مهاڳ: ستار پيرزادو
هتي شاهه عبداللطيف ڀٽائي چيئر، ڪراچي يونيورسٽي ڪراچيءَ ۾ نوڪريءَ دوران، شاهه لطيف چيئر پاران ڇهه ماهي تحقيقي جرنل ۾ ڇپيل مقالا پڙهندي مون ڏٺو آهي ته شاهه لطيف تي مقالا لکڻ وارن شاهه لطيف جي ٽن هزارن کان مٿي بيتن، دوهن ۽ سورٺن مان ڪن چند سَون بيتن کي پئي ڦيرايو گهيرايو آهي، باقي بيتن کي هٿ به نه لاتو آهي، نه ڄاڻ ڇو؟
وري شاهه جي رسالن ۾ بيت، دوهي، سورٺي کان پوءِ ’وائي‘ جي صنف شاهه لطيف لکي آهي، جيڪي ٽن سَون کان وڌيڪ آهن، پر انهن مان ڪا هڪڙي وائي به شايد ڪنهن محقق حوالي طور ڪتب آندي هجي، جڏهن ته شاهه لطيف وائيءَ جي صنف کي شاعريءَ ۾ گائڪيءَ جي معراج تي رسايو. گهربو ته اُهو هو ته سندس ان صنف تي جوڳي تحقيق ڪئي وڃي ها، پر اهو ته ٺهيو پر مون کي ’وائي‘ جي صنف تي محترم تاجل بيوس جو لکيل مضمون ’سنڌي وائي ۽ ان جي اوسر‘ ٻن قسطن ۾ سنڌ حڪومت جي اطلاعات کاتي پاران نڪرندڙ رسالي ’ماهوار پيغام‘ جي اپريل ۽ مئي - جون 2003ع ۾ ڇپيل نظر آيو، ٻيو ٿيو مڙيو ئي خير.
مان پاڻ به ڪڏهن ڪڏهن شاعريءَ لاءِ رنڊا روڙڻ جي ڪوشش به ڪندو آهيان، تنهن ڪري شاعريءَ تي لکيل ڪتاب خريد به ڪندو آهيان ۽ پڙهندو به آهيان. انهن ڪتابن تي مستند شاعرن، ڏاهن ۽ پارکن جا لکيل مهاڳ به ڏاڍي دلچسپيءَ سان پڙهندو آهيان، پر هاڻ مون هن صنف تي لکڻ لاءِ ايڪهٺ شاعرن جي شاعري پڙهي آهي ۽ انهن جي ڪتابن تي لکيل ڪيترائي مهاڳ، رايا ۽ خيال پڙهيا اٿم، انهن مان مون کي ڪا هڪڙي سِٽ، اڌ سِٽ وائيءَ بابت لکيل ملي آهي، هر ڪنهن جي قلم رڳو غزل جي تعريف لکي آهي. مون کي سمجهه ۾ نه آيو ته ائين ’وائي‘ جي صنف سان انياءُ ٿيو آهي. انهيءَ ’وائيءَ‘ سان لکندڙن جي ٻه اکيائي ۽ ڳڱا ٽيل رويئي مون کان هي ڪجهه لکرايو آهي.
مان سنڌي ادب جو انتهائي ادنيٰ کان به ادنيٰ پڙهندڙ ۽ لکندڙ آهيان، جنهن جي لکڻي ڀل ته کڻي ڦاڙي ڦٽي ڪرڻ جهڙي هجي، پر جيڪڏهن منهنجي ڳالهه ۾ ڪا حقيقت هجي ته پارکن، مهاڳ لکندڙن، مقالا نگارن، مونوگراف ۽ پي ايڇ ڊي لاءِ ٿيسز لکائيندڙن ۽ لکڻ وارن کي هڪ وينتي، ميڙمنٿ ۽ نماڻو عرض آهي ته هن صنف جو ڇيد ڪرايو وڃي، ڇنڊڇاڻ ڪرائي وڃي، صحيح معنيٰ ۾ پرک ڪرائي وڃي، ڇاڪاڻ جو شاهه عنات رضوي ۽ شاهه لطيف کان وٺي، شاعراڻي کيتر ۾ نئين کان نئين شاعره سنڌوءَ تائين هر شاعر هن صنف تي لکي ٿو ۽ ڪن جي شاعري رڳو ’وائي‘ تي ٻڌل ئي آهي.
اسان اميد جا ڏيئا
گُل ته ڪندا ئي ناهيون.
هونءَ مون کي وائيءَ بابت جيڪو مواد ملي سگهيو، اهو مان ازحد مختلف بابن ۾ حوالي طور ڏئي چڪو آهيان، انهن حوالن ۾ ڪن محققن جو رايو آهي ته ’ڪافي‘ ۽ ’وائي‘ اصل ۾ ساڳيءَ صنف جا ٻه نالا آهن، يعني لاڙ جا ماڻهو جنهن صنف کي ’وائي‘ ٿا سڏين، اترادي اُن ئي صنف کي ’ڪافيءَ‘ جي نانءَ سان ٿا پڪارين.
ڪن محققن جو اهو به خيال آهي ته ’ڪافي‘ ٺمري ڳائڪيءَ مان نڪتي آهي، جيڪا اصل ۾ هڪڙي راڳڻي آهي. پوءِ انهن مان به ڪنهن ايئن به چيو ته اها ’ڪافي راڳڻي‘ امير خسروءَ جي ايجاد ڪيل آهي ۽ ڪن محققن خاص ڪري محترم هيري ٺڪر ان ڳالهه کي رد ڪندي چيو ته ’ڪافي‘ سنڌ ۾ سمن جي دؤر ۾ به ملي ٿي. هن سال يعني 2014ع جي ٽماهي ’سنڌي ٻولي‘ تحقيقي جرنل، جيڪو سنڌي لينگئيج اٿارٽي، حيدرآباد مان ڇپجندو رهندو آهي، ان ’ڪافيءَ‘ جي صنف تي سڄو سارو ’ڪافي نمبر‘ ڪري ڪڍيو آهي، جنهن ۾ ڪيترن ئي محققن جا چيدا مقالا ڇپيا آهن، پر انهن ’ڪافيءَ‘ جي گهاڙيٽي،فن يا ٽيڪنيڪ تي ڪجهه نه لکيو آهي ته اها صنف لکجي ڪئين ٿي، ان جون فني لوازمات ڇا آهن؟
اهڙيءَ طرح هڪڙو مضمون نارائڻ شيام جي لکت ماهوار ڪينجهر 1993ع جي اپريل جي مهيني ۾ مون کي مليو، جنهن جو عنوان ’ڪافي ۽ وائي‘ آهي، ان ۾ نارائڻ شيام وائيءَ جي صنف تي ڪافي ڄاڻ ڏيڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. ان ۾ هن واضح طور تي اهو ڄاڻايو آهي ته ’ڪافي‘ ۽ ’وائي‘ ڌار ڌار صنفون آهن ۽ ان مضمون ۾ هن ڄاڻايو آهي ته ’وائي‘ دراصل ’دوهو ڇند‘ تي لکي ويندي آهي، پر راڳ جي راڳڻين ۽ ڳائڻ وديا جي لحاظ سان شاهه لطيف اِن صنف ۾ ڪجهه واڌارا ڪيا ۽ هن ڪجهه وايون ’للت ڇند‘ تي به لکيون آهن.
ڳولها ڪندي مون کي هڪڙو مضمون خالص ’وائي‘ جي صنف تي پروفيسر محرم خان جو ’وائي سنڌ جي قديم سُرائتي صنف‘ پڻ مليو آهي. اهو مضمون سنڌ يونيورسٽيءَ جي سنڌي شعبي جي مخزن ۾ سال 77-1976ع ۾ ڇپيو هو، جنهن ۾ پڻ محرم خان جو چوڻ ته:
”سنڌ جي هن سُرائتي صنف ’وائي‘ تي ڪو ڪتاب ته ڇا، پر اهڙو ڪو مضمون به موجود نه آهي، جنهن مان ڪو مبتدي رڳو ابتدائي بنيادي قسم جي ڪابه رهبري حاصل ڪري سگهي.“
پر اڳتي لکندي محرم خان لکي ٿو ته:
”وائيءَ جو بنياد ڪو ڇند يا عروض جي لفظي وهٽ تي رکيل نه آهي، پر انهيءَ جو انشاد ۽ ترنم دنبوري جي تنوار تي رچيل آهي.“
هاڻ جيڪڏهن ’وائي‘ جي گهڙت ڇندوديا تي به نه آهي ته پوءِ ان صنف جو فني تاڃي پيٽو ڪهڙو هئڻ گهرجي، ان بابت محرم خان ڪا خاص ڄاڻ نه ڏني آهي، سواءِ اهو چوڻ جي ته، ”وائيءَ جو سٽاءُ ۽ ترنم دنبوري جي تنوار تي رچيل آهي.“ ان سان مبتدي شاعرن کي ڪو خاص لاڀ ته ملي نه سگهندو، ڇاڪاڻ جو تنبوري جي تاڻ ۽ تڻ تڻ کي هرڪو پرکي نه ٿو سگهي.
جيتوڻيڪ اڳتي هلي هُو ان راءِ جو آهي ته ’وائي‘، ڪافيءَ کان ڌار صنف آهي، تنهن لاءِ اسان جي راءِ آهي ته نارائڻ شيام جيڪو ’وائي‘ جو ڇندوديا تي ڇيد ڪيو آهي، اهو اسان جي جديدترين ’وائي‘ لکندڙن جي ڪافي حد تائين رهنمائي ڪري سگهي ٿو.
وائي اسان جي موجوده دؤر جي هر نوجوان کان نوجوان شاعرن وٽ مقبول صنف پئي رهي آهي. شاهه لطيف کان پوءِ اسان وٽ اڄ تائين سنڌي شاعريءَ ۾ بيت، دوهي، سورٺي سان گڏوگڏ ’وائي‘ به لکجي رهي آهي. پوءِ ڪنهن ان جي گهاڙيٽي ۾ ڪي تجربا به ڪيا آهن، اهي ڪيترا ڪامياب آهن يا ڪامياب ناهن. سندن لکيل وايون ڳائڻ وديا تي پوريون بيهن ٿيون يا نٿيون بيهن، مان هتي ان ڳالهه کي ڳائڻ وديا جي ڄاڻن لءِ ڇڏيان ٿو ته اهي ان باري ۾ سنڌي ٻوليءَ ۾ شاهه عنات رضوي، شاهه لطيف، سچل سرمست، حمل فقير، مصري شاهه ۽ سندن دؤر کان پوءِ وارن شاعرن جي شاعريءَ مان وائيءَ جي صنف ڳائي ۽ مقبول عام بڻائي ٿي سگهجي. سنڌ ۾ شاعريءَ جي ڪتابن جي ڇپجڻ جو سلسلو تمام گهٽ آهي. ان جا ڪي سبب آهن، هونءَ ته اهي حل جوڳا آهن، پر اسان جي سنڌ ۾ جيڪي گائڪ آهن، انهن جو شاعريءَ جا ڪتاب خريد ڪرڻ جو رواج تمام گهٽ آهي، پسند ۽ ناپسند جو عمل دخل به گهڻو ئي آهي. اسان وٽ سنڌ ۾ ڍولڻ راهيءَ جهڙا فرد تمام گهٽ آهن، جيڪي لکي به ڄاڻن ۽ ڳائي به ڄاڻن. اسان وٽ عبدالغفار تبسم ۽ بيدل مسرور بدوي لکي به ڄاڻن ته ڳائي به ڄاڻن ۽ ڌُنون به جوڙڻ ڄاڻن، تنهن هوندي به انهن کان ڪڏهن به پنهنجي ڇپيل شاعريءَ جي ڌُن، پنهنجي آواز ۾ ٻڌي نه سگهيو آهيان.
بهرحال مان ان راءِ جو آهيان ۽ بابن ۾ ڄاڻايل وائيءَ تي محققن جي راءِ مان اها راءِ جوڙي اٿم ته ’ڪافيءَ‘ کان ’وائيءَ‘ ڄڻ جدا صنف آهي ۽ نه هڪ ئي گهاڙيٽي جا ٻه نانءَ آهن.
باقي سنڌ ۾ ’ڪافي‘ اڄوڪي دؤر ۾ ان ڪري لکي نه ٿي وڃي جو موجوده دؤر جو هر شاعر راڳ ۽ راڳڻين مان واقف ناهي، تنهن ڪري اهو ڪافيءَ جي صنف جي پوئواري ڪري نه سگهيو آهي، تنهن ڪري نوجوان شاعرن کان اها صنف پاڻ ڇڏائيندي پئي وڃي. وري به شڪر اُن ڳالهه جو آهي ته اڄ ڪلهه وائي عام جام لکي پيئي وڃي. 2013ع ۾ ڊاڪٽر ذوالفقار سيال، سنڌي شاعريءَ ۽ شاعرن بابت هڪ ڪتاب جي سهيڙ ڪئي هئي، جنهن ۾ هن ساڍا اٺ سؤ شاعر شامل ڪيا هئا، پر هڪ غيرمستند تخميني مطابق سنڌ ۾ هن وقت ٽن هزارن کان وڌيڪ شاعر موجود آهن ۽ انهن مان اڪثر وائيءَ جي صنف لکن ٿا.
ماهوار ناٽڪ ڪراچيءَ پاران رحمت پيرزادي جي ادارت ۾ نڪرندڙ رسالي ’وائي‘ نمبر ڪڍيو هو، ان ۾ ڪيترائي نوجوان ’وائي‘ لکندڙ شاعر اچي ويا هئا. وائيءَ جي صنف عروض تي به لکي وئي آهي، جنهن جي شروعات شيخ اياز ڪئي ۽ پوءِ ڪيترن ئي شاعرن عروضي وايون به لکيون، جنهن ۾ به ڪيترن ئي پاڻ موکيو آهي. وائيءَ جي صنف تي لکڻ لاءِ مون قلم کنيو آهي. اميد اٿم ته وائي لکندڙ شاعرن لاءِ لاڀائتو ليک ٿي پوندو. ڄڻ مون به شيخ اياز چواڻي ته
مون ڏات انوکي آندي آ
ٿي تند وڙهي تلوارن سان.
وائي ته نهٺي صنف آهي، پر موجوده دؤر جي شاعرن ان صنف ۾ به ڪافي جولانيءَ جا جوهر ڏيکاريا آهن.
[b]ستار پيرزادو
[/b]
[b]پتو:
[/b]C-213، پاڪ اوينيو،
پلاٽ 118، بلاڪ 19،
گلستان جوهر، ڪراچي.
موبائيل: 0306-2563417
ٽيليفون: 021-34663497