باب چوٿون: شاهه لطيف جي وائيءَ جي صنف کان اڳ ۾ وائي
اسان جي آڏو شاهه لطيف جي رسالي مان صرف وائين جي چونڊ ڪري ڇپرايل ٻن محققن جا ڪتاب آهن. پهريون ڪتاب محترم جي. ايم. سيد جو ’شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ جون وايون ۽ ڪافيون‘ آهي. هي ڪتاب پهريون ڀيرو 1968ع ۾ سنڌي ادبي بورڊ ڄامشورو ڇپيو. هن ڪتاب ۾ 414 وايون ۽ ڪافيون شمار ڪيون اٿس، جن ۾ وايون 231 ۽ ڪافيون 183 شامل آهن. محترم جي. ايم. سيد نه ڄاڻ ڪهڙي سبب کان شاهه لطيف جي هر مرتب ڪيل رسالي ۾ ’وائيءَ‘ کي ’ڪافي‘ ڪري، ڌار عنوان ڏيئي ڌار ڳاڻيٽو ڪيو آهي، جنهن جو سبب هيئن ڄاڻائي ٿو، ”هن مجموعي ۾ جيڪي ڪافيون پيش ڪيل آهن، اهي سنڌ ۾ شاهه عبداللطيف عليہ رحمة جي نالي ۾ جهرجهنگ ڳايون وڃن ٿيون. انهن مان سواءِ ٿورين ڪافين جي، ٻين جو معيار ادبي توڙي معنوي اعتبار کان ڪافي اوچو آهي.“(1)
ٻيو ڪتاب ’شاهه جون و ايون مڪمل‘ پروفيسر ڪلياڻ بولچند آڏواڻيءَ جو آهي، جيڪو 1988ع ۾ شري آسنداس پارواڻيءَ سرسوتي ايم. بجاڻيءَ بمبئيءَ مان ڇپرائي پڌرو ڪيو آهي، ان ۾ ڪل واين جو تعداد 198 آهي. ان جو سبب آهي ته ڪلياڻ آڏواڻيءَ جي مرتب ڪيل شاهه جو رسالو جا ڪل ٽي جلد ڇپجي پڌرا ٿيا ۽ ان جو چوٿون جلد، جنهن جي ڇپجڻ ڪري سندس رسالو مڪمل ٿئي ها، اهو منطرعام تي اچي نه سگهيو، تنهن ڪري ڇپجڻ کان به رهجي ويو، جنهن ڪري سندس ٽن ڀاڱن واري مرتب ڪيل شاهه جو رسالو ۾ واين جو تعداد پڻ ايترو گهٽ آهي.
شاهه لطيف جي واين بابت هن ڪتاب جو مصنف هيئن ٿو لکي،
”شاهه جون وايون درد، سور، سوز ۽ سلاست جي لحاظ کان بي مثل آهن ۽ سنڌ جا ڪي ڳائيندڙ اهي نهايت پُرگداز آواز ۾ ڳائيندا آهن. انهن کي مطالع ڪرڻ مان ئي هڪ حيرت انگيز لطيف ۽ فيض حاصل ٿو ٿئي، جيئن رسالي جي واين مان روشن آهي.“(2)
هاڻ اچون ٿا ته ’وائيءَ‘ جو مطلب ڇا آهي.
وائي: ڳالهائڻ جي شڪتي، ٻولي، واڻي، سخن، ڪلام، گفتگو، بات چيت، واءُ، شعر جو هڪ قسم جنهن جي هر هڪ سٽ (مصرع) علحدي، پر سڀ سٽون هم قافيه هونديون آهن.(3)
وائي: واءُ، بادي، سَنڌن جو سور، وائي سور، سخن، علت، ڪلام، ڪافي، راڳ، وائي صنف، جنهن جو شاهه لطيف موجد آهي.(4)
”وائي درد جي دانهن آهي، وائي آهي عاشق کي صحت جو سڏ. وائيءَ جي معنيٰ وارتا، يعني عشق جي اگهائيءَ جي وارتا. پارسيءَ ۾ ’واي‘ جو مطلب آهي ’هاءِ‘. وائي عاشق جي اندر جي واويلا آهي، وائيءَ جو مطلب آهي آلاپ. شاهه جي واين ۾ پريم جي پياسيءَ جون آهون ۽ صدائون ٿا ٻڌون. وائيءَ ۾ هر هڪ مصرع هڪ تڪي آهي ۽ پهرين مصرع (ٿل) يا ان جو اڌ ٻي هر ڪنهن مصرع جي پٺيان ٿو اچي.“(5)
شاهه عنات رضوي، جيڪو شاهه لطيف جو وڏو همعصر هو، هن جي ڪلام ۾ به وائيءَ جي صنف ملي ٿي. اڃا به اڳتي راجستان جي مشهور ڪوشڻ ڀڳتياڻي، ميران ٻائيءَ جي گيتن يا پدن ۾ پڻ وائيءَ جي گهاڙيٽي سان ميل کائيندڙ صنف يا ڀڄن ملي ٿو. جيئن ته سنڌ جون سرحدون ٿر واري طرف کان راجستان سان ملن جلن ٿيون ۽ شاهه لطيف جوڳين، سامين ۽ ساڌن جي سنگت ۾ جيڪي سفر ڪيا ۽ انهن جا تيرٿ ڏٺا، اتي ضرور هن ميران ٻائيءَ جي شاعري ڀڳتن جي واتان ڳائيندي ٻڌي هوندي. ان کان پوءِ هن شاهه عنات رضوي، جيڪو نه صرف سندس همعصر هو، پر نصرپور جو رهواسي هئڻ ڪري، ساڻس ڪچهريون به ڪيون هوندائين، تنهن ڪري هن پنهنجي شاعريءَ ۾ وائيءَ جو گهاڙيٽو رکيو آهي. باقي ’وائي‘ ۽ ’ڪافي‘ ڳائڻ جي لحاظ کان ڳايون وينديون آهن، تنهن هوندي به وائيءَ کي ڪافي چوڻ بنهه غلط آهي، ڇو جو فني لحاظ کان ٻئي مختلف صنفون آهن. وائي حقيقت ۾ دوهي يا سورٺي جي پدن تي آڌاريل هجي ٿي. وائيءَ جي بندن ۾ ٻن يا ٽن کان وڌيڪ پد نه ٿيندا آهن.
مٿي ٽن شاعرن جي وائي لکڻ جو ذڪر ڪيو ويو آهي. هاڻ انهن جا مثال ڏيئي ڳالهه جي پڌرائي ڪبي. هاڻ ميران ٻائيءَ جي پدن يا ڀڄنن مان وائيءَ جو مثال ڏجي ٿو.
ٿلهه: دو دن ڪي مجمان، بگاڙون ڪس سي،
بند: 1. اب تم سو وت سيج پلنگ پر، ڪل تم آؤگي مسان
بگاڙون ڪس سي،
2. مات پتا ست ناري ڇوڙ ڪي، آڪر هووت حيران.
بگاڙون ڪس سي،
3. راج ڀي چل گئي پرڌان ڀي چل گئي، ڪهنڀ ڪرن بلوان.
بگاڙون ڪس سي.
4. ڪيٽ پتنگ اور برهما ڀي چل گئي، ڪوئي نه رهيگو اوسان
بگاڙون ڪسي سي،
5. بائي ميرا ڪهي گرڌر ناگن، رک کي تو رام ڪا ڌيان
دو دن ڪي مجمان، بگاڙون ڪس سي.
ميران ٻائيءَ جي هڪ ٻي وائي ڏسي ۽ پڙهي وٺو.
ٿلهه: تم آجيو راما! آوت اسيان آما
بند: 1. تم مليا مين ڀوسک پاؤن، سرين منورٿ ڪاما،
تم آجيو راما!
2. تم بچ هم بچ انتر ناهين، جيسي سورج گهاما،
تم آجيو راما!،
3. ميرا من ڪي اور نه مانِ، چاهي سندر سياما،
تم آجيو راما! آوت اسيان آما.(6)
مان سمجهان ٿو ته سنڌي پڙهندڙ، جن جي سنڌي شاعراڻين صنفن تي نظر هوندي، اهي مون سان ضرور متفق ٿيندا ته اهو ئي سنڌي وائيءَ جو گهاڙيٽو شاهه عنات رضوي، شاهه لطيف ۽ ان کان پوءِ اڄ سوڌو سنڌي شاعريءَ ۾ رواج پذير آهي. مٿيون ٻئي وايون، دوهو ڇند مطابق آهن.
هاڻ اسان شاهه عنات رضويءَ جي وائي، جيڪا سورٺي ڇند تي آڌاريل آهي، تنهن جو مثال اوهان آڏو پيش ڪنداسون.(7)
ٿلهه: منهنجي سيد سار لهندو، مون کي آهي اميد الله ۾.
بند: 1. امت ڪارڻ احمد اچي، پرمل پاڪ پسندو.
2. سجدي ۾ پئي سپرين، زاري زور ڪندو.
3. جڏهن صور ڏهڪاءُ ڏيندو، اکيون سج ڪڍندو.
4. مهت ڏيندو مومنين، اُت محمد مير ملندو.
5. نفسي نفسي سڀ ڪو ڪري، داتا ڏي ڊڪندو.
6. اچي ات عنات چوي، بديون بخشائيندو.
منهنجي سيد سار لهندو، مون کي آهي اميد الله ۾.
شاهه لطيف پنهنجي رسالي ۾ 32 کان 36 سُرن تي شاعري ڪئي آهي، وري سندس رسالي جي هر سُر ۾ مختلف داستان آهن ۽ اڪثر شاهه لطيف هر سُر جي هر داستان ۾ بيتن کان پوءِ وايون رکيون آهن، تنهن ڪري اهي وايون به اڪثر انهن ئي سُرن جي لحاظ کان چيل آهن. مثال طور شاهه لطيف جي مرتب ڪيل رسالن ۾ پهريون سُر ’ڪلياڻ‘ آهي. ”ڪلياڻ“ لفظ جي معنيٰ آهي سُک يا خير. ’ڪلياڻ‘ هڪ راڳڻيءَ جو نالو آهي، جا سج لهڻ کان پوءِ ڳائبي آهي.“(8)
شاهه جي رسالي ۾ هي سُر سڀ کان پهرين ان ڪري رکيو ويو آهي جو، ”جنهن ۾ الله تعاليٰ جي صفت، پيغمبر پاڪ جي نعت، اصحابن سڳورن جي تعريف بعد سلوڪ جو سبق پڙهايو ويو آهي.“(9)
هن سُر ۾ ڪُل ٽي داستان آهن ۽ انهن ۾ واين جو تعداد پڻ ٽي آهي ۽ ٽنهي واين جو ٿلهه سورٺي ڇند تي رکيل آهي. مثال طور هيءَ وائي ڏسو.
ٿلهه: ٿيندو تن طبيب، دارون منهنجي درد جو.
بند: 1. ٻڪي ڏيندم ٻاجهه جي، اچي شال عجيب،
دارون منهنجي درد جو.
2. پرينِ اچي پاڻ ڪيو، سندو غور غريب،
دارون منهنجي درد جو.
3. ڏکندو سڀوئي ڏور ڪندو، منجهؤن تن طبيب،
دارون منهنجي درد جو.
4. اديون عبداللطيف چئي، هاتِڪ آهه حبيب،
دارون منهنجي درد جو.
(شاهه جو رسالو، شاهواڻي، سُر ڪلياڻ)
دوهي ڇند تي جوڙيل ٿلهه واري وائيءَ جو هي مثال ڏسو:
ٿلهه: سپريان جي سونهن جي،ڳالهه ڪين وڃي.
بند: 1. وڃي در دوستن جي، سوريءَ سِر هڄي.
2. عاشق انگن چڙهيا، ٻيو سڀ ڪو ڀڄي.
3. ڀڇج پوءِ پريتڻون، پهرين سِرُ سَڄي.
4. عاقل ئي اوڇون ٿيا، ڀوري ڪين ڀڄي.
هيءَ وائي سُر يمن ڪلياڻ جي داستان ستين ۾ آيل آهي، ”لفظ ’يمن‘ جي معنيٰ آهي مَن کي روڪڻ، يمن ڪلياڻ هڪ راڳڻيءَ جو قسم آهي، جو رات جي وقت ڳائبو آهي. هن سُر ۾ حقيقي عشق ۽ تصوف جا ڪئين راز ۽ رمزون عمدي نموني بيان ڪيون ويون آهن.“(10)
هن سُر ۾ ڪُل 8 داستان آهن ۽ 9 وايون آيل آهن.
دوهي ڇند تي آڌاريل ٿلهه واري هيءَ وائي به پڙهي ڏسو:
ٿلهه: سڌين سيڻ نه هُونِ، نينهن نياپي نه ٿئي.
بند: 1. ڪاري رات رت ڦڙا، جان جان نيڻ نه رُونِ،
نينهن نياپي نه ٿئي.
2. موٽڻ جنين ميهڻو، پڙ تي سيئي پُونِ،
نينهن نياپي نه ٿئي.
3. جن مسافر سپرين، سي مر رويو رُونِ،
سڌين سيڻ نه هُونِ، نينهن نياپي نه ٿئي.
شاهه لطيف جون اڪثر وايون دوهو ڇند تي ٿلهه جي لحاظ سان لکيل/چيل آهن، پر هر وائيءَ جا بند اهي ئي وڃي دوهي وارا بيهن ٿا، سواءِ ان جي ته وراڻي، ٿلهه جو ٻيو پد رکيو اٿس، يعني وائيءَ جي ٿلهه جي ٻئي پد سان هر مصرع جو ٻيو پد هم قافيه آهي، پوءِ ڪڏهن اها وائي سورٺوڇند جي ٿلهه تي آڌاريل آهي ته هر بند جو ٻيو پد ٿلهه جي پهرئين پد سان هم قافيه آهي.
اهو آهي اصل ۾ وائيءَ جي صنف جو گهاڙيٽو، باقي شاهه لطيف وائيءَ جي گهاڙيٽي ۾ ڪهڙي ڪهڙي تبديلي آڻي، گهاڙيٽي کي وڌيڪ رچاءَ ۽ چَس وارو بڻايو، ان جو ذڪر ايندڙ باب ۾ ڪيو ويندو. هونءَ ته شاهه لطيف جي رسالي ۾ ٽن سَون جي لڳ ڀڳ وايون آهن، انهن مان ته ڪيترائي مثال ڏئي سگهجن ٿا.
[b]حوالا[/b]
1. سيد، جي. ايم.، ’شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ جون وايون ۽ ڪافيون‘، سنڌي ادبي بورڊ ڄامشورو، 1991ع، ص: 28.
2. آڏواڻي، ڪلياڻ بولچند، پروفيسر، ’شاهه جون وايون مڪمل‘، سرسوتي ايم. بجاڻي، 1988ع، ص: 16.
3. سترام داس، سوڀا سنگهه، پروفيسر، ’سائل ڪوش‘، راشٽريا سنڌي ٻولي وڪاس پرميش، بڙودا، ڀارت، ص: 536.
4. بلوچ، نبي بخش، ڊاڪٽر، سنڌي لغات، جلد 5، سنڌي ادبي بورڊ ڄامشورو، 1988ع، ص: 2906.
5. آڏواڻي، ڪلياڻ بولچند، پروفيسر، ’شاهه جون وايون مڪمل‘، سرسوتي ايم. بجاڻي، 1988ع، ص: 13 ۽ 14.
6. جعفري، سردار، ’پريم دواني ميرا بائي‘، آج پبليڪيشن ڪراچي.
7. شاهواڻي، غلام محمد، شاهه جو رسالو، ڇاپو ٻيو، سنڌيڪا اڪيڊمي ڪراچي، 2005ع، ص: 63.
8. شاهواڻي، غلام محمد، شاهه جو رسالو، ڇاپو ٻيو، سنڌيڪا اڪيڊمي ڪراچي، 2005ع، ص: 63.
9. شاهواڻي، غلام محمد، شاهه جو رسالو، سُر يمن ڪلياڻ، ڇاپو ٻيو، سنڌيڪا اڪيڊمي ڪراچي، 2005ع، ص: 64.
10. شاهواڻي، غلام محمد، ’شاهه جو رسالو‘، سُر يمن ڪلياڻ، ص: 83.