باب ٻيو: ادب ۾ شاعريءَ جي اهميت
”ادب اهو علم آهي (علم ادب) جنهن ۾ لغت، تاريخ، فلسفي وغيره عموماً ۽ نثر توڙي نظم ۽ انهن جا قائدا ۽ قانون (خصوصاً بيان، معاني، بليغ، عروض، قوافي) سڀ اچي وڃن.“(1)
مٿي ڄاڻايل حوالي جي لحاظ کان ادب اهو علم آهي، جيڪو پاڻ ۾ نه صرف لطيف جذبات پر تاريخي واقعات، علم عروض يا ڇندوديا کي سليس، سلوڻو ۽ سهل ڪري پيش ڪري ٿو، جنهن مان زندگي ڪيئن آهي؟ ڪيئن گهارجي؟ زندگيءَ کي ڪيئن هئڻ گهرجي؟ زندگي ڪيئن هلي رهي آهي؟ ان ۾ نياءُ آهي يا انياءُ آهي، سونهن آهي يا بدنمائي. اهڙي ڪنهن وارتا کي کولي بيان ڪرڻ کي ادب جي علم جي دائري ۾ آڻي سگهجي ٿو.
ادب کي انگريزي ٻوليءَ ۾ Literature چيو ويندو آهي. ان لفظ کي هيئن واضح ڪيو ويو آهي:
“A body or written works. The name is often applied to those imaginative works of Poetry and Prose distinguished by the intentions of their author and the excellence of their execution. Literature may be classifying according to variety of systems, including language, national, origin, historical period, genre and subject matter.”(2)
علم ادب پنهنجو پاڻ ۾ هن ڪائنات ۾ هر جُزي کي سمائي ٿو سگهي، جنهن ۾ تاريخي واقعات، ٻولي، ثقافت، قومي اصليت ۽ انهن سان لاڳاپيل ڳالهين کي سهڻي پيرائي ۾ پيش ڪرڻ جي ڏانءَ کي ۽ ان ڏانءَ کي ٻين تائين پهچائڻ، جيئن جو تيئن پهچائڻ، ان جي پسمنظر ۽ پيش منظر تائين پڙهندڙن جي رسائي ۽ هن تائين پهچ ادب جو علم آهي. دنيا ۾ اهڙي ڪابه قوم ڪانهي، جنهن کي پنهنجي ٻولي ۽ پنهنجي ٻوليءَ جو ادب، پوءِ اهو لکت ۾ هجي يا سيني در سيني ياد ٽوٽڪا ۽ نظير به ادب جي دائري ۾ اچي وڃن ٿا. ”نسليت جي اعتبار سان ڪنهن به گروهه جي نظرين، جذبن ۽ احساسن ذريعي زندهه رهي ٿي، پر نفسياتي توڙي ظاهري لحاظ سان اها انهن ڳالهين ۽ ڪهاڻين، نقلن ۽ نظيرن رستي محفوظ رهي ٿي، جيڪي ان گروهه ۾ رائج آهن. اهي آکاڻيون ۽ ٽوٽڪا ساڳئي وقت علم ادب جو حصو آهن. انهيءَ لحاظ سان جيڪڏهن علم کي جيارڻو آهي، پوءِ ضروري آهي ته قومي ياداشت جو اهو سرمايو محفوظ ڪيو وڃي.“(3)
مٿئين حوالي ۾ چيو ويو آهي ته قومون پنهنجي نسل جا ٽوٽڪا ۽ نظير نسل در نسل ياد رکنديون آهن، جيئن اهي محفوظ رهي سگهن، پر انهن وسيلي سندن نسلي تاريخ ۽ ادبي تاريخ جو دارومدار رهي سگهي.
ادب جون ٻه وڏيون شاخون آهن، هڪڙو نثر ٻيو نظم. دنيا جي هر خطي، نسل ۽ قوم وٽ پنهنجو ادب انهن ٻنهي شاخن ۾ ورهايل آهي، جڏهن ته، ”سنڌي جي حالت نظم کان بلڪل مختلف آهي، کيس اڃا حال ۾ ترقي حاصل ٿي آهي ۽ منجهس انگريزي نثر جهڙي صفائي ۽ بي تڪلفي پيدا ڪانه ٿي آهي، ڇاڪاڻ ته سٺن لکندڙن سادي ۽ بي تڪلف نثر لکڻ کان احترار (پاسو) ڪيو ۽ پنهنجي سڄي طاقت اهڙي مذهبي شاعريءَ ۾ ضايع ڪيائون، جا زبان جي خوبي ۽ لطافت کان خالي آهي.“(4)
انهيءَ حوالي جي لحاظ کان نثر جي تاريخي تمام ويجهي ماضيءَ کان شروع ٿئي ٿي، جنهن جو وڏو خالق مرزا قليچ بيگ (1929ع-1853ع) آهي، جنهن جا جهوني ۾ جهونا نثر جا نمونا اسان جي موجوده عربي لپيءَ ۾ ملن ٿا، پر نظم جي تاريخ ڪافي پراڻي آهي، جا شاهه عبدالڪريم بلڙيءَ (944ع-1032ع) کان ملي ٿي.
شاعريءَ جي دانون ڪافي وسيع آهي، جنهن ۾ اسان کي ڪيتريون ئي صنفون ملن ٿيون، جيئن نثر ۾ جيڪي لکڻيون شامل آهن، انهن ۾ قصا، ڪهاڻيون، ناول، مضمون ۽ ادب لطيف جا نمونا موجود آهن، سوانحي ادب پڻ نثر جي مقبول شاخ آهي. خط ۽ تقرير جو فن به نثر ۾ شامل آهي. تهڙيءَ طرح وري نظم يا شعرن جون به ڪيتريون ئي صنفون رائج آهن، انهن ۾ دوهو، سورٺو، بيت، وائي، ڪافي، غزل، نظم، مناجات، مدح، نوحو، مرثيو، مولود يا نعت، قصيدو، مثنوي، مسدس، مخمسي، ترائيل، هائيڪو، سينگار، بيت، نڙبيت، ڏٺ، ڏهس، ٽيهه اکري، آزاد نظم ۽ نثري نظم چيا وڃن ٿا.
سنڌي شاعريءَ ۾ به آڳاٽو شعر ئي مليو آهي، ان حد تائين جو مخدوم ابوالحسن (1165هه)، مخدوم ضياءُ الدين (1171هه) جي مذهبي لکت به شاعريءَ ۾ آهي ۽ ان کان پوءِ شيخ عبدالرحيم گرهوڙي (1739ع-1778ع) ڪيترائي طويل نظم الف اشباء سان لکيا. سنڌي شاعري سمن ۽ سومرن جي دؤر کان ٿيندي ڪلهوڙن ۽ ٽالپرن جي دؤرن ۾ عروج تي پهتي. هن دؤرن يعني سمن ۽ ڪلهوڙن جي دؤر ۾ سنڌ ۾ هڪ اهڙو شاعر پيدا ٿيو، جنهن پنهنجي شاعريءَ يعني سنڌي شاعريءَ کي اهڙو عروج بخشيو، جنهن جي خيال جي پرواز کي دنيا ڀر جي شاعرن کي پار ڪرڻ جي جرئت ئي نه ڪئي. اهو هو اسان جو شاعر شاهه عبداللطيف ڀٽائي تارڪ ڀٽائي جو 1690ع کان 1752ع ۾ ٿي گذريو، جنهن پنهنجي شاعريءَ ۾ سنڌ ڌرتيءَ جي سمورين حسناڪين کي پنهنجي شاعريءَ ۾ جاءِ ڏني.
”منجهس سنڌ جي زمين ۽ آسمان جو قدرتي حسن چمڪي ٿو ۽ پڻ سرزمين جا ڇلڪندڙ درياءَ موجون ماريندا نظر اچن ٿا. اهو ڪٿي روماني، ناصحانه ۽ روحاني به آهي. شاهه جي شاعري اخلاقي آهي، پر سندس ترنم ۽ تشبيهات منجهان ذهني سُرور حاصل ٿئي ٿو. شاهه لطيف ڏوهيڙي جي صنف ڪمال درجي تي پهتل آهي. شاهه لطيف هڪ ٻي صنف ايجاد ڪئي، جا آهي ’وائي‘ يا ’ڪافي‘“(5) شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ پنهنجي شاعريءَ ۾ ان وقت مروج شاعراڻين صنفن يعني دوهو، سورٺو، بيت ۽ وائي لکي، هو پنهنجي شاعريءَ کي پاڻ ئي ڪا ڪوشش نه ٿو ڪري پر ”هن پنهنجي شعر کي ’نياپو‘ ڪري سڏيو ۽ سندس شعر جي هر هڪ مصرع بنا ڪنهن خاص تنقيد جي ڳائجي رهي آهي.“(6)
دنيا ڀر جي ادب جي شروعات نظم سان ٿئي ٿي، اهڙيءَ طرح سنڌي ٻوليءَ ۾ به ادب جي شروعات نظم يا شعر سان ئي ملي ٿي. نثر ته اسان وٽ گهڻو پوءِ يعني انگريزن جي دؤر ۾ متعارف ٿيو. ”هيءَ ڳالهه به پڌري آهي ته ڪنهن به ملڪ جو ادب Literature يا علم ادب شعر سان ئي شروع ٿيل آهي ۽ اهو شعر سادو ۽ قصي جي نموني ۾ هوندو هو، جنهن کي انگريزيءَ ۾ بلئڊ (Ballad) ڪري سڏيندا آهن. انهيءَ جو سبب هي آهي جو شعر ۾ ڏنل مضمون وڻندڙ، ياد ڪرڻ ۾ سولو لڳندو آهي.“(7) اڳتي هلي ساڳيو ليکڪ لکي ٿو ته، ”شاهه ڪريم بلڙيءَ واري جي وقت ۾ ڪئين شاعر ٿيا هوندا پر انهن جو ڪلام ڪتابي صورت ۾ نه آيو. سنڌ جا حاڪم سومرا ۽ سما ته صفا سنڌي بڻجي ويا هئا، انهن حاڪمن ۽ اميرن جي ڪچهرين ۾ ڀٽ ۽ ڀان فقير سادي سنڌي شعر ۾ جهونيون تاريخي ڳالهيون ۽ نقل نظير ڳائيندا هئا.“(8)
حاصل مقصد ته ادب ۾ شاعريءَ جي اهميت ان ڪري وڌيڪ چئي وڃي ٿي جو نثر جي ڀيٽ ۾ نظم يا شعر انساني ذهن تي ترت اثرانداز ٿي سندس يادگيرين ۾ گهر ڪري ويهي ٿو رهي. شعر جيترو سادو سلوڻو، سهل ٻوليءَ ۾، خوبصورت تشبيهات ۽ محاورن سان سينگاريل هوندو، اوترو گهڻن کان گهڻن ماڻهن جي يادگيريءَ ۾ سمائجي سگهندو، اهو ئي سبب آهي جو ڪيترائي ڳائڻا تمام ٿورو پڙهيل ۽ ڪي ته اصل پڙهيل نه به هئڻ جي باوجود شعر جيڪو سندس ذهن ۽ دل تي گهرو اثر ڪندو آهي، اهو کين جيئن جو تيئن ياد ٿي ويندو آهي ۽ اهو ڪڏهن به وساري نه سگهندا آهن. اهڙا مثال اسان اڳيان ڪيترائي موجود آهن. ادب ۾ شاعريءَ جي اهميت آهي ئي ان ڪري جو شاعري هر خاص ۽ عام ماڻهوءَ تي هڪ جيترو ۽ هڪجهڙو اثرانداز ٿي، سندس شعور مان اُڪري لاشعور ۽ تحت شعور ۾ گهر ڪري ويهي رهندي آهي ۽ ڪڏهن گفتگو يا هيکلائيءَ ۾ انساني ذهن ۽ دل کي سُرور بخشيندي آهي.
[b]حوالا[/b]
1. بلوچ، نبي بخش، ڊاڪٽر، سنڌي لغات، جلد پهريون، سنڌي ادبي بورڊ، ڄامشورو، 1995ع، ص: 154.
2. The New Encyclopedia Britannica, Vol. 7, Ed. 15, 1988, p. 398.
3. قاضي، علامه آءِ. آءِ.، ’علم ادب جي ترقيءَ جا طريقا‘، تقرير، سنڌي لازمي 11 ۽ 12 ڪلاس لاءِ، سنڌ ٽيڪسٽ بڪ بورڊ، ڄامشورو، 2010ع، ص؛ 70.
4. دائود پوٽو، عمر بن محمد، ڊاڪٽر، ’سنڌ جون اڳوڻيون روايتون ۽ علم ادب‘، سنڌي لازمي 11 ۽ 12 ڪلاس لاءِ، سنڌ ٽيڪسٽ بڪ بورڊ، ڄامشورو، 2010ع، ص: 34.
5. دائود پوٽو، عمر بن محمد، ڊاڪٽر، ’سنڌ جون اڳوڻيون روايتون ۽ علم ادب‘، سنڌي لازمي 11 ۽ 12 ڪلاس لاءِ، سنڌ ٽيڪسٽ بڪ بورڊ، ڄامشورو، 2010ع، ص: 31.
6. قاضي، علامه آءِ. آءِ.، ’دنيا جو وڏي ۾ وڏو شاعر شاهه لطيف‘، سنڌي لازمي 11 ۽ 12 ڪلاس لاءِ، سنڌ ٽيڪسٽ بڪ بورڊ، ڄامشورو، 2010ع، ص؛ 79.
7. ميمڻ، محمد صديق، خانبهادر، ’سنڌي ادبي تاريخ‘، ڇاپو چوٿون، مهراڻ اڪيڊمي، شڪارپور، 2005ع، ص: 31.
8. ميمڻ، محمد صديق، خانبهادر، ’سنڌي ادبي تاريخ‘، ڇاپو چوٿون، مهراڻ اڪيڊمي، شڪارپور، 2005ع، ص: 31.