باب اٺون: وائي ۽ ڪافيءَ جي گهاڙيٽي ۾ فرق
’وائي‘ ۽ ’ڪافي‘ ۾ اصل فرق ٿلهه ۾ نه پر مصراعن يا بندن ۾ ئي واضح نمايان ٿئي ٿو. ڏسو ’وائي‘ لفظ ئي نڪتو آهي آواز مان ’واءِ واءِ‘ يا ’وؤ وؤ‘ مان، جنهن جو مطلب آهي واويلا ڪرڻ، دانهن ڪرڻ، دانهن ڏيڻ، پر ڪافي آهي سڪندڙ دل جي ڪيفيت ۽ ان سڪايل دل جي وارتا بيان ڪرڻ.
”ڪن ماهرن ’ڪافي‘ لفظ جو بنياد عربي لفظ ’ڪفہ‘ ٿا ڄاڻائين. ’ڪفہ‘ جي معنيٰ آهي گهنگهرن واري لڪڙي، جا فقير وڄائي خيرات گهرندا آهن. ڪفہ جو ملطب ’ميڙ‘ يا ’ٽولي‘ آهي، انهيءَ لفظ کي اهميت آهي، ڇوته ڪافيءَ جو لطف به تڏهن ئي آهي، جڏهن ڳائيندڙ توڙي سڻندڙ، ٻئي هڪ هنڌ، ٽولين ۾ موجود هجن.“(2)
انهن مٿين حوالن کي نظر ۾ رکي اسان کي اول ’ڪافي‘ جو مثال ڏيڻو پوندو، ڇاڪاڻ جو اسان مٿي حوالو ڏئي آيا آهيون ته ’ڪافي‘ جي مصرع ۾ ٻن کان وڌي چئن تڪن تائين هجن ٿيون، جڏهن ته ’وائي‘ هيڪوڻي ۽ ڏيڍ وڻي ٿيندي آهي. ان جي ٿلهه ۾ ٻه يا ٽي پد ٿيندا آهن، ’پد‘ هڪ تڪ جو اصل ۾ اڌ آهي.
ٿلهه: هر دل جو دلدار، يار منهنجو
سهڻن جو سردار، يار منهنجو
بند: 1. ڪٿ ملان ڪٿ امر نهي - ڪٿ منصور تي دار، يار منهنجو.
2. پاڻ ڇپائي راز حقيقي - پاڻ ڪري اظهار، يار منهنجو.
3. ڪٿ سِرهي ڪٿ ناز نزاڪت - ڪٿ ڪجل ڪٿ ڌار، يار منهنجو.
4. ڪٿ بلبل ڪٿ گل جي صورت - ڪٿ برگ ڪٿ خار، يار منهنجو.
5. ڪٿ ڍولڪ ڪٿ تان ترانو - ڪٿ صوفي سرشار، يار منهنجو.
6. ڪٿ عابد ڪٿ نفل دوگانه - ڪٿ ڪيفي ميخوار، يار منهنجو.
7. ڪٿ عاشق ڪٿ درد ڪشالو - ڪٿ دلبر غمخوار، يار منهنجو.
8. يار فريد نه آهي وچ پردي - خود پرود آهي يار، يار منهنجو.
هيءَ ’ڪافي‘ جنهن جو ٿلهه ٻه مصراعون (تڪون) ۽ هر بند ۾ به ٻه مصراعون (تڪون) بيهاريل آهن. هن ’ڪافيءَ‘ جو گهاڙيٽو عروض تي آڌاريل آهي. هن ’ڪافيءَ‘ جي ٿلهه کي ٽي ڀيرا ’مفعولن‘ تي بيهاريو ويو آهي، جڏهن ته باقي بندن ۾ ساڳيو اصول بيهاريل ناهي. بند گهٽ وڌ وزن جا آهن، باقي هن ’ڪافيءَ‘ ۾ هر بند ۾ رديف ۽ ڪافيو رکيو اٿس. قافيو ’دلدار‘ ۽ ’سردار‘ ۽ رديف ’يار منهنجو‘. ايئن هر بند ۾ به ’قافيو‘ ۽ ’رديف‘ آيل آهن. ’ڪافيءَ‘ جو موضوع عشقيه صوفياڻو آهي. هيءَ ’ڪافي‘ خواجه غلام فريد جي آهي، جيڪو 1261هه کان 1319هه (1901ع) ٿي گذريو آهي. خواجه غلام فريد ڪؤريجو هو ۽ سنڌ ۾ ڄائو، سندس مادري زبان سرائڪي هئي پر سنڌي به کيس ڀليءَ ڀت ايندي هئي.
”سنڌ سان بيحد محبت هئس، سرائڪي سندس مادري زبان هئي پر سنڌي به ڄاڻندو هو. سنڌي ۽ سرائڪي ڪلام چيائين.“(4)
هاڻي ساڳئي شاعر جي هيءَ ’ڪافي‘ ڏسو. هن ’ڪافيءَ‘ جو گهاڙيٽو ڪيئن جوڙيو اٿس. ٿلهه ٻه تڪو آهي، پر بند ٽه تڪاوان جوڙيا اٿس. اول ’ڪافي‘ پڙهي ڏسو.
ٿلهه: لڄ لوئي ڪين لڄائينديس،
تنهنجا بخمل باهه ۾ ٻارينديس.
بند: 1. تنهنجا روز ذلل ۽ مڪر دغا،
تنهنجي ظلم جون ڳالهيون عمر ادا،
وڃي ويڙهيچن سان گهارينديس.
2. ٿر پنوهارن جو ديس وطن،
ٿر آهي اسان جو ملڪ امن،
خوش سانگين ساڻ گذارينديس.
3. هاڻ قيد ۾ ڪهڙو ڪم ڪيان،
شالا مارن واري واهڻ وڃان،
جاتي وار اڳار ٻوهارينديس.
4. هجي هر دم ڏيهه اباڻي مينهن،
آهي سڪ ساڻيهه جي راتين ڏينهن،
ويٺي دانهن ڪندس هنجون هارينديس.
5. بٺ ماڙيون ۽ محلات جا گهر،
آهي مَرڪ ’فريد‘ جو مارو ٿر،
ڌڻ سانگيئڙن جا چارينديس.(5)
هيءَ ’ڪافي‘ ٿلهه جي لحاظ کان ٻه - تُڪي آهي ۽ ٻنهي تڪن ۾ قافيو رکيو اٿس. هن ’ڪافيءَ‘ ۾ رديف نه آندو اٿس، پر هر بند ٽه - تڪائون ته آهي، پر ان جون پهرئين ۽ ٻي تڪ (مصرع) پاڻ ۾ هم قافيه آهن، جڏهن ته هر بند جي ٽين تڪ ٿلهه جي ٻن تڪن سان هم قافيه رکي اٿس. موضوع جي لحاظ کان ’ڪافي‘ مارئيءَ پاران عمر سان مقالمي طور چيل آهي ته من روح ۾ رحم جي چڻنگ اڀريس ۽ مارئيءَ جا بند خلاص ڪري. هن ’ڪافيءَ‘ ۾ وطن جي حُب جو برملا اظهار به نمايان آهي.
’ڪافيءَ‘ جي گهاڙيٽن جي مثالن کان پوءِ پروڙ پئي ٿي ته ’ڪافيءَ‘ ۾ سلاست ۽ ان سان پيدا ڪيل مضمون جي سونهن، ڪافيءَ کي مقبول عام صنف بڻايو ۽ ان کان سواءِ ڳائڻ وديا جو پڻ هٿ آهي.
”ڪن عالمن جو رايو آهي ته ڪافي هڪ راڳڻي آهي، جا ’ديپڪ‘ راڳ جي شاخ ۽ ’اندر ديوتا‘ کي ريجهائڻ لاءِ، سارنگ سان گڏ، ڄيٺ ۽ آکاڙ ۾ ڳائبي آهي(مئي کان جولاءِ تائين). ڪافيءَ جي لفظي معنيٰ خاطر ڪي رايا هيئن آهن. ”عربيءَ ۾، خيرات ’استڪفوا‘ چئبو آهي. ’ڪافہ‘ جو مطلب ميڙ يا ٽولي آهي. پارسيءَ ۾ ڪاف جي معنيٰ آهي وندر، ورونهن. ’ڪاف‘ جي معنيٰ وڍ به آهي، انهيءَ حساب سان ڪافي آهي واڍوڙن (وڍيلن) جي قلب جي، دل وڍيندڙ ڪوڪار.“(6)
هاڻ ’ڪافيءَ‘ جي باري ۾ مٿين حوالن جي روشنيءَ ۾ اهو ڪجهه چوڻ ۾ حق بجا ٿينداسون ته ’ڪافي‘ حقيقت ۾ لکڻ، پڙهڻ ۽ ڇپجڻ جي گهٽ ۽ ڳائڻ جي صنف وڌيڪ آهي. هونءَ اِها ڳالهه به ناهي ته ڪو ’ڪافيءَ‘ کان سواءِ شاعراڻي ٻي ڪابه صنف ڳائڻ جي قابل ناهي. هن جديد دؤر ۾ جديد شاعراڻي صنف آزاد نظم به ڳائجي وڄائجي پيو ۽ جيڪڏهن ان آزاد نظم جي خيال ۾ پختگي ۽ سٽن ۾ ردم هجي ته اهڙو آزاد نظم بلڪل موسيقيءَ جي سُرن تي ڳائي ٿو سگهجي. ان جا ڪيترائي مثال اسان وٽ موجود آهن. بيدل مسرور ڪيترائي آزاد نظم ڳايا آهن. هڪڙو آزاد نظم عطيه داؤد جو ’امان مون کي ڪاري ڪري ماريندا‘، بي. بي. سي. لنڊن ريڊيو وارن ڳارايو ۽ پنهنجي نشريات ۾ پيش (آن ايئر) ڪري چڪا آهن.
’ڪافيءَ‘ جي سنڌي صنف جي حق ۾ ڪجهه هي دليل به آهن، جيڪي غورطلب آهن، پر اهي صرف ’ڪافيءَ‘ جي حق ۾ آيل آهن، نه ڪي ان حق ۾ ته ’وائي‘ ۽ ’ڪافي‘ ساڳي ڳالهه آهن.
”ڪافي خالصتاَ سنڌ جي آڳاٽي ۽ اصلوڪي صنف آهي ۽ جنم وٺڻ کان عروج واري دؤر تائين سنڌ جي ماڻهن ان کي نه صرف ساهه سان سانڍيو، پر پنهنجي پاڙيسري ٻولين کان به ان کي روشناس ڪرايو. هن صنف ۾ اڳوڻن شاعرن حسن ۽ عشق سان گڏوگڏ فڪري موضوعن کي به آندو آهي ۽ ٻوليءَ جي حسناڪيءَ کي به قائم رکيو آهي، پر موجوده دؤر ۾ ان صنف کي نظرانداز ڪيو ويو آهي. ان جو سبب غالباَ عام شاعرن جي راڳ کان اڻ واقفيت آهي، ڇو جو ’ڪافيءَ‘ جو بنياد آهي ئي راڳ تي.“(7)
’ڪافي‘ ۽ ’وائيءَ‘ جا موضوع گهڻي ڀاڱي هڪجهڙا ٿيندا آهن، پر گهاڙيٽي جي لحاظ کان ٻنهي ۾ فرق ضرور موجود آهي. هاڻ هڪ ٻه مثال وائيءَ جا هڪ ليک جي لحاظ کان ڏيڻ چاهيندس. جيتوڻيڪ وائيءَ جا گذريل بابن ۾، جيڪي هئا ئي وائيءَ جي صنف تي لکيل، انهن ۾ ڪيترائي مثال اچي چڪا آهن. هتي اسان شاهه شريف ڀاڏائيءَ جي ’وائيءَ‘ جو هي مثال ٿا پيش ڪريون:
ٿلهه: زاريون ڪري ذيل، رويو روز راهه ۾.
بند: 1. متان مٽين مورهين، آري ڄام اصيل.
2. اجها سندي عاجزين، ورج ويڙهه وسيل.
3. مات ڪيائين مرض کي، ڇڏيائين زليل.
4. ڪيائين نوم نفاق جي، الا! قدر قليل.
5. سائين ميڙ، شريف چئي، خوبيءَ ساڻ خليل.(8)
هيءَ ’وائي‘ ميان فتح محمد فقير جي ڪلام مان پيش ڪجي ٿي:
ٿلهه: سڄڻ سي گهر آئيا، آڻي موليٰ محب ملايا.
بند: 1. مون گهر آيا سپرين، ڏور جنين ڏينهن لايا.
2. بيبيءَ ڪارڻ ڪانڌ جي، ڪوڙين ڪانگ اڏايا.
3. مال، خزانا، ماڙيون، گوهر گنج لٽايا.
4. آهون عرض فتح جا، آگي سڀ اگهايا.(9)
پهرئين وائي ’سورٺي ڇند‘ ۽ ان جو ٿلهه ٻارنهن ٻارنهن ماترائن تي جوڙيل آهي ۽ ٻي وائي ’دوهي ڇند‘ تي آڌاريل آهي. هنن ٻنهي واين جي ٿلهن ۾ ٻه ٻه پد آهن، قافيه بند جي هر ٻئي پد ۾ آيل آهن، اهو آهي ’وائي‘ ۽ ’ڪافيءَ‘ ۾ فرق. اسان اڃا به هتي اهڙين ڪافين کي پيش ڪنداسون، جن جي ٿلهه ۾ ٻه تڪون آهن پر بندن ۾ ٻن کان وڌيڪ سٽون يا تڪون آيل آهن، جڏهن ته وائيءَ جي هر بند ۾ ٻن کان ٽن پدن تائين هوندا آهن. ’وائي‘ جي ٿلهه ۾ به ٻن يا ٽن پدن کان وڌيڪ پد اڪثر نه هوندا آهن. ڪنهن ڪنهن شاعر جو جيڪڏهن ڪو ’وائيءَ‘ جو تجربو ٿيل هوندو ته ان ۾ هڪ پد جو وڌاءُ ٿيل هوندو، اهو ايندڙ بابن ۾ ظاهر ٿيندو. هتي ’ڪافيءَ‘ بابت ڪن محققن جا خيال پيش ڪرڻ جي اجازت گهرنداسون.
ڪافي آهي ته دراصل اساسي سنڌي شاعري ۽ ڪلاسيڪي موسيقيءَ جو هڪ انگ. ڪافي اصل ۾ سنڌي سنگيت جو اهم انگ آهي ۽ اها شاعري ۽ موسيقيءَ جو جيئن ته انوکو سنگم آهي، تنهن ڪري ان کي سنڌي سنگيت جي دنيا ۾ هڪ امتيازي درجو حاصل آهي. ’ڪافي‘ سنگيت جي اعتبار کان غنائي (Lyrical) راڳ آهي، موضوع جي لحاظ کان حسن ۽ شباب جي تات ۽ برهه ۽ بيراگ جي بات آهي، ته رس جي نقطئه نظر کان وري شرنگارس (سينگار رس) جي رچنا آهي. درد، ڪافيءَ جو روح ۽ سادگي ۽ سلاست، ان جي سندرتا آهن.“(10)
الحاج الله بخش سرشار عقيليءَ جي راءِ، ”ڪافي عربيءَ جي ’قاف‘ مان نڪتل آهي، جنهن جي معنيٰ آهي ڳولا يا تلاش.“ مولانا فضل احمد غزنويءَ جو رايو آهي ته: ”هي لفظ عربيءَ جي ’ڪفي‘ مان نڪتل آهي، جنهن جو مصدر ’ڪفايہ‘ ۽ اسم فاعل ’ڪافي‘ آهي، جنهن جي معنيٰ آهي خالي جاءِ ڀرڻ.“ هڪ ٻئي عالم عطا حسين موسويءَ جو چوڻ آهي ته: ”’ڪافي‘ عربي لفظ مان نڪتل آهي، جنهن جي معنيٰ آهي ’دڦ‘ جي ڪاٺي، جنهن ۾ گهنگهرو ٻڌل هجن.“
”شاعريءَ جي نقطئه نگاهه کان ڪافي نطم وارن بحرن ۽ وزنن ۾ ئي لکي وڃي ٿي. ان جي سٽاءَ وائيءَ وانگر ٿئي ٿي، فرق فقط اهو آهي جو وائيءَ ۾ هر مصرع هڪ (سٽي) ٿئي ٿي.“(11)
سچل سرمست جو اصل نالو حافظ عبدالوهاب ۽ تخلص ’سچل‘، ’سچو‘ ۽ ڪڏهن ڪڏهن ’سچي ڏنو‘ به ڪندو هو. سندس جنم 1739ع ۾ ٿيو ۽ سندس وصال 1827ع ۾ ٿيو. پاڻ اول ته قرآن جو حافظ، عربي، فارسي ٻولين جو ماهر ۽ تحصيل يافته هو. سندس ٻولي سنڌي ته هئي، پر هُو سرائڪي ۽ ان وقت اڃا سنڌ هند ۾ هلندڙ هندي (ريختو) تي به پوري دسترس حاصل هئس. سندس ڪلام ۾ بيت، دوهو، ڍولڻو، ڪافي، وائي، غزل نما ڪافي، سنڌي، سرائڪي ۽ ريختو ۾ سچل سرمست نين صنفن سان گڏوگڏ وائي به لکي آهي. مان هتي سندس ٽنهي ٻولين ۾ چيل واين جا مثال ڏيڻ پسند ڪندس. اول سندس سنڌي وائي ڏسو:
ٿلهه: جهڙو هي عجائب آءِ، ناهه عجب ٻيو ڪو اهڙو.
بند: 1. هيڏي هوڏي نه ڏسين، منهن پاڻ ئي ۾ پاءِ،
ناهه عجب ٻيو ڪو اهڙو.
2. پوءِ تصور هن ۾، ٻي بازي ڪا مَ بناءِ،
ناهه عجب ٻيو ڪو اهڙو.
3. اکيون اپٽي جي ڏسين، تان هادي آهي هر جاءِ،
ناهه عجب ٻيو ڪو اهڙو.
4. سچوءَ سارو سچ چيو، رمز دل ئي سان لاءِ،
ناهه عجب ٻيو ڪو اهڙو.(12)
هيءَ وائي ’سورٺوڇند‘ ٿلهه تي چيل آهي، باقي بندن جي هر ٻئي پد ۾ قافيو رکيو ويو آهي. هيءَ وائي ڄڻ شاهه لطيف جي هن بيت جو خلاصو ٿي ڀاسي ته:
وڃين ڇو وڻڪار، هت نه ڳولين هوت کي،
لڪو ڪين لطيف چئي، ٻاروچو ٻئي پار،
لٿي سستي، ٻڌ سندرو، پرت پنهونءَ سين پار،
نائي نيڻ نهار، تو ۾ ديرو دوست جو.(13)
تنهن ڪري هن وائيءَ جي ٻي ڪهڙي وضاحت ڪري سگهجي ٿي. سندس سرائڪي وائيءَ جو هي رنگ ڍنگ آهي.
ٿلهه: دم دم لهين سنڀال، اِهين حال دي هاريا.
بند: 1. هي دم آوي هي دم جاوي، کڙئي خاص خيال،
اِهين حال دي هاريا.
2. جو پل پاڻئون پري جو ٿيوين، سو پل جيوڻ جنجال،
اِهين حال دي هاريا.
3. آپ نه آڻين سوئي ڄاڻي، فڪر ڪري في الحال،
اِهين حال دي هاريا.
4. وحدت دي وچ غوطا مارين، آءُ پوئي احوال،
اِهين حال دي هاريا.
5. سچو ڪون سبق پڙهايا، هادي ني مڙ ڀال،
اِهين حال دي هاريا.
هيءَ وائي به مٿين سنڌيءَ وائيءَ واري ئي گهاڙيٽي تي جوڙيل آهي. ’آدم‘ هي انسان ’آدم‘ جي اولاد ۽ ’آدم‘ ئي آهي، جيڪڏهن دم ايندو ته هي هوندو، جيڪڏهن دم نه ايندو ته هي عدم ۾ هليو ويندو. ’آدم‘ آهي ئي دم تي ٻڌل، تنهن ڪري صوفي چوندا آهن، ’جو دم غافل، سو دم ڪافر‘ هر دم جي اچڻ ۽ وڃڻ ۾ ان هستيءَ جي ياد نه وسار، جنهن توکي هي جهان ڏيکاريو آهي.
هاڻ اسان ڪافيءَ جي وڏي شاعر سچل سرمست جي ڪافين مان ڪجهه نمونا پيش ڪرڻ گهرنداسون، ڇاڪاڻ جو سچل سرمست جيئن ته وڏي عمر ماڻي، ان ڪري هن گهڻي کان گهڻيون ڪافيون چيون. سندس سنڌي ۽ سرائڪي ڪافين جو تعداد 1338 آهي، جن مان 714 سنڌي ڪافيون آهن.(14)
ٿلهه: جي هون پڇوڙي جيڏيون! آهي برهه بيقراري،
بخشش الاهي آهي، ناهي ڪسب اختياري.
بند: 1. آهي ني عاشقن کان، سوريءَ مٿي سواري،
هڪ درد دل ۾ تن جي، ٻي خلق جي خواري.
2. ڪيائون حجاب ظاهر، هوءِ هوءِ حسن هزاري،
مشتاقن کي مارن، خوني نيڻ خماري.
3. مزگان وارا مقرر، ڪئيبر مارن ڪاري،
عاشق آهه ايلازي، پائي ڳچيءَ ۾ ڳاري.
4. محبوب جون اصل کؤن، ڪجليون آهن قهاري،
آهي اصل انهن کي، سڌ سچل ساري.(15)
هيءَ ’ڪافي‘ سچل سرمست جي ڪلام مان ڪوري ڪڍي آهي، هيءَ ’ڪافي‘ ٿلهه کان وٺي چئن ئي بندن تائين ٻه - تڪي، چئه پدائين آهي. هن ’ڪافيءَ‘ جي ٿلهه ۾ ٻئي تڪون، سٽون هم قافيه آهن، پر انهن ۾ رديف آيل ناهي، پر هن ’ڪافيءَ‘ ۾ سچل سرمست بندن جي ٻنهي تڪن ۾ به قافيو رکيو آهي، اها ئي ڪافيءَ جي خوبي آهي ۽ انهيءَ ڪري هڪڙي عاشقاڻي موضوع تي چيل هئڻ ڪري نظم جو گمان پڻ ذهن ۾ اُڀري ٿو. هيءَ ’ڪافي‘ راڳداريءَ جي لحاظ سان سُر آسا ۾ ڳائي ٿي سگهجي. سچل سرمست جي رسالي ۾ هر ’ڪافيءَ‘ مٿان گائن وديا لاءِ، ان ڪافيءَ جو سُر به ڳائڻ واري جي آسانيءَ لاءِ لکيو اٿس.
سچل سرمست کي ڪافيءَ جو شهنشاهه چئجي ته وڌاءُ نه ٿيندو، جو سندس هن ڪلام جي پهرئين ڀاڱي ۾ ئي 1251 ڪافيون، ٽن ٻولين، سنڌي، سرائڪي ۽ ريختو (هنديءَ) ۾ چيل آيل آهن، انهن ۾ 24 راڳن يا سُرن ۾ چيل ڪافيون اچي وڃن ٿيون. هونءَ اسان جي سنڌي ٻولي ۽ ڀر واريون پنجابي ۽ سرائڪي ٻوليون، ڪافيءَ جي کيت لاءِ ڀلؤن ڀل فصل ڏيڻ واريون رهيون آهن. ڪافيءَ جا ڪيترائي سنڌي ۽ سرائڪي ٻولين جا شاعر سنڌ ۾ موجود آهن، جن جا نالا ڳڻبا ته گهڻائي ملندا، باقي انتهائي مشهوري ماڻيندڙن ۾ سچل سرمست، يوسف نانڪ، مصري شاهه، بلهي شاهه، شاهه حسين، خوش خير محمد، محمد فقير کٽياڻ، رکيل شاهه، چيزل شاهه ۽ ٻيا ڪيترائي آهن. موجوده دؤر ۾ وري مخدوم محمد الزمان طالب الموليٰ ۽ سندس سلسلي جا ڪيترائي شاعر سنڌ جي راڳين ۾ مشهور و معروف آهن، سندن ڪافين جا ڪتاب پڻ ڇپيل آهن.
سچل سرمست جي ڪلام مان هڪڙي سرائڪي ٻوليءَ ۾ چيل چئن تڪن واري ’ڪافي‘ ڏسو، ڪيئن آهي:
ٿلهه: جاني جتان ڦيرا پايا وي!
وهه واهه ڪيها رنگ لايا وي!
بند: 1. جاني ڪيوين آوندا جاوندا، ول ول ڪي رمزان لاوندا
ٻڌ شمشير ڪمر من ڀاوندا، هت خنجر سر ڪٽايا وي.
2. ويک برهه دا ڪيها بانا، هر هڪ نون ڀرايس جانا،
ڏي حلاج خودي دا خانا، جنهن سولي پڪڙ چڙهايا وي!
3. جاني ناز حسن دي جڙدي، رک ٽور عجب دي ٽُردي،
هٽڪا هويا مول نه مُڙدي، تنهندا ڪون ڦيرائي رايا وي!
4. جاني مار زغا بادشاهي، رک ڦردا بي پرواهي،
اِهين اسرار دي ڏي گواهي، شاهه سرمد قتل ڪرايا وي!
5. سچو جوئي سڻندي هوسي، سوته آڪي پلئه پيوسي،
نؤ بهار خوشي وچ ٿيوسي، ايوين ڪرم سايان فرمايا وي!(16)
هن ڪافيءَ جو ٿلهه ته عروض تي ٻڌل ٿو لڳي. ٿلهه جون ٻئي سٽون يا مصراعون هم وزن ۽ هم قافيه به آهن، پر هن ڪافيءَ جي بندن ۾ وزن ڪجهه اڳ پوءِ ٿيل ٿو ڀانئجي ۽ وري بندن جي ٽن تڪن جو قافيو به الڳ الڳ رکيو اٿس ۽ چوٿين تڪ، ٿلهه سان هم قافيه به رکي اٿس. هن ڪافيءَ جو مضمون به عشقيه آهي، پر عشق به اهڙو جهڙو حسن بن منصور حلاج ۽ سرمد شهيد ڪيو هو، ٻنهي کي عشق جي ڪماليت، سِرُ وڍرايو هو.
سچل سرمست جنهن ٽين ٻوليءَ ۾ ڪافي لکي آهي، هڪ مثال ان جو به ڏيڻ ضروري ٿو ڄاڻان، اها ٻولي ’ريختو‘ سڏبي هئي، جا اڄوڪي زماني ۾ پاڪستان ۽ سنڌ ۾ ’اردو‘ ۽ هندستان ۾ اڄ ڪلهه هندي ٿي ڪوٺجي. هيءَ ڪافي به سُر آسا ۾ ڳائي ٿي سگهجي.
ٿلهه: موتوا مين بشارت، برهه ڪي اشارت،
مرن مين صفاتي، پاؤگي حياتي.
بند: 1. فنا هو بقا مين، حسن هو لقا مين،
قسمه حق حقا مين، رچي ذات ذاتي.
2. شمع پر پتنگان، ديتا هي اڇنگان،
نه ترسي تننگان، مين جلتا جگاتي.
3. يه هي معراج سارا، منصور يارا،
سولي پر نظارا، ديکها اثباتي،
4. سچو سمجهه پايا، سجن مين سمايا،
الک دل لگايا، دوئي دور جاتي.(17)
هيءَ ريختي ۾ چيل سچل سرمست جي ڪافي، سڄي ساري تصوف جي رمزن ۾ رتل آهي. هن ڪافيءَ جي به اهائي ساڳي گهڙت آهي، جهڙي هن کان اڳ سرائڪي ٻوليءَ واري ڪافيءَ جي گهڙت هئي. هن ڪافيءَ جي ٿلهه جي هر مصرع ۾ ٻه ٻه قافيه پر ڌار ڌار رکيا اٿس، جيئن پهرئين مصرع ۾ ’بشارت‘ ۽ ’اشارت‘ قافيه ڪتب آندا اٿس ته وري ٿلهه جي ٻي سٽ ۾ وري ’صفاتي‘ ۽ ’حياتي‘ قافيه استعمال ڪيا اٿس، جڏهن ته بند جي به هر مصرع ۾ يا مصرع جي هر ٽن پدن ۾ قافيه جدارا ۽ چوٿين پد ۾ قافيو ٿلهه جي ٻي مصرع جي قافيي سان هم وزن رکيو اٿس، جنهن سان ڪافي پڙهڻ ۽ ٻڌڻ يا ڪن رس جو چس ئي نرالو ٿيو پوي. هن ڪافيءَ جي هر بند جو موضوع جدا جدا آهي، پهرئين مصرع ۾ انسان جي نفس جي ’فنا‘ ۾ ’بقا‘ جي ڳالهه ٿو ڪري، ٻي مصرع ۾ ’شمع‘ تي ’پتنگ‘ جي پچڻ ۽ جان وڃائڻ ۾ امرتا جي راز کي نروار ٿو ڪري، ٽئين مصرع ۾ ’سوليءَ‘ تي سوار ٿيڻ کي انساني ’معراج‘ سان تعبير ٿو ڪري ۽ چوٿين مصرع ۾ ’الک‘ جي دل ۾ سمائڻ کان پوءِ اهي راز سلجهائڻ ۽ سمجهائڻ جو ڏس ڏئي ٿو.
سچل سرمست پنهنجي ’ڪافيءَ‘ جي صنف کي خوب اوج ڏنو، نه صرف سچل سرمست پر سندس سلسلي جي ڪيترن ئي ٻين شاعرن به تقليد ڪئي. نانڪ يوسف پڻ سچل سرمست جو ٻالڪو ۽ سندس ئي سلسلي جو ڪافي گو شاعر ٿي گذريو آهي، جنهن جي ڪافين جو تعداد 439 آهي ۽ هن به 20 کان وڌيڪ ڪافيءَ جا گهاڙيٽا متعارف ڪرايا.
اهڙن گهاڙيٽن جو ذڪر ڪندي اختر درگاهيءَ جو خيال آهي ته،
”سچل جي ڪافين ۾ 23 کان وڌيڪ ڪافيءَ جا گهاڙيٽا ملن ٿا، جن ۾ ڪافيءَ جا قسم، يڪي، ڏيڍي، ٻيڻي، ٽيڻي، چؤڻي، پنجوڻي ۽ ڇهوڻي ڪافي شامل آهن، ان کان سواءِ ڪافين جا جيڪي ٿلهه آهن، تن جا قسم وري الڳ الڳ آهن.“(18)
جيڪڏهن هتي اسان صرف سچل سرمست جي ڪافيءَ جي جوڙيل 23 گهاڙيٽن يا سندس ئي ٻالڪن يوسف نانڪ ۽ روحل فقير جي ويهن ويهن گهاڙيٽن جا مثال ويهي ڏيون ته پوءِ ته صرف انهن جي ڪافيءَ تي جدا جدا ڪتاب لکڻا پوندا. حقيقت ۾ اسان کي هن ليک ۾ اهو ثابت ڪرڻو هو ته ’وائي‘ ۽ ’ڪافي‘ ڳائڻ جي لحاظ سان ڀل ته هڪجهڙيون صنفون هجن، پر لکڻ جي لحاظ سان اهي الڳ الڳ صنفون آهن، جنهن جا مثال مٿي ڏئي آيا آهيون. هونءَ اسان جو مقصد ته ’وائيءَ‘ تي لکڻ جو آهي، جيڪا صنف ميران ٻائي، دادو ديال، شاهه عنات رضويءَ وٽان ٿيندي شاهه لطيف تائين پنهنجي اوج تي پهتي ۽ اها اڄ ڏينهن تائين پئي لکجي. پر افسوس جو جديد دؤر ۾ ڪافي چوڻ جو رواج نه چوڻ جي برابر آهي.
’ڪافي‘ ۽ ’وائي‘ جي گهاڙيٽي کي هن باب ۾ ثابت ڪيوسون ته ’وائيءَ‘ جو گهاڙيٽو ۽ ’ڪافي‘ جي گهاڙيٽي ۾ ڪهڙو فرق آهي. ’وائي‘ صرف ٿلهه ۾ هيڪوڻي، ٻيڻي، ٽيڻي، وڌ ۾ وڌ چؤڻي، سو به صرف پدن جي لحاظ کان لکي ويندي هئي ۽ لکي وڃي ٿي، جڏهن ته ’ڪافي‘ وري بندن يا مصراعن جي لحاظ کان هيڪوڻي کان ڇهوڻي، يعني ڇهن سٽن يا ٻارنهن پدن تائين لکي ويئي آهي، ٻنهي صنفن ۾ خاص فرق اهو ئي آهي.
[b]حوالا[/b]
1. آڏواڻي، ڪلياڻ، ’شاهه جون وايون‘، بمبئي، 1988ع، ص: 14.
2. ساڳيو، ص: 10.
3. بلوچ، نبي بخش، ڊاڪٽر، ’قافيون‘ جلد - 2، سنڌي ادبي بورڊ، ڄامشورو، 1978ع، ص: 646.
4. ساڳيو، ص: 645.
5. ساڳيو، ص: 646.
6. آڏواڻي، ڪلياڻ، ’شاهه جون وايون‘، بمبئي، 1988ع، ص: 7، 10، 11 ۽ 12.
7. فهميده حسين، ڊاڪٽر، سنڌي ٻولي، تحقيقي جرنل، جلد - 7، شمارو - 1، 2014ع، ص: 5.
8. بلوچ، نبي بخش، ڊاڪٽر، ’شاهه شريف ڀاڏائيءَ جو رسالو‘، سُر سسئي، وائي - 39، اداره سنڌ شناسي، سنڌ يونيورسٽي، حيدرآباد، 1972ع، ص: 41.
9. ساڳيو، ضميمو - 2، وائي - 17، ص: 207.
10. ٺڪر، هيرو، سنڌي ٻولي، تحقيقي جرنل، جلد - 7، شمارو - 1، 2014ع، ص: 7 ۽ 8
11. ساڳيو، ص: 11.
12. بيگ، مرزا علي قلي، ’رسالو ميان سچل فقير جو‘، ثقافت ۽ سياحت کاتو، حڪومت سنڌ، 2008ع، ص: 104.
13. بلوچ، نبي بخش، ڊاڪٽر، ’شاهه جو رسالو‘، سُر آبري، بيت 12، ثقافت ۽ سياحت کاتو، حڪومت سنڌ، 2009ع، ص: 187.
14. درگاهي، اختر، ’اتر سنڌ ۾ ڪافيءَ جو رنگ‘، سنڌي ٻولي، تحقيقي جرنل، جلد - 7، شمارو - 1، 2014ع، ص: 61.
15. بيگ، مرزا علي قلي، رسالو ميان سچل فقير جو، ڀاڱو - 1، سُر آسا، ڪافي - 34، ثقافت کاتو، سنڌ، 2008ع، ص: 118 ۽ 119.
16. بيگ، مرزا علي قلي، رسالو ميان سچل فقير جو، ڀاڱو - 1، سُر آسا، ڪافي - 37، ثقافت کاتو، سنڌ، 2008ع، ص: 119.
17. بيگ، مرزا علي قلي، رسالو ميان سچل فقير جو، ڀاڱو - 1، سُر آسا (ريختو)، ثقافت کاتو، سنڌ، 2008ع، ص: 123.
18. درگاهي، اختر، ’اتر سنڌ ۾ ڪافيءَ جو رنگ‘، سنڌي ٻولي، تحقيقي جرنل، 2014ع، ص: 61.