باب پنجون: شاهه لطيف کان اڳ وائيءَ جي گهڙت
جي تو فارسي سکيو، گولو توءِ غلام،
جو ٻڌو ٻن ڳالهين، سو ڪيئن ڄائي ڄام،
اُڃو تان آب گهري، بکيو تان طعام،
اي عامن سندو عام، خاص منجهان نه ٿئي.
(شاهواڻي، سُر آسا، بيت 23، داستان 4، ص: 725)
هن بيت ۾ ٻه اهم سٽون آهن، اهي آهن پهرين ۽ چوٿين، جنهن ۾ شاهه لطيف پنهنجي مادري زبان جي اهم هجڻ جي ڳالهه ڪئي آهي، باقي ٽئين ۽ چوٿين سٽ جو ته تشبيهه ۾ شمار ٿئي ٿو.
شاهه لطيف کان اڳ جيڪي به شاعر سنڌي ٻوليءَ جا ٿي چڪا آهن، انهن وٽ سورٺو، دوهو ۽ وڌ ۾ وڌ بيت جي صنف ملي ٿي. سواءِ ڪن ٿورن جي جن انهن ٽنهن صنفن کان قدم اڳتي وڌايو هجي. ابوالحسن سنڌي، مخدوم ضياءُالدين ۽ پوءِ مخدوم محمد هاشم ٺٽويءَ ته رڳو مذهبي، اڃا به کڻي ايئن چئجي ته قرآن شريف ۽ شريعت جون ڪي ڳالهيون سنڌي نظم ۾ ان ڪري آنديون جو هنن کي ڄاڻ هئي ته هر سنڌي ماڻهو فارسي ۽ عربي نه ٿو پڙهي سگهي. عربي ۽ فارسي شاعري جيڪا عرب ۽ ايرانين جي سنڌ مٿان تسلت جي ڪري آئي ۽ اهي ٻوليون مڪتبي نصابن ۾ شامل هئڻ ڪري سنڌ ۾ انهن ڌارين ٻولين ۾ نه صرف شاعري ڪئي ويندي هئي پر انهن ٻولين جي صنفن کي سنڌ ۾ به رواج پذير ڪيو ويو.
شاهه لطيف پاڻ به جيئن ته راڳ ۽ ساز مان چڱيءَ پر واقف هو، تنهن پنهنجي شاعريءَ ۾ ’وائي‘ شامل ڪئي.
شيخ اياز لکيو آهي ته ”وائي، جنهن جو گهاڙيٽو بلها شاهه جي پنجابي شاعريءَ تان ڀٽائيءَ ورتو هو ۽ ڀٽائيءَ تان مون وٺي ان ۾ جان پيدا ڪئي.“(2) پر شيخ اياز، بلها شاهه جي اهڙي ڪنهن گهاڙيٽي جو حوالو نه ڏنو آهي.
ٻئي طرف ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ چوي ٿو ته، ”ميون شاهه عنات رضوي پهريون شاعر آهي، جنهن جي ڪلام ۾ سنڌي ’وائي‘ هيئت توڙي مضمون جي لحاظ کان نظر اچي ٿي. ميين شاهه عنات جي ڪلام ۾ سنڌي شعر جا مکيه قالب بيت، مولود ۽ وائي پهريون ڀيرو پنهنجي گوناگون خوبين سان چمڪندا نظر اچن ٿا.“(3)
ان مان مراد اها ٿي بيهي ته شاهه عنات رضوي 1025-1030هه کان 1120 کان 1125 هه شاهه لطيف جو وڏي عمر وارو همعصر هو. امڪان اهو آهي ته بلها شاهه کان متاثر ٿيڻ بدران شاهه لطيف، شاهه عنات کان متاثر ٿيو هجي، پر شيخ اياز جيئن ته ذڪر ڪيو آهي ته شاهه لطيف وائيءَ جو گهاڙيٽو، بلها شاهه جي ڪلام مان ورتو آهي. اسان هتي بلها شاهه جي ڪلام مان ’وائيءَ‘ جي صنف جي تصديق ڪندي، ان جي شاعريءَ مان ڪجهه مثال ڏيڻ پسند ڪنداسون.
بلهي شاهه جي والد جو نالو شاهه محمد هو ۽ سندس پاڙو گيلاني سيدن مان هو. شاهه محمد انهن ڏينهن ۾ ”اُچ گيلانيان ۾ پيدا ٿيو، جو علائقي سنڌ ۾ هو. سندس ڄمڻ ويل سندس والد نالو عبدالله شاهه رکيو هوس.“(4) بلهي شاهه جي ڄمڻ جو سال سندس هڪ ٻئي سوانح حيات لکندڙ مسٽر آسبورن 1680ع ۽ سندس وفات جو سال 1785ع ڄاڻايو آهي، جنهن مطابق بلها شاهه جي عمر 105 ورهيه بيهي ٿي ۽ سندس ڄم جو هنڌ پنڊ ڀانڊوڪ ڄاڻايو اٿس.“(5)
ان حساب سان جيڪڏهن بلها شاهه 1680ع ۾ پيدا ٿيو آهي ته ان لحاظ کان شاهه لطيف 1689ع ۽ شاهه عنات 1030-1035هجري سن ۽ عيسوي سال 1620ع کان 1625ع ۾ پيدا ٿيو ته شاهه لطيف انهن ٻن شاعرن جو ننڍو همعصر آهي، پر شاهه لطيف، بلها شاهه کان فقط نَو يا ڏهه ورهيه ننڍو آهي. جڏهن ته شاهه لطيف، شاهه عنات رضويءَ کان سٺ يا چوهٺ ورهيه ننڍو آهي.
مٿي ذڪر ڪري آيا آهيون ته جڏهن هڪ ڀيري شاهه لطيف،شاهه عنات رضويءَ سان ملاقات لاءِ ويو آهي ته هُو ان وقت نوي ورهين جي عمر کي رسي چڪو آهي ۽ بيماريءَ جي حالت ۾ لٺ جي سهاري شاهه لطيف سان ملڻ لاءِ آيو آهي.
بلها شاهه ۽ شاهه عنات رضويءَ کان اڳ اسان کي راجستان جو هڪ ٻيو ڪوي دادو ديال (وڪرمي 1601 کان 1660 سنبت) يعني عيسوي سن 1544ع کان 1602ع وٽ پڻ وائيءَ جي شروعاتي صنف ملي ٿي، جنهن جي شاعريءَ کي ’واڻي‘ چيو ويو آهي. هن جي ڪجهه شاعري سنڌيءَ ۾ به آهي. ”دوهاڇند واري وائيءَ جو مثال سوامي دادو ديال جي واڻيءَ ۾ ملي ٿو. ان کان آڳاٽو ڪو مثال اڃا هٿ نه آيو آهي. وائي ان وقت ضرور موجود هوندي، جنهن کي ڏسي دادو ديال پاڻ به چـئي هوندي. هُو ميين شاهه عنات کان هڪ صدي اڳ ٿي گذريو آهي.“(6) ان جي ٽيڪا لاءِ هڪڙو ٻيو حوالو هن ريت آهي، ”سنڌ جي وڏي عالم، عارف، صوفي قاضي قادن جي ڪلام جو راجستان جي درويش دادو ديال تي وڏو اثر پيو ۽ دادو ديال نه فقط قاضي قادن جي بيتن کان متاثر ٿي، پاڻ سنڌي وايون چيون.“(7)
هاڻ دادو ديال جي وائيءَ جا ڪجهه مثال ڏيڻ پسند ڪنداسون، جنهن مان مٿين حوالن جي تصديق ٿيندي. اسان ان راءِ جا آهيون ته شاهه عنات رضوي ۽ شاهه لطيف راجستان جي ڪوين جو ڪلام ضرور ٻڌو هوندو. شاهه لطيف ته سامين ۽ جوڳين سان سنگت ساٿ ۾ جيڪا سندن تيرٿ ياترا ڪئي هئي، ان ۾ هُو ضرور راجستان ۾ کانئن اڳ وارن ڪوين جو ڪلام ٻڌو هوندو. دادو ديال جي وائيءَ جو نمونو:
ٿلهه: ڪو ميڙيندو سڄڻان، سَنهاري سرت کي،
الا! لڳا ڏينهن گهڻا
بند: 1. پريان سندي ڳالهڙي، الا! پانڌيئڙا پڇان.
2. ڪڏهن ايندو مون گهرين، الا! ڏيندو ٻانهن اسان.
3. آهي سڪ ديدار جي، الا! پرين پور پسان.
4. ايءَ دادوءَ جي جيئندي، الا! سڄڻان ساڻ وهان.(8)
(راڳ رامڪلي)
هيءَ وائي سورٺو ڇند تي آڌاريل آهي. هن وائيءَ جي ٿلهه ۾ ٽي پد آهن، هن وائيءَ جو قافيو ٿلهه جي پهرئين پد ۽ ٽئين پد ۾ آندو ويو آهي، باقي هر بند جي ٻئي پد ۾ قافيو رکيل آهي.
”وائي اسان جو پهريون گيت جو فارم آهي. دوها ۽ وائي جي وچ ۾ ٻيو ڪو فارم ڪونه ٿو اچي. (وائي) دوها سان جُڙي نڪرڻ ڪري ٻنهي جو ڇندميل پڻ آهي. وائي لرڪ (Lyric) يا گيت؛ پالگريو (T. F. Palgrave) جي لرڪ لاءِ ڏنل تعريف Poem shall turn on some single thought, feeling a situation.) (شعر جنهن جو مدار ڪنهن هڪ ئي خيال، احساس يا حالت تي هجي.) وائيءَ سان تز ٺهڪي ٿو اچي.“(9)
دادو ديال جي هڪ ٻي وائي پڙهي ڏسو:
ٿلهه: حال اسان جو لال ري! توکي سڀ معلوم ري!
بند: 1. منجهين کا مان منجهين ٻران، الا! منجهين لڳي باهه ري!
2. منجهين مون ري مچ ٿيو الا!، ڪنهن در ڪريان دانهن ري!
3. ورهه ڪسائي مون گهرين الا! منجهين ٻري باهه ري!
4. سيخون ڪري ڪباب جيئن الا! ائن دادوءَ جي هنيانءَ ري.(10)
(راڳ ڪيڏارو)
هيءَ وائيءَ جي گهاڙيٽي ۾ چيل آهي، هن وائيءَ ۾ ڪوبه قافيو نه رکيو ويو آهي. قافيو نه ٿلهه ۾ رکيو اٿس ۽ نه ئي وري ڪنهن بند يا مصرع ۾ آهي، ايئن ٿو لڳي ته هيءَ بي قافيه وائي آهي، جڏهن ته ’ري‘ ٿلهه جي ٻنهي پدن ۾ رکي اٿس ته اهائي ’ري‘ هر مصرع ۾ به رکي اٿس، جڏهن ته اهو لفظ واڌارو ٿو لڳي، جيئن شاهه لطيف به ڪنهن وائيءَ ۾ ’الا‘، ’وو‘، ’جيڏيون‘ واڌارو لفظ آڻي، وائيءَ ۾ ’درد‘، ’سڏ‘ يا ’صلاح‘ جا تاثر پيدا ڪيا آهن ۽ انهن لفظن نه هئڻ ڪري ’وائي‘ جي صحت ۽ موضوع يا مضمون تي ڪوبه اثر نه هوندو آهي. هن وائيءَ مان به اوهان اهو لفظ هر جاءِ تان ڪڍي به ڇڏيو ته وائيءَ جي ٿلهه توڙي بندن ۾ سمايل ڳالهه ايئن ئي واضح آهي. ايئن هر بند جي پهرئين پد ۾ لفظ ’الا!‘ صرف ’اوساري‘ جي طور ڪتب آندو اٿس.
ٻي صورت ۾ اسان جي راءِ آهي ته هن وائيءَ جي لکڻ جي وقت کي نظر ۾ رکندي جيڪڏهن بندن ۾ قافئي کي هن ريت ڄاڻجي ته پوءِ قافيه پورا ٿين ٿا. اهي لفظ هن ريت هوندا، ’باهه‘، ’دانهه‘، ’باهه‘، ’هانءِ‘ ڇاڪاڻ ته نارائڻ شيام ته اها وائي موجوده صورتخطيءَ ۾ ڪري لکي آهي. سندس هڪ ٻي وائي ڏسو، جيڪا هن سرائڪي ٻوليءَ ۾ چئي آهي.
ٿلهه: عرش الاهي رب دا، اِٿان ئي رحمٰن، وي!
بند: 1. مڪا وچ مسافري، لا! مدينا ملتان، وي!
2. نبي نال پيغمبري لا! پِيرون هُندا ٿان، وي!
3. جن تنهن هڪ مان، لا! اِٿان ئي پست مقام، وي!
4. اٿان آب زمزمان لا! اِٿان ئي سبحان وي!
5. تخت رباني ڪنگري لا! اِٿان ئي سلطان، وي!
6. سڀ اِٿان اندر آوَ وي، اِٿان ئي ايمان، وي!
7. دادو آپ وڃاءِ وي لا! اِٿان ئي آسان، وي!(11)
دادو ديال جي هيءَ وائي، صوفين ۽ ساڌن جي متي تي پوري پئي لهي، جن جو خيال آهي ته جو ڪجهه آهي، هتي ئي آهي ۽ اڃا به تنهن جي اندر ۾ آهي. شاهه لطيف به اهڙي پچار، اهڙو ڏس، سسئيءَ کي ڏيندي چوي ٿو:
وڃين ڇو وڻڪار، هت نه ڳولين هوت کي،
لڪو ڪين لطيف چئي، ٻاروچو ٻئي پار،
تي سَتي، ٻڌ سَندرو، پرت پنهونءَ سين پار،
نائي نيڻ نهار، تو ۾ ديرو دوست جو.(12)
مٿين ٽنهي حوالن ۾ اهو ثابت ٿيو ته ’وائي‘ جو موجد نه شاهه عنات رضوي آهي ۽ نه ئي شاهه لطيف ڀٽائي آهي. سنڌي ۽ سرائڪي ٻولين ۾ ’وائي‘ جي شروعات دادو ديال ڪئي، جيڪو راجستان جو رهاڪو (وڪرمي 1601 کان 1690 سنبت مطابق 1544 کان 1603ع) يعني شاهه عنات رضويءَ کان لڳ ڀڳ هڪ صدي اڳ جو شاعر ٿي گذريو آهي. هن جي اڪثر شاعري ته ’دوها‘ ڇند ۾ چيل آهي، پر قياس آهي ته هن تي قاضي قادن جي خيال ۽ شاعريءَ جو ڪجهه اثر هو، پر قاضي قادن جي شاعريءَ ۾ ’وائي‘ ته نه ملي آهي. دادو ديال جو اصل وطن راجستان آهي، جتان جون ٻوليون به راجي، مارواڙي، ڍاٽڪي، گجراتي ۽ سنڌي به هيون. راجستان سان جيئن ته سرائڪي پٽيءَ جو لڳ لاڳاپو هو، تنهن ڪري سندس پوئين وائي سرائڪي ٻوليءَ ۾ چيل آهي.
هاڻ اسان هتي بلها شاهه ۽ شاهه عنات رضويءَ جي ڪلام مان ’وائيءَ‘ جي گهاڙيٽي جا ڪجهه مثال ڏينداسون.
بلها شاهه جي ڪلام ۾ به اڪثر ڪافي چيل آهي. پنجاب وارا ڀل کڻي سرائڪي ٻولي ڳالهائيندڙ هجن، پر انهن وٽ به اها صنف ’وائي‘ جيئن ته راوج پذير ڪانه آهي، تنهن ڪري اتان جي شاعرن يا شاعريءَ تي ڳوڙهي نظر رکندڙ پارکن جي لاءِ اها صنف چوڻ يا لکڻ ڪافي مشڪل ٿو لڳي، پر بلها شاهه جيئن ته سنڌ جي هڪ ڳوٺڙي اچ گيلانيان ۾ پنهنجا ٻال جتيءَ جا ڪجهه ورهيه گذاريا آهن، تنهن ڪري هن لاءِ ’وائي‘ لفظ بنهه اوپرو نه ٿو ٿي سگهي.(13) هيءَ وائي ڪليات ۾ چوٿين نمبر تي آهي.
سندس ’وائيءَ‘ جا ڪجهه مثال:
ٿلهه: اب هم گم هوئي، پريم نگر ڪي شير (شهر)
بند: 1. اپڻي آپ نون سو بدهه رهيا هون، نه سر، هاٿ نه پير.
2. خودي کوئي، اپڻا ڀي چتيا، تب هوئي گل خير.
3. لٿي پگڙي، پهلي گهر ٿين، ڪون ڪري نر وير.
4. بلها شوه هي دوهين جهانين، ڪوئي نه وسندا غير.
هڪ ٻي وائي، بلها شاهه جي، جا ڪليات ۾ ستين نمبر تي آيل آهي، اها به پڙهي ڏسو.(14)
ٿلهه: اٺ گئي گواهڊون يار، ربا! هڻ ڪيا ڪريئي؟
بند: 1. اٺ گئي هڻ رهندي ناهين، هويا ساٿ تيار،
ربا! هڻ ڪيا ڪريئي.
2. واهب ڪليجي بل بل اٺ دي، ڀڙڪي برهون نار،
ربا! هڻ ڪيا ڪريئي.
3. بلها شوه پياري باجهون، رهي اُدار نه پار،
ربا! هڻ ڪيا ڪريئي.
بلها شاهه جي ڪليات مان سندس ٽين ’وائي‘ ڏسو. اهو پڻ وائيءَ جو گهاڙيٽو آهي، موضوع جي حوالي سان ٽنهي ۾ پاڻ پڻو وڃائڻ تي وڌيڪ زور ڏنل آهي. بلها شاهه، شاهه عنات رضوي توڙي شاهه لطيف پنهنجي ذات کي گُم ڪرڻ، الاهي امر کان سواءِ پاڻ کي پالهو نه سمجهڻ ۽ الاهي امر مطابق زندگي بسر ڪرڻ کي ترجيح ڏني آهي. بلها شاهه جي هيءَ وائي ڏسو ڪيئن آهي. هن وائيءَ جو ٿلهه هڪ پدو آهي، جڏهن ته اڳين ٻن واين جو ٿلهه ٻه پدائون هو.(15)
ٿلهه: الٽي هور زماني آئي.
بند: 1. ڪان لگڙ نون مارن لڳي، چڙيان جري کائي،
الٽي هور زماني آئي.
2. عراقيان نون پئي چابڪ پوندي، گدون خود پوائي،
الٽي هور زماني آئي.
3. بلها حڪم حضورون آيا، تس نون ڪونه هٽائي،
الٽي هور زماني آئي.
هتي هڪڙي ڳالهه جي ضرورت پئي محسوس ٿئي ٿي ته وائيءَ جو گهاڙيٽو اصل ۾ ته دوهي ڇند ۽ سورٺي ڇند تي آڌاريل آهي. هاڻ مان شاهه عنات رضويءَ جي اهڙي وائيءَ جو مثال ٿو پيش ڪرڻ گهران، جيڪا سورٺي ڇند تي آڌاريل آهي. شاهه عنات رضوي عمر جي لحاظ کان شاهه کان به وڏي عمر جو آهي.(16)
ٿلهه: منهنجي سيد سار لهندو، مون کي آهي اميد الله ۾.
بند: 1. سجدي ۾ پئي سپرين، زاري زور ڪندو.
2. امت ڪارڻ احمد اچي، پرمل پاڪ پسندو.
3. جڏهن صور ڏهڪاءُ ڏيندو، اکيون سج ڪڍندو.
4. مهت ڏيندو مومنين، اُت محمد مير ملندو.
5. نفسي نفسي سڀ ڪو ڪري، داتا ڏي ڊڪندو.
6. اچي ات عنات چوي، بديون بخشائيندو.
منهنجي سيد سار لهندو، مون کي آهي اميد الله ۾.
شاهه عنات رضويءَ ئي ’وائي‘ جي گهاڙيٽي ۾ ڪجهه هن طرح به نواڻ آندي، جيتوڻيڪ وري به اهو ئي سورٺي ڇند تي آڌاري اٿس.(17)
ٿلهه: چونديس حال پنوهار، ٿر وڃان، پائر وڃان، آءٌ اڃان.
بند: 1. ڇال مَ ٿيان ڪڏهين، ويڙهچنئان ڌار،
چونديس حال پنوهار.
2. منان مور نه وسرين، ساڻيهه جا سنگهار،
چونديس حال پنوهار.
3. وڃي آءٌ وطن ۾، واسيان پنهنجا وار،
چونديس حال پنوهار.
4. الاهي عنات سين، سيل لنهندم سار،
چونديس حال پنوهار.
هن وائيءَ جو ٿلهه سورٺي ڇند تي چيل آهي. سورٺي ڇند جي ڳالهه اِها آهي ته، هن وائيءَ جي ٿلهه جي پهرئين پد ۾ قافيو رکيو اٿس ۽ هر بند جي ٻئي پد يا چرڻ ۾ قافيو به آندو اٿس ۽ وراڻيءَ طور به ٿلهه جو پهريون پد استعمال ڪيو اٿس، پر هن وائيءَ جا جيڪا نواڻ يا تجربو آهي، اهو ٿلهه جي ٻئي پد ۾ هڪ ئي وقت ٽي ڀيرا قافيو رکيو اٿس، ”ٿر وڃان، پائر وڃان، آءٌ اڃان.“ ان ڳالهه مارئيءَ جي قيد مان ڇوٽڪاري ملڻ کان پوءِ، پنهنجي وطن ’ٿر‘ ۽ علائقي ’پائر‘ ۾ پهچي سرتين سان گڏجي هار سينگار ڪري ته انهن جي هوندي ۽ انهن جي وچ ۾ ئي سونهين ٿي، هوءَ تيسين وار به نه ٿي ڌوئي نه ٿي ڳنڌي، مارن کي منان نه ٿي وساري، هنن پاران سندس سنڀال لهڻ جي سڌ رکي ٿي ۽ پوءِ جڏهن اُتي پهچندي ته ڏک ڏور سک اور ٿيندا ۽ سندس سونهن ۾ نکار ايندو، سنگهارن ۾ به سرهائي ٿيندي.
شاهه عنات رضويءَ جي هيءَ وائي، جا دوهي ڇند تي آڌاريل آهي، انهيءَ کي پڙهي ڏسو. هن وائيءَ ۾ سواءِ دوهو ڇند جي ٻي ڪا نواڻ ناهي.(18)
ٿلهه: دولهه دل درياءَ، شاهه سخي پير لکي.
بند: 1. جن، دءِ، ماڻهو، پريون، پيرين پُونِ پکي
دولهه دل درياءَ.
2. جي آيا سي اگهيا، ٿيڙا سڀ آکي
دولهه دل درياءَ.
3. اسان هن در جي، اصل آهي چکي
دولهه دل درياءَ.
شاهه عنات رضوي هن وائيءَ ۾ ’پير لکي‘ يعني ’لکي شاهه صدر‘ کي سنڀاريو آهي. سندس شان ۽ مرتبي جي تعريف ڪئي ٿو ڏسجي، جڏهن ته ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ هيءَ وائي نسخي ’ن‘، يعني نبي بخش شاهه ۽ نسخي ’ق‘ ميان غلام قادر شاهه وٽان هٿ آيل، ٻنهي نسخن ۾ اها وائي، شاهه لطيف ڏانهن منسوب ٿيل ٿو ڄاڻائي، جڏهن ته ڪيترن ئي محققن جو چوڻ آهي ته ’گنج‘ ۾ آيل ڪلام ۾ جيڪو ڌاريو ڪلام شامل ٿي ويو آهي، ’سُر ڌناسري‘ به انهن مان هڪڙو آهي.
شاهه عنات رضوي ’وائيءَ‘ جو جيئن ته پهريون سنڌي شاعر آهي، تنهن ڪري هن وٽ اڪثر ٻن قسمن يعني دوهوڇند ۽ سورٺوڇند تي آڌاريل وايون آهن، پر تنهن هوندي به هن جا ڪي نه ڪي وائيءَ جي گهاڙيٽي ۾ تجربا ڪيا ٿا ڏسجن. سندس هيءَ وائي پڙهي ڏسجي ته هن ۾ ڪهڙي قسم جو تجربو ڪيو اٿس.(19)
ٿلهه: اوڏا آهين آري، تون ٿي مَ ڪَهاري،
اٿي هل هاڻ، ملندين هوت کي.
بند: 1. جاڳيءَ تان نه جتن لٿي، اٿئين تان نه اساري،
تون ٿي مَ ڪهاري.
2. هئڙا ٻاروچن جا، چوڌاري تو چاري،
تون ٿي مَ ڪهاري.
3. آڏا اَڪ لَڪ لَڪِيون، ڪهه ڏونگرين ڪاري،
تون ٿي مَ ڪهاري.
4. ويهه مَ واٽڙين ٿي، وسائي واري،
تون ٿي مَ ڪهاري.
هن وائيءَ جي به ٿلهه ۾ تبديلي آندي اٿس. هن وائيءَ جو ٿلهه عام وائيءَ جي ٿلهه کان نرالو آهي، يعني عام وائيءَ ۾ ٻه يا ٽي پد ٿيندا آهن، پر هن وائيءَ جي ٿلهه ۾ چار پد، يعني پويون ٻه مصراعون آهن، پر باقي وائيءَ جي بندن جي هر ٻئي پد ۾ ٿلهه جي ٻئي پد ۾ ڪتب آيل قافيو رکيو اٿس. ٿلهه جي ٽئين ۽ چوٿين پد ۾ ٿلهه جي پهرئين ۽ ٻئي پد جي ڪنهن به قافيي سان نه صرف ميل آهي، پر اهي ٻئي پد وراڻيءَ طور به استعمال ٿيل ناهن. وري ٿلهه جو پهريون ۽ ٻيو پد هم قافيو رکيو اٿس، وراڻيءَ طور ٿلهه جي ٻئي پد کي ئي استعمال ڪيو اٿس.
سندس هڪڙي ٻي وائي به آهي، جيڪا مٿي ذڪر ڪيل وائيءَ واري گهاڙيٽي ۾ لکي اٿس، پر هن وائيءَ جي ٿلهه ۾ قافيو ۽ رديف ٻئي ڪتب آندا اٿس. باقي بندن ۾ رڳو قافيو روا رکيو اٿس ۽ ٿلهه ۾ جيڪو رديف جوڙيو اٿس، بندن ساڻ وراڻيءَ طور ڪتب ٿو آڻي. اها وائي هتي ڏجي ٿي اوهان جي هنڊائڻ واسطي.(20)
ٿلهه: تون تان منهنجا پير!، متان ڍنگر ڍيلي ڇڏئين،
ونهيان ونهيل پير!، متان ڍنگر ڍيلي ڇڏئين.
بند: 1. تون پير آهين پنجاب جو، اسين سنڌ فقير،
متان ڍنگر ڍيلي ڇڏئين.
2. رهيو آهين روح ۾، شاهه رڪن سڌير،
متان ڍنگر ڍيلي ڇڏئين.
3. مدد ڪري مريد جي، دليئون دستگير،
متان ڍنگر ڍيلي ڇڏئين.
4. عنات جي اولاد جو، پردو رکج پير،
متان ڍنگر ڍيلي ڇڏيئن.
اسان سنڌ ۾ وائيءَ جي ابتدائي شاعر شاهه عنات رضويءَ جي وائيءَ جا مثال ڏنا ۽ انهن مثالن سان گڏوگڏ اسان شاهه عنات رضويءَ پاران ڪيل تجربن جا پڻ مثال ڏنا آهن.
”وزن جي لحاظ کان وائي ۽ بيت ۾ ڪو فرق ڪونهي. وائي هڪڙي قسم جو گيت آهي، جيئن ته بيت موسيقيءَ جي مقابلي ۾ شاعريءَ جي تمام ويجهو آهي، ساڳي طرح وائي شاعريءَ جي مقابلي ۾ موسيقيءَ جي ويجهو آهي، ڇو جو وائي راڳ جي مڪمل صنف آهي. ڀڄنن ۽ ساکين وانگر وائي به راڳن ۾ لکي ويندي آهي، فرق رڳو ايترو آهي ته هندي صنفون ڪلاسيڪي راڳن ۾ ۽ وائي سنڌي راڳن ۾ ٺاهي ويندي آهي.“(21)
”لفظ وائي، واڻيءَ مان نڪتو آهي. (پراڪرت: واڻي، سنسڪرت: واڻي) جي معنيٰ آهي ٻول ۽ سخن. وائيءَ کي ڏسجي ٿو ته ان جو گهاڙيٽو به ٻاڻين وارو ئي آهي، صرف فرق هي آهي ته وائيءَ جو ٿلهه به ٻه اڌ (پد) ٿئي ٿو، يعني پهرئين اڌ ۾ قافيو ۽ ٻيو اڌ بنا قافئي جي هوندو آهي. ڀانئجي ٿو ته ’واڻيءَ‘ جو ’ڻ‘’ء‘ ۾ بدلجي وائي ٿي ويو.“(22)
وائي ۽ واڻي يا ٻاڻي اصل ۾ ساڳيا لفظ آهن، جي پنهنجي پنهنجي لهجي مطابق لکت ۾ ايئن ٿا اچن. ”منهنجي راءِ آهي ته وائيءَ جو تعلق واءِ واءِ يعني ’هاءِ هاءِ‘ سان آهي. ’واءِ واءِ ڪرڻ‘ محاورو آهي، يعني دانهون ڪرڻ، روئڻ ۽ پٽڻ. ڪافي ۽ وائي موضوع ۽ مواد جي حيثيت سان چيز آهي، پر فني ۽ فارم ۾ فرق آهي. وائيءَ جو ٿلهه ٻه اڌ ٿئي ٿو، پهرئين اڌ ۾ قافيو ۽ ٻيو اڌ بنا قافيي جي ٿئي ٿو.“(23) پر تاجل بيوس پنهنجي مضمون ۾ لکيو ته: ”پنجاب ۾ وائيءَ کي به ڪافي چيو ويندو آهي، جتي ٻنهي صنفن کي ڳائڻ جو ڍنگ ساڳيو آهي، پر وائي ۽ ڪافيءَ کي ساڳي صنف چوڻ قطعي غلط آهي.“(24)
اسان جو پنهنجو رايو به ان سان سهمت آهي ته ’وائي‘ ۽ ’ڪافي‘ جا گهاڙيٽا بنهه ڌار ڌار آهن، جن جو ذڪر اڳتي هلي ’وائي ۽ ڪافيءَ جو تقابلي جائزو‘ ۾ ڪيو ويندو.
هاڻ شاهه لطيف کان ٿورو اڳ مان ميران ٻائيءَ جي ٻاڻين، پدن يا گيتن مان پڻ وائيءَ جو گهاڙيٽو لڌو آهي، ان جا ڪجهه مثال ڏيڻ ضروري ٿو سمجهان. مان مٿي اهو ذڪر به ڪري آيو آهيان ته جيئن اسان جي شاهه عنات رضوي ۽ شاهه لطيف جي سورٺن، دوهن ۽ بيتن کي ملائي صرف ’بيت‘ چيو ۽ لکيو ويو آهي، تئين ئي ميران ٻائيءَ جي شاعريءَ سان به ٿيو آهي. ميران ٻائي 1498ع ۾ ڪڙڪي، ميڙتا پرڳڻي، راجستان ۾ ڄائي هئي. سندس ڀڳتياڻي ٿي، يڪتارو کڻي، ڀڄن (ڪرشڻ جي درد ۽ ميلاپ) واسطي جو ڪجهه چوندي ۽ ڳائيندي پئي وئي، پر سندس انهن شاعراڻين صنفن کي صرف ڀڳتي ڀاءَ ڪري ڀڄن جو نالو ڏنو ويو ۽ سندس مختلف صنفن جو احاطو ڪري، انهن جدا جدا صنفن ۾ نه رکيو ويو آهي. اسان جي راءِ موجب ميران ٻائيءَ، وائي، گيت ۽ نظم جي صنفن تي شاعريءَ جو سمورو تاڃي پيٽو اڻيو آهي. هند جي محققن کي به اها ڳالهه ذهن ۾ نه آئي آهي ته اهي ميران ٻائيءَ جي اصناف سخن جي ڇنڊڇاڻ ڪن ها ۽ سندس ڀڄنن مان مختلف صنفن کي ڌار ڌار سنواري سڌاري رکيو ۽ ڇپرايو وڃي ها.
هاڻ مان هتي ميران ٻائيءَ جي ڀڄنن مان هڪ ٻه مثال ڏيئي ثابت ٿو ڪرڻ گهران، سنڌي پڙهندڙن خاص ڪري سنڌي صنفن تي گهري نظر رکندڙ ضرور مون سان متفق ٿيندا يا منهنجي فني ۽ گهاڙيٽي جي لحاظ کان رهنمائي ڪندا. ميران ٻائيءَ جي وائيءَ جو مثال.(25)
ٿلهه: دو دن ڪي مجمان، بگاڙون ڪس سي.
بند: 1. اب تم سو وت سيج پلنگ پر، ڪل تم آؤگي مسان،
بگاڙون ڪس سي.
2. مات پتا ست ناري ڇوڙ ڪي، آڪر هووت حيران.
بگاڙون ڪس سي.
3. راج ڀي چل گئي پرڌان ڀي چل گئي، ڪمڀ ڪرن بلوان.
بگاڙون ڪس سي.
4. ڪيٽ پتنگ اور برهما ڀي چل گئي، ڪوئي نه رهيگو اوسان.
بگاڙون ڪسي سي.
5. بائي ميرا ڪهي گرڌر ناگن، رک لي تو رام ڪا ڌيان.
دو دن ڪي مجمان، بگاڙون ڪس سي.
ميران ٻائيءَ جي هن ڪتاب ۾اهڙا ڪيترائي ڀڄن موجود آهن، جيڪي اسان جي خيال مطابق اسان جي وائيءَ جو اصل گهاڙيٽو آهن. ميران ٻائيءَ به هن صنف ۾ ٽه - پديون وايون به آهن، پر اسان هتي هڪ ٻي وائي پڙهندڙن لاءِ ڏيڻ پسند ڪنداسون، اها وائي به ٻه - پدي آهي.(27)
ٿلهه: تم آجيو راما! آوت اسيان آما
بند: 1. تم مليا مين ڀوسک پاؤن، سرين منورٿ ڪاما.
تم آجيو راما!
2. تم بچ هم بچ انتر ناهين، جيسي سورج گهاما.
تم آجيو راما!،
3. ميرا من ڪي اور نه مانِ، چاهي سندر سياما.
تم آجيو راما!آوت اسيان آما.(28)
جيڪڏهن اسان جو موضوع صرف ميران ٻائيءَ جا ڀڄن هجن ها ته مان سندس ڪتاب مان ڪيتريون ئي وايون چونڊي، پڙهندڙن کي پيش ڪري سگهان ها.
هاڻ ته اسان پنهنجي اصل مقصد شاهه لطيف جي چيل وائيءَ ڏانهن اچڻ جي ڪوشش ٿا ڪريون، ڇاڪاڻ جو سنڌي ادب جي تاريخن ۾ اها ڳالهه مڃي وئي آهي ته ’وائي‘ جو موجد شاهه عنات رضوي آهي، جنهن جون ڪُل 40 کن وايون آهن، رسالي جي هر داستان ۾ بيتن جي پوري ٿيڻ کان پوءِ رکيون آهن، جڏهن ته شاهه لطيف جون وايون لڳ ڀڳ ٽن سَون تائين ۽ اڃا به محترم جي. ايم. سيد جي سهيڙ ’شاهه جون وايون ۽ ڪافيون‘ ڪتاب ۾ 414 آيل آهن. شاهه لطيف به پنهنجي رسالي ۾ جيترا به سُر چيا آهن (گنج ۾ 36 سُر ۽ باقي مرتبن جي رسالن ۾ 30 سُر آيل آهن). شاهه لطيف به وائي ’دوهوڇند‘ ۽ ’سورٺوڇند‘ تي لکيون آهن، پر انهن ۾ نواڻ ۽ تجربا به پاڻ ئي ڪيا اٿس، هر وائيءَ جي ٿلهه ۾ ئي اها نواڻ يا تجربو ڪري ڏيکاريو اٿس. (اصل ۾ دوهوڇند آهي تيرنهن يارنهن ماترائون ۽ سورٺوڇند آهي ابتو دوهو.) شاهه لطيف وائيءَ جو ٿلهه ۽ بند اهڙي ڳڻپ کان مبرا رکيا، سندس سورٺوڇند تي ٿلهه واري هيءَ وائي جا ٿلهه ۾ به ٻه پدائين ۽ بندن ۾ به ٻه پدائين آهي. ان جو مثال ڏسو.(29)
ٿلهه: منڌ پيئندي مون، سڄڻ سهي سڃاتو.
بند: 1. پي پيالو عشق جو، سڀڪي سمجهو سون.
2. پريان سندي پار جي، اندر آڳ اٿون.
3. جئڻ ناهي جڳ ۾، ڏينهن مڙيئي ڏون.
4. الا! عبداللطيف چئي، آهين تون ئي تون.
هيءَ وائي ’سورٺوڇند‘ جو بهترين مثال آهي. ٿلهه ۾ 12+11 ماترائون آهن ۽ بندن ۾ ماترائن جو ڳاڻيٽو پڻ لڳ ڀڳ ساڳيو رکيو اٿس. ٿلهه جي پهرئين پد ۽ بندن جي ٻئي پد ۾ قافيو رکيو اٿس. هاڻ اسان هڪ اهڙي وائي پڙهندڙن آڏو رکنداسون، جيڪا ’دوهوڇند‘ تي آڌاريل آهي.(30)
ٿلهه: سپريان جي سونهن جي، ڳالهه ڪين وڃي.
بند: 1. وڃي در دوستن جي، سوريءَ سرهڄي.
2. عاشق انگن چڙهيا، ٻيو سڀڪو ڀڄي.
3. ڀڄج پوءِ پريتڻو، پهرين سِر سڃي.
4. عاقل ئي اوچون ٿيا، ڀورو ڪين ڀڃي.
هن وائيءَ جي ٿلهه جي ماترڪ ڳڻپ 11+10 ماترائون ٿين ٿيون ۽ باقي بند به انهيءَ ڳڻپ سان ملندڙ جلندڙ اٿس.
هي ڪجهه مثال هئا شاهه لطيف کان اڳ وارن شاعرن وٽ وائيءَ جا گهاڙيٽا، جن کان شاهه لطيف به متاثر ٿي پنهنجي شاعريءَ ۾ وائيءَ جي صنف کي روا رکيو، نه ته سندس دؤر ۾ ته فارسي ٻوليءَ جون صنفون عام جام لکيون وينديون هيون، جن کان شاهه لطيف بنهه نابري واري ۽ شاعريءَ ۾ اهي صنفون لکيون يا چيون، جن جو سڌو سنئون واسطو سنڌ جي ڌرتيءَ ۽ سنڌي ماحول اڃا به سنڌي ماڻهوءَ جي ڪن رس موسيقيءَ سان ٺهڪي پيو بيهي. شاهه لطيف ته انهن ڳالهين کان به گهڻو اڳتي نڪري ويو.
[b]حوالا
[/b]
1. شاهواڻي، غلام محمد، مرتب: شاهه جو رسالو، سُر آسا، بيت 23، داستان 4، سنڌيڪا اڪيڊمي، ڪراچي، ص: 725.
2. اياز، شيخ، ڏيئا ڏيئا لاٽ اسان، سنڌيڪا اڪيڊمي، ڪراچي، 1993ع، ص: 139.
3. بلوچ، نبي بخش، ڊاڪٽر، ’ميين شاهه عنات جو ڪلام‘، سنڌي ادبي بورڊ، حيدرآباد، 1963ع.
4. فقير، فقير محمد، ڪليات بلها شاهه، الفيصل ناشر ۽ تاجر ڪتب، لاهور، ص: 19
5. ساڳيو، ص: 17.
6. شيام، نارائڻ، ’وائي ۽ ڪافي‘، ماهوار ڪينجهر، جنوري 1993ع، ص: 53.
7. گهانگهرو، عابده، سنڌي شاعريءَ تي ڀڳتي تحريڪ جو اثر، ڪارونجهر جرنل، جون 2014ع.
8. شيام، نارائڻ، ’وائي ۽ ڪافي‘، ماهوار ڪينجهر، جنوري 1993ع، ص: 53.
9. ساڳيو، ص: 52.
10. ساڳيو، ص: 52.
11. ساڳيو، ص: 54.
12. بلوچ، نبي بخش، ڊاڪٽر، شاهه جو رسالو (مستند)، سُر آبري، بيت 12، داستان 3، ص: 178.
13. فقير، فقير محمد، ڊاڪٽر، ڪليات بلها شاهه، الفيصل ناشر و تاجر ڪتب، لاهور، ص: 45.
14. ساڳيو، ص: 53.
15. ساڳيو، ص: 63.
16. بلوچ، نبي بخش، ڊاڪٽر، ميين شاهه عنات جو ڪلام، سُر ڪلياڻ، وائي 1، فصل 1، سنڌي ادبي بورڊ، ڄامشورو، 1963ع، ص: 3.
17. بلوچ، نبي بخش، ڊاڪٽر، ميين شاهه عنات جو ڪلام، سُر مارئي، وائي 1، فصل 1، سنڌي ادبي بورڊ، ڄامشورو، 1963ع، ص: 55.
18. بلوچ، نبي بخش، ڊاڪٽر، ميين شاهه عنات جو ڪلام، سُر ڌناسري، وائي 1، فصل 4، سنڌي ادبي بورڊ، ڄامشورو، 1963ع، ص: 106.
19. بلوچ، نبي بخش، ڊاڪٽر، ميين شاهه عنات جو ڪلام، سُرود ديسي، وائي 2، فصل 4، سنڌي ادبي بورڊ، ڄامشورو، 1963ع، ص: 181.
20. ڪتاب ساڳيو، اضافي شاعري، سُرود پرڀات، وائي 2، ص: 226.
21. عشقي، الياس، ’وائي نج سنڌي راڳ ۾ ٺاهي وڃي ٿي‘، مهراڻ، نمبر 3-4، سال 1969ع، ص: 187.
22. طالب الموليٰ، مخدوم، وائي، ٽماهي مهراڻ نمبر 3-4، 1969ع ص: 47.
23. گرامي، غلام محمد، وائي، ٽماهي مهراڻ نمبر 3-4، 1969ع ص: 48.
24. بيوس، تاجل، ماهورا پيغام، جلد 5، شمارو 4، سال 2003ع.
25. جعفري، سردار، پريم ديواني ميرا بائي، آج پبليڪيشن، ڪراچي، 2006ع، ص: 130.
26. ساڳيو، ص: 214.
27. آڏواڻي، ڪلياڻ، پروفيسر، ’شاهه جون وايون مڪمل‘، سُر ڪلياڻ، 1988ع، ص: 19.
28. آڏواڻي، ڪلياڻ، پروفيسر، ’شاهه جون وايون مڪمل‘، سُر يمن ڪلياڻ، داستان 7، 1988ع، ص: 28.