ بحيره روم جي وينس جي شهرين ۽ شيدين جي ٻانهن طور وڪامجي وڃڻ تي ڪوبه اعتراض ۽ احتجاج نه ڪيو هو. پر هينئر به ٻانهن جي پورهئي يا سندن واپار ڪرڻ ۾ ڪو فائدو به نه رهيو هو. انڪري اهو ادارو به خودبخود ختم ٿي ويو هو. پر اهو مرندڙ ادارو مرندي مرندي به رومن معاشري جو اهو رويو ڄڻ ته هڪ اونداهو غار هو جنهن ۾ رومن معاشرو انڌو ٿي ڪري پيو هو. ملڪ جي اندر هڪ عجيب قسم جو دور اچي پرگهٽ ٿيو هو. هينئر هڪ طرف ٻانها رکڻ اقتصادي طور تي هڪ ناممڪن امر يا وبال جان بنجي چڪو هو ۽ ٻئي طرف هڪ آزاد رومن شهريءَ جي پورهيو ڪري ڪمائي کائڻ تي اخلاقي بندش يعني سماجي ميار پئجي چڪي هئي. رومن معاشري جو هڪ طبقو سماجي پيداوار کي قائم رکي نه سگهيو ۽ ٻيو طبقو سندس جاءِ تي ڪم ڪرڻ لاءِ تيار نه هو. ملڪ اندر هڪ سماجي جمود ۽ تعطل پيدا ٿي پيو هو. انهيءَ عظيم قومي مسئلي جو واحد حل هو انقلاب!!
اها هئي روم شهر جي حالت زار. پر سلطنت جي ماتحت علائقن ۾ عوام جي حالت ڪنهن به قيمت تي بهتر نه هئي. اسان کي فقط گال جي علائقي بابت لکت جي صورت ۾ احوال دستياب ٿي سگهيو آهي. هن علائقي ۾ رهائشي ڪڙمين سان گڏ آزاد آبادگار به موجود رهندا هئا. جيڪي ظالم ۽ راشي عملدارن بي ايمان ججن، خونخوار شاهوڪارن جي ظلمن کان بچڻ خاطر پاڻ کي طاقتور اميرن جي سرپرستي (زيردستيءَ) ۾ رضاڪارانه طور تي سپرد ڪري ڇڏيندا هئا. نه رڳو ننڍا آبادگار فرد، پر خود وڏا وڏا راڄ ۽ قبيلا به پاڻ کي طاقتور اميرن جي سرپرستيءَ ۽ زيردستيءَ ۾ ڏئي ڇڏيندا هئا. اها رسم ايتري قدر ته مقبول عام ٿي چڪي هئي جو چوٿين صدي عيسويءَ ۾ شهنشاهن کي مجبور ٿي انهيءَ رسم کي ٻنجي ڏيڻ خاطر وقت بوقت فرمان جاري ڪرڻا پئجي ويا هئا، پر انهن فرمانن ۽ بندشن ڪوبه ٻوٽو نه ٻاريو. انهن شاهي فرمانن جو ننڍن آبادگارن تي ڪهڙو اثر ٿيو هو؟
سرپرستي قبول ڪندڙ امير فقط هڪڙي شرط تي سرپرست بنجڻ قبول ڪندا هئا ته سرپرستي هيٺ ايندڙ شخص پاڻ پنهنجن زمينن جا کاتا ڦيرائي سندن کاتن ۾ داخل ڪرائي ڇڏين ۽ پاڻ فقط پنهنجن حياتين تائين زمينن جي پيداوار کڻندا رهن. نائين ۽ ڏهين عيسويءَ صديءَ ۾ امير طبقي واري ساڳي اٽڪل بازيءَ کي عيسائي ڪليسا جي پادرين ۽ راهبن به پنهنجي ۽ حضرت عيسيٰ عليه السلام جي نالن ۾ خوب استعمال ڪيو هو ۽ ان مان خوب نفعا ڪمايا هئا ۽ جاوا ڪيا هئا.
اهڙيءَ ريت عيسائي ڪليسا ملڪ جي زمينن جي تمام وڏي حصي تي قبضو ڄمائي ويهي رهي هئي. 475ع ۾ مارسيلز شهر جي مشهور پادري ۽ مصنف (Salvianus)سالونس پنهنجي ڪتاب Degubernatione Dei ص 148 کان 151 ۾ لکي ٿو ته:
”رومن آفيسرن ۽ امير طبقي جي جاگيردارن جي ڦرلٽ ۽ استحصال سموريون اخلاقي سرحدون لتاڙي ويو هو. سندن لوٽ کسوٽ ايتري قدر ته ناقابل برداشت بنجي چڪي هئي جو ڪيترائي رومن شهري، شهر ڇڏي وڃي ٻهراڙيءَ جي ضلعن ۾ غيرمهذب قبيلن سان گڏ رهيا هئا. ٻهراڙين ۾ هنن نون ڀڄي آيل رومن شهرين کي فقط هڪڙوئي فڪر دامن گير رهندو هو ته متان هو وري ٻيهر سنئون سڌو رومن انتظاميا جي زيردستيءَ ۾ نه هليا وڃن. غريب آزاد رومن شهري بک ۽ بيروزگاريءَ کان تنگ ٿي پنهنجي اولاد کي ٻانهن طور وڪڻڻ لڳا هئا. انهيءَ رسم کي بند ڪرڻ لاءِ حڪومت جي طرف کان جاري ڪيل فرمان اڄ به رڪارڊ تي موجود آهي.“
انهيءَ صورتحال جو نتيجو هي نڪتو هو ته رومن شهرين کي سندس ئي حڪومت جي ظلمن کان آزادي ڏيارڻ جي عيوض ۾ غيرمهذب جرمن قبيلا ملڪي زمين جي 3/2 حصي تي قبضي ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي ويا هئا. انهن جرمن قبيلن رومن شهرين جي قبضي ۾ آيل زمين جي ورهاست نياتي نظام هيٺ ڪئي هئي. جرمن فاتح قبيلا تعداد ۾ ٿورا هئا.انڪري زمينن کي ورهاست ڪري ڇڏڻ بعد به زمينن جون وڏيون وڏيون ايراضيون ورهاست ٿي وڃڻ کان بچي پيون هيون. جن مان ڪن ايراضين کي قومي ملڪيت طور ۽ ڪن ايراضين کي قبيلن ۽ نياتن جي گڏيل قبضي هيٺ رکيو ويو هو.چراگاهن ۽ ٻنين کي وري نياتن جي انفرادي ڪٽنبن ۽ هڪ جيترن ٽڪرن جي صورت ۾ ڪڻن وسيلي ورهاست ڪيو ويندو هو.
اسان کي انهيءَ حقيقت جي ڪابه خبر پئجي نه سگهي آهي ته اها ورهاست ۽ ورهاست ۾ آيل زمينن جي وري نئين سر ورهاست انهيءَ ساڳئي ۽ هڪڙي موقعي تي ڪئي وئي هئي يا نه؟ پر هي هڪڙي ڳالهه بلڪل يقيني آهي ته انهيءَ ورهاست ڪرڻ جي عمل کي خاص رومن علائقن ۾ معطل رکيو ويو هو ۽ انفرادي طور تي ورهاست ۾ مليل زمين جو حصو هڪ منتقل ٿي سگهڻ واري ذاتي ملڪيت بنجي پيو هو. ٻيلن ۽ چراگاهن کي گڏيل طور تي استعمال ڪرڻ خاطر اڻ ورهاست ٿيل حالت ۾ رکيو ويو هو. ورهاست ڪيل زمينن،ٻيلن ۽ چراگاهن کي استعمال ڪرڻ جو طريقو وري به پراڻين قديم رسمن مطابق هلندو رهيو هو. جنهن ۾ سمورن جرمن قبيلن، نياتن ۽ راڄن جي مرضيءَ جو خيال رکيو ويندو هو. جيترو وقت به ڳوٺن ۾ نياتون قائم رهيون هيون ۽ ٻنهي رومن شهرين ۽ جرمن قبيلن پاڻ ۾ وقت جي گذرڻ سان گڏجي سڏجي وڃڻ شروع ڪري ڏنو هو. انڪري سندن تعلقات به مٽين مائٽين جي رشتي واري ڪردار کان ڦرندا ڦرندا، علائقائي ۽ ملڪي رشتن واري نوعيت جا ٿيندا ويا هئا ته مارڪ نظام وارن ڳوٺاڻن ۽ راڄن مان به نياتون ختم ٿينديون ويون هيون، پر ان هوندي به وٽن پنهنجن اصلوڪن مٽين مائٽين وارا اهڃاڻ اڃان به ڪافي انداز ۾ موجود رهجي ويا هئا.
نياتي آئين ته گهٽ ۾گهٽ انهن ملڪن ۾ جتي مارڪ نظام وارا راڄ ۽ قبيلا اڃان سوڌو موجود رهجي ويا هئا. مثلن انگلينڊ،جرمني، فرانس جا اتريا علائقا، سويڊن، ناروي ۽ ڊينمارڪ ملڪن ۾ پاڻ کي علائقائي ۾ ضم ٿي وڃڻ جي لائق بنائڻ خاطر هڪ اڻ لکي نموني ۾ بدلائيندو تبديل ڪندو آيو هو. ان هوندي به نياتي آئين جيڪو فطري ۽ طبعي طور تي پنهنجي اصلوڪي ڪردار ۽ جمهوري نوعيت جو هوندو آهي ۽ جيڪو نياتي نظام جو هڪ خالص امتيازي نشان به هوندو آهي، اهو پنهنجي تنزل واري دور ۽ حالت جيڪا مٿس زوري مڙهيل هوندي آهي ۾ به پاڻ واري اصلوڪي آئين جي پچر ڦٽي نه ڪندو آهي. اهو ساڳيو نظام اڄ ڪلهه جي جديد دور ۾ به مظلومن جي هٿن ۾هڪ ڪارگر هٿيار طور ڪتب اچڻ لاءِ هڪيو خاضر رهندو آهي.
نيات ۾ خون جي رشتن وارين مٽين مائٽين جي جلدي ختم ٿي وڃڻ جو مکيه ڪارڻ هن حقيقت ۾ سمايل هوندو آهي ته ڪنهن ڌاري قوم جي هٿان فتح ٿي وڃڻ جي نتيجي ۾نه رڳو قبيلن جي اندر بلڪ سموري قوم ۽ سندن برسر اقتدار طبقن ۾ به اخلاقي ۽ انتظامي تنزل اچي ويندو آهي. اسان کي هن حقيقت جي ڀلي ڀت پروڙ آهي ته ڪنهن قوم جي هٿ ڌاري طاقت جي هٿان فتح ٿي وڃڻ جي ڪري انهيءَ مفتوح قوم جو نياتي نظام به سٽ جهلي نه سگهندو آهي. انهيءَ حقيقت کي اسين هتي هڪ وڏي پيماني تي عمل ۾ ايندي ڏسون ٿا.رومن سلطنت جي علائقن کي فتح ڪندڙ فاتح جرمن قومن کي پنهنجي فتح کي نون بنيادن تي منظم ڪرڻو پئجي ويو هو.
مسئلو هي پيدا ٿي پيو هو ته فاتح جرمن قبائلي نظام نڪي رومن عوام جي اڪثريت کي پنهنجي نياتي نظام وسيلي پاڻ ۾ ضم ڪري سگهيو ٿي ۽ نه وري سندن مدد سان مٿن حڪومت هلائي سگهيو ٿي. مقامي رومن انتظامي جماعتون جيڪي شروعات کان وٺي عمل ڪنديون رهيون هيون، انهن جي سربراهي ڪرڻ جو ڪم، فقط رومن رياست واري جاءِ تي هڪ ٻئي نعم البدل جي طور تي هڪ نئين رياست کي وجود ۾ آڻڻ سان ئي پورو ٿي سگهيو ٿي.
انهن تبديل ٿيل حالتن جي ڪري هينئر نيات جي بدن جي عضون کي رياست جي بدن جي عضون سان تبديل ڪرڻ جي ضرورت پيدا ٿي هئي ۽ انهيءَ ڪارروائيءَ کي تمام جلد ۽ تڪڙ سان پورو ڪرڻو به پئجي ويو هو.
فاتح جرمن فوج جو سپه سالار قوم جو به پهريون ۽ مکيه عيوضي هو. مفتوح علائقن جي داخلي خواه خارجي سلامتي خاطر سندس اختيارن کي فوري طور تي وسعت ڏيڻ جي اشد ضرورت پيدا ٿي پئي هئي. ان ڪري هينئر جرمن فوج جي سپه سالار جي حيثيت کي تبديل ڪري کيس بادشاهه سلامت واري حيثيت ڏيڻ جو موزون وقت اچي سهڙيو هو، جنهن تي فوري طور تي عمل به ڪيو ويو.
هينئر اچو ته فرانڪن واري بادشاهت ڏانهن ٿورو ڌيان ڏيون. فرانڪ وڏا خوشنصيب ثابت ٿيا هئا. جو کين نه رڳو رومن سلطنت جا وسيع علائقا هٿ اچي ويا هئا، پر زمينن جا تمام وسيع ٽڪرا جيڪي ڪنهن به ننڍي خواه وڏي نيات يا ڳوٺاڻي مارڪ کي ورهاست ۾ مليل نه هئا. خاص طور تي وڏا ٻيلاجيڪي پڻ سالين ناتي فاتح جرمن قبيلن کي بغير ڪن بندشن ۾ پيل ملڪيتن جي طور تي هٿ اچي ويا هئا. فرانڪن جي بادشاهه کي جيڪو هينئر هڪ فوجي سپه سالار مان ڦري هڪ سچو پچو بادشاهه بنجي ويو هو. کيس انهن بابت پهريون عمل هي ڪرڻو پئجي ويو هو ته هن پنهنجي نوڪرن چاڪرن، خدمت گارن ۽ فوج جي ننڍن عملدارن جو ٻيڙو، جيڪو اصل ۾ فقط سندن ذاتي ۽ خانگي فوجي نوڪرن ۽ فوج جي ننڍن آفيسرن مان ٺهيل هو، کي نوازڻ سولو ٿي پيو هو.
انهيءَ نوڪر نوازيءَ جي شروعات رومن يعني انهن رومن قوميت وارن فرينچ نوڪرن چاڪرن ۽ ننڍن فوجي آفيسرن کي فوري طور تي جاگيرن طور زمينون ڏئي ڇڏڻ سان ڪئي هئي. اهي فرينچ نوڪر نه رڳو اڳواڻي ڪري سگهندا هئا. بلڪ تعليم جي حاصل هجڻ ۽ مقامي رومن ٻولين جي ڄاڻ ۽ ملڪي ادب ۽ قانون ۾ مهارت حاصل هجڻ جي ڪري، هينئر ٻانهن ۽ محض زمينن سان چهٽيل ڪڙمين ۽ آزاد شهرين مان ڦري سندس درٻار جا معزز درٻاري امير، وزير، آفيسر ۽ اعليٰ عملدار بنجي ويا هئا. بادشاهه انهيءَ طبقي مان پنهنجن منظور نظرن جو هڪ وڏو وفادار ٽولو تيار ڪري ورتو هو.
فرانڪ بادشاهه پنهنجن سمورن نوڪرن چاڪرن ۽ عملدارن کي عوامي زمينن جون وڏيون ايراضيون بخشش طور عنايت ڪري ڇڏيون هيون. اهي عوامي زمينون پهريائين کين سندن ڪيل خدمت جي معاوضي طور عطا ڪيون ويون هيون، پر بعد ۾ انهيءَ خدمت ڪرڻ واري اصول ۽ لحاظ کي به نظرانداز ڪيو ويو هو. هينئر بادشاهه پنهنجي ڪنهن به منظورنظر نوڪر يا آفيسر کي بنا ڪنهن به خدمت جي عيوض ۾ پنهنجي ذاتي مرضي ۽ پسند تي جاگيرون ڏيڻ لڳو هو. شروعاتي دور ۾ اها جاگيرن جي بخشش فقط بادشاهه جي حياتي تائين محدود هوندي هئي. اهڙيءَ ريت اڳوڻي رومن سلطنت جي عوام جي حقن کي منسوخ ڪري هڪ ”جي حضور!“ اميرن جي طبقي کي پيدا ڪيو ويو هو.
پر اها ڳالهه اتي به ختم نه ٿي، قديم نياتي نظام هيٺ ايڏي وڏي سلطنت تي قديم نياتي آئين هيٺ حڪمراني ڪري سگهڻ هڪ ناممڪن امر هو. رومن سلطنت جي علائقي جي دور دراز هجڻ جي ڪري، سردارن جي ڪائونسل کي جيڪا اڃان پوري طور تي ختم نه ٿي هئي. وقت بوقت گهرائي نه پئي سگهيو ويو. ان ڪري بادشاهه سندن جايون پنهنجي نوڪرن چاڪرن ۽آفيسرن جي عملي مان ڀرڻ شروع ڪري ڏنيون هيون. پراڻي عوامي اسيمبليءَ کي ننڍن فوجي آفيسرن ۽ نون پيدا ڪيل نوڪرشاهي جي ”جي حضوري!“ اميرن سان ڀري، سندس ظاهري شڪل ۽ صورت کي برقرار رکيو ويو ويو هو.
ملڪ جي آبادگار طبقي جي حالت شهنشاهه شارليمن Charlemagne (758 کان 800) جي دور حڪومت ۾ فرانڪ جي عوام جي يعني زمينون رکڻ واري آزاد آبادگارن جي اڪثريت جن کي لاڳيتي خانه جنگين تباهه حال بنائي ڇڏيو هو، بلڪل ساڳي رومن سلطنت جي آخري تنزل جي دور واري بنجي چڪي هئي.
نائين صدي عيسويءَ ۾ آبادگارن جو اهو طبقو جن مان اصل ۾ ملڪي فوج تيار ڪرڻ لاءِ سپاهي ۽ آفيسر ڀرتي ڪيا ويندا هئا، جن جو فرانڪن جي هٿان فتح ٿي وڃڻ وقت پڻ رومن فوجن ۾ به اهم حصو هوندو هو. ايتري قدر ته تباهه حال ٿي چڪو هو، جو انهن مان وڌ ۾ وڌ پنجون حصو قومي خدمتن ڪرڻ جي لائق رهجي ويو هو. انهن آبادگارن مان ڀرتي ڪيل فوج جنهن کي بادشاهه پاڻ سنئون سڌو گهرائي سگهندو هو. هينئر سندن جاءِ تي نئين پيدا ڪيل امير طبقي جي نوڪرن چاڪرن کي شاهي فوجن ۾ ڀرتي ٿيڻ لاءِ طلب ڪيو وڃڻ لڳو هو امير طبقي جي نوڪرن چاڪرن ۽ اميرن جا ڪيترائي غريب ڪڙمي، هاري ناري جيڪي انهن آزاد آبادگارن جا اولاد هئا ۽ جيڪي بادشاهه جي ذات کان سواءِ ٻئي ڪنهن به شخص کي پنهنجو مال تسليم نه ڪندا هئا ۽ سچ پچ ته هن کان اڳ ۾ سندن ٻيو مالڪ به ڪونه هوندو هو، کي ئي شاهي فوجن ۾ ڀرتي ڪيو ويندو هو.
شارليمن جي اولاد بادشاهن جي دور حڪومتن خانه جنگين، شاهي خاندان جي ڪمزور ٿي وڃڻ، انهيءَ امير طبقي، جنهن جي شروعاتي نياتي نظام کي ختم ڪرڻ سان ڪئي وئي هئي ۽ سندن بنيادن کي شارليم پاڻ به پختو ڪري ويو هو ۽ جن کي سدائين پنهنجي عهدن کي مورثي بنائڻ جو فڪر دامنگير رهندو هو، سندن لوٽ کسوٽ، رشوت ستاني ۽ نارمن لوڪن جي لاڳيتن حملن گڏجي آبادگارن جي انهيءَ طبقي کي بلڪل برباد ڪري ڇڏيو هو. ان ڪري شارليم جي مرڻ کان پوءِ فقط 0 5 سالن بعد فرانڪن جي اها عظيم سلطنت نارمن قبيلن جي حملن جي سامهون اهڙي بيوس ۽ مجبور بنجي ويئي هئي، جهڙيءَ ريت کانئن اڳ ۾ قديم رومن سلطنت خود فرانڪن جي سامهون بي وس ۽ مجبور ٿي پئي هئي.
هي عظيم سلطنت به نه رڳو پنهنجن خارجي معاملن ۾ بيوس ۽ مجبور هئي، پر خود داخلي انتظام يعني سماجي فسادن ۽ جهيڙن جهڳڙن کي منهن ڏئي سگهڻ ۾ به ناڪام ثابت ٿي هئي. فرانڪ سلطنت جي آبادگار طبقي پاڻ کي سابق رومن رهائشي ڪڙمين واري ساڳي حالت ۾ ڦاٿل ڏٺو هو. ملڪ جي اندر خانه جنگين ۾ جاگيردارن ۽ نوڪرشاهي جي استحصال ۽ رشوت ستاني کان تنگ اچي کين عيسائي ڪليسا ۽ وڏن اميرن جو دست نگر بنجڻو پئجي ويو هو. ڇاڪاڻ ته ملڪ جي بادشاهه ۾ سندن دستگيري ڪري سگهڻ جي ڪابه طاقت ۽ اهليت نه رهي هئي.
گال جي سابق آبادگار طبقي وانگر کين به پنهنجن زمينن جي مالڪاڻي حقن کي تبديل ڪري کين پنهنجن نون سرپرست عيسائي پادرين ۽ اميرن جي حوالي ڪرڻو پئجي ويو هو. هينئر هو پنهنجي زمينن جا مالڪ نه پر انهن سرپرستن جا مفت ئي مفت ۽ خسيس ڪڙمي بنجي ويا هئا. کين سرپرست اميرن ۽ پادرين کي باقاعده طور تي ڍلون ۽ لوازمات ڏيڻ ۽ بيگرون ۽ خدمتون ڪرڻيون پئجي ويون هيون. انهيءَ مفت ۾گهري ورتل زيردستي کي قبول ڪرڻ بعد کين درجي بدرجي پنهنجي شخصي آزاديءَ تان به هٿ کڻڻو پئجي ويو هو. ٿورين ئي پيڙهين ۾ سندن حالت ڦري زمين سان چهٽيل ڪڙمي (سرف) واري بنجي ويئي هئي.
اهو آزاد آبادگار طبقو ڪيترو جلد برباد ٿي ويو هو. انهيءَ ڪارستانيءَ جو رڪارڊ اڄ ڏينهن سوڌو سينٽ جرمين نالي ديول ۾ صحيح سلامت موجود آهي. اها ديول هن وقت پيرس شهر جي حدن اندر اچي وئي آهي. شارليم جي دور حڪومت ۾ خود انهيءَ ديول جي پنهنجي جاگير ۾ 2788 آبادگارن جا ڪٽنب جيڪي سمورا فرانڪ (جرمن) نالن وارا هئا، رهندا هئا. انهن ڪٽنبن مان 208 ڪٽنب رهائشي ڪڙمي، 35 ڪٽنب لٽي، 220 ڪٽنب ٻانها ۽ فقط 8 آزاد آبادگار ڪٽنب هئا. جن جي مورثي زمين جي کاتن کي ڦيرائي پنهنجن کاتن ۾ داخل ڪري ڇڏيو هو ۽ مالڪ آبادگارن کي محض سندن حياتين تائين ساڳين زمينن کي آباد ڪرڻ ۽ پيدائش کڻڻ جي اجازت ڏني وئي هئي.
سالويانس (Salvianus)نالي پادري پنهنجي ڪتاب ۾ انهيءَ قبيح ماجرا ۽ رسم کي هڪ عظيم گناه سڏيو آهي. اها رسم ايتري قدر ته عام ٿي وئي هئي، جو خود عيسائي ڪليسا آبادگارن جي انهيءَ سرپرستيءَ کي قبول ڪرڻ سان انهيءَ عظيم گناه تي باقاعده طور تي عمل ڪندي آئي هئي. جاگيردارانه غلامي جيڪا هينئر وڌ ۾ وڌ رواج ۾ اچي چڪي هئي، رومن سلطنت جي Angoria انگوريا نموني واري بنجي ويئي آهي. اها رسم رياست جي زور زبردستي بيگر وٺڻ جي هڪ اهڙي نموني تي ٻڌل هوندي هئي، جهڙي نموني ۾حڪومت مارڪ جرمن ڳوٺاڻن کان پلون ۽ رستا وغيره ٺاهڻ لاءِ خدمتون يعني بيگرون وٺندي هئي. اهو ظالمانه ڪارنامو ان ڪري ٿيو هو ته 400 سالن جي عرصي جي گذري وڃڻ جي باوجود به ملڪي عوام جي غالب اڪثريت ظلم ۽ جمود جي انهيءَ ساڳئي نقطي تي بيٺل هئي، جنهن نقطي کان هنن شروعات ڪئي هئي.
مٿي ذڪر ڪيل سموري حقيقت ٻه ڳالهيون ظاهر ڪري ٿي: 1- رومن سلطنت جي زوال واري دور ۾ رومن سماج جي طبقي وارانه درجه بندي ۽ ملڪيتن جي ورهاست انهيءَ دور جي زراعت ۽ صنعت جي پيداوار جيڪا ساڳي پراڻي درجي تي بيٺل هئي ۽ ان سان بلڪل ٺهڪي آئي ٿي، انڪري انهيءَ درجي کان ڀڄي جند ڇڏائي وڃڻ هڪ ناممڪن امر هوندو هو. 2- گذري ويل 400 سالن ۾ ملڪي پيداوار جو درجو بلڪل ئي نه وڌيو هو ۽ نه وري گهٽجي سگهيو هو. ان ڪري ملڪيتن جي ورهاست ڪرڻ ۽ عوام جي طبقاتي درجه بندي ڪرڻ واري ساڳئي قسم واري حالت پڻ اڃان سوڌو قائم رهندي آئي هئي. رومن سلطنت جي آخري صدين ۾ شهرن جي ٻهراڙين تي فوقيت بلڪل ختم ٿي چڪي هئي ۽ خود جرمن حڪومت وارين پهرين صدين ۾ به اها صورت حال تبديل ٿي نه سگهي هئي. اهڙيءَ صورت حال جي موجودگيءَ جي ڪري زراعت ۽ صنعت جي معيار جي گهٽ درجن جو به صحيح قياس ۽ واضح گمان ڪري سگهجي ٿو. انهيءَ صورت حال جي عام ٿي پوڻ جي ڪري ٻنهي وڏن جاگيردار حڪمرانن ۽ ننڍن زيردست آبادگارن جو معاشري ۾ هڪ ئي وقت تي موجود هجڻ هڪ لازمي ۽ اڻ ٽر امر بنجي پيو هو. وڏيون رومن جاگيرون جيڪي ٻانهن جي پورهئي سان هلنديون هيون يا وڏيون زمينداريون جيڪي زمينن سان چهٽيل ڪڙمين جي پورهئي تي هلايون وينديون هيون، انهيءَ نظام کي ختم ڪري سندن جاين تي هڪ انصاف تي ٻڌل نظام کي رائج ڪرڻ هڪ ناممڪن امر بنجي پيو هو. اهڙو تجربو خود شارليمن پنهنجن وسيع جاگيرن تي به شروع ڪرايو هو پر انهيءَ تجربي مان ڪو خاص کڙ تيل نه نڪتو هو. ڪنهن به خاطر خواه نتيجي جو نڪرڻ ته پري رهيو پر خود تجربي جي وجود جو ڪو نام و نشان باقي نه رهيو هو. اهڙي قسم جا تجربا عيسائي ڪليسا به ڪندي رهي هئي. پر انهن مان حاصل ڪيل سمورو لاڀ ۽ نفعو آبادگارن جي بجاءِ پاڻ هڙپ ڪري ويندي هئي. آبادگار وري به ساڳيو ٺلهي جو ٺلهو خالي هٿين رهجي ويندو هو. ڪليسا جوادارو پنهنجي وجود ۽ اصليت ۾هڪ غيرفطري ادارو هو، جنهن جو بنياد مجرد ٿي ويهڻ تي قائم ڪيل هو. پر ويچارا آبادگار ته وڏن عيالن، زالن ۽ ٻارن وارا ڪٽنب هوندا هئا. ڪليسا جي پادرين ۽ زمينن جي حالت هن ڪري به غير معمولي قسم جي هوندي هئي ته سندن رهڻي ڪهڻي. خيالات ۽ نظريا به سندن اداري وانگرغيرفطري ۽ غيرمعمولي قسم جا هوندا هئا.
اهڙين غيرمعمولي حالتن جي موجود هجڻ جي باوجود به گذريل چئن صدين ۾ ٿورو ڪي گهڻو سڌارو ضرور ٿيو هو. اسين شروعات ۾ پيدا ٿيل طبقن کي پوين دورن ۾به قائم حالت ۾ ڏسون ٿا. ان هوندي به انهن طبقن ۾ سمايل ماڻهن کي هڪ مختلف قسم جا انسان ڏسون ٿا. رومن ۽ جرمن معاشرن مان ٻانهن وارو پراڻو طبقو بلڪل ختم ٿي ويو هو. مفلس پر آزاد شهري جيڪي پورهئي ڪرڻ کي ٻانهپ، عار ۽ بدناموسي سمجهندا هئا، اهي پڻ ختم ٿي چڪا هئا. رومن رهائشي آبادگارن ۽ زمينن سان چهٽيل ڪڙمي طبقن جي وچ ۾ هڪ آزاد فرانڪ آبادگارن جو طبقو به موجود هو. ”بيڪار قسم جون يادگيريون ۽ بيهودي ڪشمڪش“ يعني تباهه شده رومن نياتون مري ختم ٿي چڪيون هيون.
9 صدي عيسويءَ ۾ سماجي طبقن انهيءَ تنزل پذير تهذيب جي ڍير مان نه پر هڪ نئين طور تي پيدا ٿيندڙ معاشري ۾ جنم وٺڻ شروع ڪيو هو. انهيءَ نئين نسل جي مالڪن خواهه نوڪرن ۽ زيردستن جي سندن انهن پراڻن رومن بزرگن جدامدن واري نسل سان ڀيٽ ڪري سگهجي ٿي. خدمتگار آبادگار جيڪي قديم دورن کان وٺي فقط تنزل وارين حالتن ۾ رهندا آيا هئا ۽ طاقتور جاگيردارن جا هڪ ٻئي سان تعلقات هينئر ڦري خود طاقتور جاگيردارطبقي لاءِ تنزل واري حالت ڏانهن هلڻ لاءِ حالتن جي پيدا ڪرڻ لاءِ ابتدائي نقطو بنجي پيا هئا. اهو هڪڙوئي اهو پنهنجي جاءِ تي هڪ وڏو واڌارو هو.
گذري ويل 600 سالن وارو عرصو ڪيترو به کڻي غيرپيداوار ڏسڻ ۾ ڇو نه ايندو هجي، ان هوندي به اهو پنهنجي پويان هڪ وڏي پيداوار ڇڏي ويو هو ۽ اها پيداوار هئي يورپ جي سرزمين تي جديد قوميتن جو پيدا ٿيڻ، يعني ايندڙ مستقبل واري تاريخ جي لاءِ مغربي يورپي عوام جو نئين طور تي گروه بندي ڪري، تازو توانو ٿي اٿڻ جو عمل، حقيقت ته هي آهي ته انهن جرمن قومن يورپ جي معاشري کي هڪ نئين حياتي ۽ توانائي بخشي هئي. اهوئي سبب آهي ته جرمن اقتدار واري دور ۾ رياستن جي خاتمي هڪ طرف نورس Norse لوڪن ۽ ٻئي طرف يورپ کي عربن جي غلاميءَ کي قبول ڪرڻ لاءِ ڪابه وٿي ۽جاءِ خالي نه ڇڏي هئي. پر بادشاهن جي طرف کان جاگيردارانه نظام جي سرپرستي ۽ حفاظت ڪرڻ جي ڪري، يورپ جي مردم شماريءَ ۾ ايتري قدر ته اضافو ٿيو هو جو مستقبل ۾ پيدا ٿيندڙ صليبي جنگين ۾ ورهايل سموري خون جو هڪڙو به داغ ۽ معمولي ۾ معمولي اثر يورپي معاشري جي دامن تي موجود نظر نه آيو هو.
ڀلا جرمن قومن انهيءَ مرندڙ يورپي معاشري جي بيمار جسم ۾ نئين خون ۽ توانائيءَ جي وجهڻ لاءِ ڪهڙي جادوءَ جو عمل ڪيو هو؟ ڇا اهو جرمن نسل ۾ سمايل لڪل خون جي جادو جو اثر هو؟ جيئن اسان جا جنگ باز مورخ حضرات ظاهر ڪندا رهن ٿا؟ نه هرگز نه! انهيءَ ۾ڪوبه شڪ نه آهي ته اهي جرمن قومون سمورين آرائي قبيلن ۾ وڌ ۾ وڌ اهليت رکندڙ قبيلا هئا. خاص طور تي انهن دورن ۾ جڏهن منجهن واڌاري ڪرڻ جو هڪ زوردار جذبو ۽ عمل پيدا ٿيو هو. اهي خصوصتيون سندن ڪي خاص قومي امتيازي ڪردار هرگز نه هيون، جن يورپ جي مرده لاش جي ڪايا پلٽ ڪئي هئي. بلڪ اها سندن سادي سودي غيرمهذبيت يعني سندن نياتي آئين جو هڪ لازوال معجزو هو.
جرمن قوم جي ذاتي اهليت ۽ غيرمعمولي شجاعت سندن آزاديءَ سان پيار جو جذبو ۽ سندن جمهوري مزاج جنهن کين هر عوامي معاملي کي پنهنجو ذاتي معاملو ڪري سمجهڻ جو گڻ عطا ڪيو هو. پر رومن معاشري ۾ اهي سمورا گڻ ۽ اوصاف حميده مري ختم به ٿي چڪا هئا. اهي گڻ ۽ اوصاف ئي هوندا آهن، جن جي آڌار تي نيون رياستون وجود ۾ اينديون آهن. آخر اهو سڀ ڇا هو؟ان جو جواب هي آهي ته، اهي سڀ مٿاهين درجي واري غيرمهذبيت جا اهم ڪردار ۽ سندن نياتي آئين جا پيدا ڪيل ميوا هئا.
انهن جرمن قبيلن جيڪڏهن قديم ”هڪ مڙس هڪ زال“ جي اداري جي نوعيت کي ٿورو تبديل ڪري ڪٽنب اندر هڪ هلڪي قسم جي مردانه حڪومت قائم ڪئي هئي ته، ائين ڪرڻ سان هن عورتن کي هڪ اهڙي ته قسم جو مٿاهون درجو بخشيو هو، جنهن ڪلاسيڪي دنيا تصور به ڪري نه ٿي سگهي. اها ڪهڙي ڳالهه هئي جنهن کين ائين ڪرڻ تي مجبور ڪيو هو؟ اها سندن غيرمهذبيت ۽ نياتي ريتون رسمون هيون، جيڪي کين مادرانه حق کان وٺي ورثي ۾مليون هيون، نه هيون ته ٻيو وري ڇا هو؟
جيڪڏهن ٽن مکيه ملڪن انگلينڊ، جرمني ۽ اتر فرانس ۾ اهو ساڳيو جاگيردارانه نظام، جيڪو مارڪ ڳوٺاڻين جماعتن ۾ هڪ صحيح ۽ سچي قسم جو آئين هو جيڪو کين وڌائي ويجهائي هڪ جاگيردارانه رياست جي شڪل ڏئي سگهڻ ۾ ڪامياب ٿيو هو. اهڙي ريت مظلوم طبقي يعني آبادگارن کي مقامي طور تي سندن هڪ ٻئي سان لاڳاپيل رهڻ جي ڪري خود ازمنه وسطيٰ جهڙين مشڪل ترين حالتن ۾ مقابلي ڪرڻ لاءِ هڪ ڪارائتو ذريعو ثابت ٿيو هو ۽ اهو ساڳيو ذريعو جيڪو نڪي قديم دور جي ٻانهن وٽ نه وري جديد دور جي پرولتار طبقي جي هٿن ۾ فوري طور تي استعمال ٿي سگهڻ لاءِ موجود رهندو آهي. ايجاد ڪيو هو. اهو سمورو عمل ڪيئن ٿي سگهيو هو؟ اهو سندن غير مهذبيت ۽ فقط غير مهذب طور تي نياتن جي صورت ۾ آباد ٿي وڃڻ جو نتيجو نه هو ته ٻيو وري ڇا هو؟
آخر ۾ جيڪڏهن اهو نرم قسم جو خدمت وٺڻ جو انداز ۽ نمونو جنهن کي هو خود پنهنجن گهرن ۽ ڪٽنبن ۾ استعمال ڪندا رهيا هئا، جنهن هينئر خود رومن سلطنت ۾ ڦري ٻانهن جي رواج جي جاءِ والارڻ شروع ڪئي هئي. هڪ اهڙو ته ڪامياب نمونو ۽ عمل ڪرڻ جو انداز هو جنهن تي فوريئر جهڙي وڏي عالم ۽ مورخ به پهريون دفعو ايتري قدر زور ڏنو آهي. انهيءَ انداز ۽ نموني ئي مظلومن کي درجي بدرجي هڪ طبقي جي صورت ۾ آزاد ٿيڻ لاءِ هڪ ڪامياب ذريعو پيدا ڪري ڏنو هو ۽ انهيءَ لحاظ کان اهو مارڪ ڳوٺاڻن وارو نظام خالص ٻانهپ جي اداري کان گهڻو گهڻو اتم ۽ اعليٰ درجي جو به هوندو آهي. جيڪو ڪنهن مظلوم فرد کي ڪنهن وچين عبوري درجي جي غير موجودگيءَ ۾ به، هڪدم ٻانهپ مان آزاد ڪرڻ جي اجازت ڏيندو هو. (قديم دور ۾ کين هڪ ڪامياب انقلاب وسيلي ٻانهن جي اداري کي ختم ڪرڻ جي ڪابه خبر ڪانه هوندي هئي.) ان کي عام طور تي جاري ڪري ڇڏڻ جو حوصلو پڻ بخشيندو هجي ۽ ٻئي طرف ازمنه وسطيٰ واري دور ۾ زمينن سان چهٽيل غريب ڪڙمين هڪ طبقي جي صورت ۾ درجي بدرجي آزادي حاصل ڪئي هئي. اهو سمورو ڪارنامو ۽ حقيقت سندن غير مهذبيت جي ڪري ئي پيدا ٿي سگهي هئي. کين انهن سمورين ڪاميابين لاءِ غيرمهذبيت جو شڪرگذار رهڻ گهرجي. ڇاڪاڻ ته اها مصيبت ٻانهپ جي هڪ مڪمل اداري جي شڪل اختيار ڪري نه سگهي هئي. يعني انهيءَ ڪڙمت جي اداري قديم پورهيت يا ڪنهن مشرقي قسم جي گهرو ٻانهن جي صورت اختيارڪري نه سگهي هئي.
توانائي ۽ زندگي بخش اڪثير جيڪو جرمن قومن رومن دنيا جي مرده لاش ۾ داخل ڪيو هو، سندس غير مهذبيت ئي هئي ۽ اصل حقيقت فقط هيءَ هوندي آهي ته جڏهن دنيا جو ڪو حصو بي وسي ۽ نامراديءَ جي حالت ۾ ڪنهن مرندڙ تهذيب جي ازدها جي وات ۾ پيل هوندو آهي ته فقط غير مهذب قومون ئي هونديون آهن جيڪي کين وري نئين سر زندگي بخشي سگهڻ جي اهليت رکنديون آهن. جڏهن جرمن قومون پنهنجي جڳ مشهور هجرتن جي دور مان گذري رهيون هيون ته انهيءَ دور ۾ اهي قومون غير مذهبيت جي اعليٰ ترين درجي تي پهتل هيون. بيشڪ اهڙن عظيم ڪارنامن جي دورن ۾ عمل ڪرڻ لاءِ، اها حالت ئي موزون ترين حالت هوندي آهي. سندن اهو هجرتن جي دور مان ڪاميابيءَ سان نڪري پار پوڻ جو عمل ئي اڪيلي سر سموري ڳالهه کي سمجهائي سگهڻ لاءِ هڪ ڪافي دليلآهي.