باب نائون: شاهه لطيف کان پوءِ وائيءَ جي صنف
دنيا جو اهو مڃيل اصول آهي ته هر لکندڙ پنهنجي اڳ واري ٽهيءَ جو تسلسل ٿيندو آهي. هُو حال جو تاڃي پيٽو ماضي ۽ مستقبل کي ذهن ۾ رکي اڻندو آهي، اها اڻت سنڌي شاعريءَ جو محرڪ بڻي ۽ شاهه لطيف کان پوءِ، شاهه لطيف پاران چيل يا لکيل صنفن تي لکڻ جو رواج پيو. هونءَ شاهه لطيف کان به دوهو، سورٺو، بيت ۽ وائي لکبي رهي، جي اڄ تائين لکجي رهيون آهن.
’وائيءَ‘ جو موجد صرف شاهه لطيف نه آهي، پر کانئس اڳ ميران ٻائيءَ جي ڀڄنن ۾ ’وائي‘ ملي ٿي، دادو ديال، بلهي شاهه، خواجه فريد ۽ ميون شاهه عنات وٽ ’وائي‘ موجود آهي ۽ وري شاهه لطيف کان پوءِ به ’وائي‘ لکبي ۽ ڳائبي رهي آهي.
الهه بخش نظاماڻيءَ جو خيال آهي ته،
”وائيءَ جو نمونو قديم راڳ ٺمريءَ تان ورتل آهي. وائي، ڪافي ۽ جهولڻو ٻهراڙين ۾ عام جام يڪتاري، کڙتال (چپڙيون) ۽ دلن تي ڳائيندا آهن. هنن شعرن ۾ نه صرف عشق، محبت ۽ حقيقي سِڪ سمايل آهي، مگر اهي تصوف، اخلاق، محبت ۽ حقيقي عشق جي رنگ ۾ پڻ رتل آهن.“
شاهه لطيف کان پوءِ به جيڪا وائي لکي وئي، تنهن جا به موضوع اهڙا ساڳيا ئي آهن. شاهه لطيف کان پوءِ جي شاعرن جي شاعريءَ ۾ به اسان کي وائي ملي ٿي. روحل فقير 35-1730ع ۾ ڄائو ۽ سندس سنڌي ۽ سرائڪي شاعري موجود آهي. سندس هيءَ وائي ڏسو:
ٿلهه: پوءِ پروڙيم پنڌ، وو! جيجان جوڳيئڙن جو.
بند: 1. نڪي ڊاهي هليا، نڪي جوڙيائون هنڌ، وو!
2. نڪي وڄائن مرليون، نڪي چوريائون چنگ، وو!
3. نڪي ڌوتائون ڌوتيون، نڪي ڌوتائون لنگ، وو!
4. نانگا نڪتا ننگ مؤن، تن نانگن ڪهڙو ننگ، وو!
5. لڳو لاهوتين جو، ’روحل‘ توکي رنگ، وو!(1)
هيءَ ’وائي‘ ’سورٺوڇند‘ تي آڌاريل آهي. هن جي ٿلهه جي پهرئين پد ۾ قافيو ’پنڌ‘ آيل آهي، پر باقي بندن مان فقط پهرئين بند جي ٻئي پد ۾ ’هنڌ‘ قافيو آڻي، پوءِ وري باقي چئن بندن ۾ ’چنگ‘، ’ننگ‘، ’لنگ‘ ۽ ’رنگ‘ قافيو آندو اٿس، پر اهي قافيه آوازن جي آڌار تي بيهاريا اٿس. موضوع جي لحاظ کان هن وائيءَ ۾ روحل فقير جوڳين جي عادتن جي خبر ٻڌائڻ ۽ توڪل تي تڳڻ جو ڏس ڏئي ٿو. سندس ئي هڪ ٻي وائي ڏسو، هن ۾ ڪيئن قافيي جي تڪرار سان ڪن رس ڀريو اٿس.
ٿلهه: سانول تنهنجي سڪ سڪ، ڏاڍي شهر ڀنڀور ۾.
بند: 1. ڳجهيون ڳالهيون ڀنڀور جون، لوڪؤن ڪر لِڪ لِڪ.
2. راتيان ڏينهان روح ۾، چولي ڪيو چڪ چڪ.
3. سر ڏئي سُرڪي سي پين، وٽيءَ ۾ پڪ پڪ.
4. ’روحل‘ روح الله سان، وڃي ٿيو هڪ هڪ.(2)
هيءَ وائي به ’سورٺي ڇند‘ تي آڌاريل آهي. هن وائيءَ ۾ به ٿلهه جي پهرئين پد ۾ قافيو ’سِڪَ سِڪَ‘ رکيو اٿس ۽ باقي بندن ۾ ’لڪ لڪ‘، ’چڪ چڪ‘، ’پڪ پڪ‘ ۽ ’هڪ هڪ‘ آندو اٿس. اهڙو ٻٽو قافيي جو تڪرار پڙهڻ ۾ ئي ڪيترو ردم ۽ سريلو پيو لڳي. موضوع جي لحاظ کان سُر سسئيءَ پاران پنهل جي وئي پڄاڻان، سندس ڳالهيون ٻڌي ڳچ ڳارڻ واري ڪيفيت کي اظهاريو اٿس.
روحل فقير جو هڪ صحبتيءَ به کيس ڏسي فقيري رنڱ ۾ رنڱجي ويو، اهو هو مراد فقير. مراد فقير جي مادري زبان ته سرائڪي هئي، ”سندس جنم 45-1740ع ڌاري ٿيو. سنڌي، هندي، سرائڪي ۽ فارسي ٻوليون پڙهيائين. سندس وصال 1794ع ۾ ٿيو.“(3) هن به ڪجهه سنڌي ۽ سرائڪي وايون چيون آهن، جن جو نمونو هن ريت آهي.
ٿلهه: وارو ڙي وارو يار! هوت اچي پس حال مون.
بند: 1. آءٌ پياري ڪين پڄان، موٽج سيڻ ستار،
وارو ڙي وارو يار!
2. آئي ويل وصال جي، وِٿِ نه سهان وار،
وارو ڙي وارو يار!
3. صبح سندي آسري، هُو تان ورسيون لک هزار،
وارو ڙي وارو يار!
4. مون کي اڄ ’مراد‘ چئي، ڏي دوست پنهون ديدار،
وارو ڙي وارو يار!(4)
هيءَ وائي به ’سورٺي ڇند‘ تي چيل آهي، جنهن جو قافيو ٿلهه جي پهرئين پد ۾ رکيل آهي، جڏهن ته باقي چئن بندن ۾ قافيو هر ٻئي پد ۾ آيل آهي. موضوع جي حوالي سان ته سسئيءَ پاران پنهل جي ڳولا ۾ نڪرڻ ۽ جبل جهاڳڻ، پير پٿون ڪرڻ واري حالت پنهونءَ کي ڏيکارڻ لاءِ سگهه ملڻ جي وينتي ڪيل آهي. سندس سرائڪي ٻوليءَ ۾ وائيءَ جو نمونو ڏيڻ پسند ڪنداسون، اوهان ڏسو ته سندس سرائڪي وائي ڪيئن آهي.
ٿلهه: سؤدا عجب سامان هي، مئين گهر آيا ڍول.
بند: 1. سِر سرواهه سڀ سُودي دي وچ، تم من ڏٺم تول،
مئين گهر آيا ڍول.
2. سُرت نرت سڀ گنواڪي آکان، وسن هميشہ ڪول،
مئين گهر آيا ڍول.
3. گهر گهروندا سڀ ڪجهه ڏتڙم، ساهه سڄڻ تؤن گهول،
مئين گهر آيا ڍول.
4. منت مراد ڪيتوسي سؤدا، جنهن دا تول نه مول،
مئين گهر آيا ڍول.(5)
هيءَ وائي ٿلهه جي لحاظ سان ’دوهو ڇند‘ تي آڌاريل آهي، باقي هر بند ۾ ته عام وائيءَ جيان قافيو سدائين ٻئي پد ۾ ايندو آهي، پوءِ ڀل ته اها وائي ’سورٺو ڇند‘ مطابق ٿلهه واري هجي. هيءَ وائي به عشقيه موضوع تي چيل آهي. عشق اچڻ سان ماڻهوءَ جي سُرت ئي ڇڏائي ٿو ڇڏي ۽ کيس هڪڙو ئي تصور ذهن جي چئن ئي ڪنڊن ۾ ڦيرا پائيندو رهندو آهي، تنهن ڪري ”ڏسان جاڏي ڪاڏي پنهنجو يار مان، اچي نظر نه ٻاجهؤن يار جي.“
صوفي محمد صديق صادق (جنم 1756ع، وصال 1848ع) اهو دؤر ٽالپر حڪمرانن جو آخري دؤر هو. صوفي محمد صديق تي پڻ شاهه لطيف جو اثر جئين جو تيئن نمايان آهي. هن به پنهنجي شاعري ايئن لکي آهي، جيڪي سُر شاهه لطيف جي رسالي ۾ شامل آهن. هن به پنهنجي ڪلام ۾ ’بيت‘ ۽ ’وائي‘ به لکي آهي. هونءَ صوفي محمد صديق پنهنجي ڪلام ۾ ’وائيءَ‘ کي ’صدا‘ ڪري لکيو آهي، پر گهاڙيٽو ساڳيوئي اٿس. سندس وائيءَ جو نمونو هن ريت آهي.
ٿلهه: ويا وڃائي وير، لکين لاکا ڪيترا.
بند: 1. ڪيڏانهن ويا ڪوٽن ڌڻي، جي هئا بادشاهه ۽ پير.
2. پٿر تون نه پٽئين، ڦرن تان نه فقير.
3. ويا ويچارا نڪري، ڏيئي دڙو ڌير.
4. سي ملاح ئي مري ويا، نه اُو سائر سير.
5. ڪُل شيءِ هالڪ الا وجہ، باقي آهه بصير.
6. سهسين ساعتون سنڀرين ٿو، صادق منجهه سرير.(6)
هيءَ وائي ٻه - پدي ٿلهه ۽ ’سورٺو ڇند‘ تي جوڙيل آهي. هن وائيءَ ۾ ڪو خاص تجربو يا نواڻ ناهي. سندس وائيءَ ۾ نواڻ هن وائيءَ ۾ ڏسي سگهجي ٿي، جنهن مان پروڙ پوي ٿي ته صادق فقير به وائيءَ جي گهاڙيٽي ۾ ڪي تجربا ڪيا آهن.
ٿلهه: چارڻ چنگ نه چوريين، پيڙو آهين پاس،
تند تنهنجي مڱڻا، رونجهي آئي راس.
بند: 1. سونهاري ني صبح جو، اٿي ڪر تات.
2. ونءُ اوڏهين مڱڻا، ڏياريندوءِ ڏات.
3. ڪان لهندين مڱڻا، ٻي ههڙي ذات.
4. صادق ساريو سپڙ ڄام کي، رئين نه سڄي رات.(7)
هن وائيءَ جو تجربو بنهه نئون آهي، اهڙو وائيءَ جو گهاڙيٽو مٿي ڪنهن به شاعر جو نه مليو آهي. هن وائيءَ جو ٿلهه بنهه دوهو آهي ۽ چئن پدن تي ٻڌل آهي. قافيو ٻئي ۽ چوٿين پد ۾ ’راس‘ ۽ ’پاس‘ رکيو اٿس، جڏهن ته بندن ۾ قافيو آهي ته ٿلهه جي قافيي سان هم آواز پر هم قافيو نه آهي. بندن جو قافيو ماترائن جي لحاظ کان ٿلهه جي قافيي سان هم وزن ضرور آهي. ان کان سواءِ روحل فقير جي اڳ ڄاڻايل وائي پڻ آهي.
شاهه شريف ڀاڏائي 1207هه ۾ ڄائو ۽ سندس وفات 1246هه ۾ ٿي آهي. شاهه شريف ڀاڏائي (قمبر علي شاهه) شاهه لطيف کان پوري اڌ صدي پوءِ پيدا ٿيو. هن به شاهه لطيف جي رسالي ۾ سُرن تي ٻڌل شاعري ڪئي. هن جي رسالي ۾ شاهه شريف ڀاڏائيءَ جو رسالو ۾ بيتن سان گڏ وايون به چيون اٿس. سُر سسئيءَ ۾ 14 وايون لکيون اٿس، انهن مان ٻه - پدي ٿلهه ۽ سورٺو ڇند تي چيل وائي هيئن آهي:
ٿلهه: آتڻ ۾ اڄ وو آيو، ڪيچين سندو قافلو.
بند: 1. اچي آريچن سان، ڳري لڳي مون ڳالهايو.
2. صورت ڏسي ساٿيين، سج چنڊ شرمايو.
3. پانڌي ڄام پنهونءَ جا، پيتامبر ساڻ پهرايو.
4. کٽي موٽيا خير سان، شام جنين هو سڌايو.
5. مٿان سيڻين شريف چئي، مالڪ مينهن وسايو.(8)
شاهه شريف وائيءَ ۾ تجربو ڪندي ڪجهه ٽه - پديون، ٿلهه ڀران وايون لکيون آهن، باقي بندن ۾ اهي ئي روايتي ٻه پد رکيا اٿس. هن وائيءَ جي ٿلهه جي پهرئين ۽ ٻئي پد ۾ ’دوهي ڇند‘ کي آندو اٿس، ٿلهه جي ٽئين پد ۾ به ٿلهه جي پهرئين ۽ ٻئي پد وارو قافيو رکيو اٿس ۽ ان ۾ رديف به ڪتب آندو اٿس، جڏهن ته بندن ۾ صرف قافيو، هر بند جي ٻئي پد ۾ رکيو اٿس، باقي ٿلهه جو ٽيون پد صرف وراڻيءَ طور استعمال ڪيو اٿس.
ٿلهه: ڪيچي ڪرم ڪريندا، وو ايندا، ڪيچي قرب ڪريندا،
مون کي تان نه ڇڏيندا، ڇپرين.
بند: 1. پنهون پورهيت پانهنجي، سڳر هيءَ سڏيندا.
2. ڪوٺي ڪنيزڪ کي، نالي سين نيندا.
3. ساڻي ٿي سيج ۾، ڏڍ ڏکيءَ کي ڏيندا.
4. ساٿيئڙا شريف چئي، وٺي هت ويندا.(9)
شاهه شريف ڀاڏائيءَ جي تسلسل جا ڪجهه ٻيا به شاعر آهن، جن جو ڪلام ڊاڪٽر بلوچ صاحب کي هٿ چڙهيو ۽ هن انهن کي قلم مان ڪڍي، سندن ٿوري ڪلام ۽ سندن سوانح نه ملڻ ڪري، شاهه شريف جي رسالي ۾ ئي درج ڪري ڇڏيو آهي، انهن مان ميان فتح فقير، صاحب ميان جي نالي به شامل آهن. سندن شاعريءَ ۾ بيت، مولود ۽ وائي ملي ٿي. سندس هيءَ وائي ڏسو:
ٿلهه: اديون آرياڻيءَ سان، عشق جو پيچ پنهل سان مون پاتو
بند: 1. ڳالهه سڀائي وس کان ويئي، پاڻ وڃايم هٿان مون پيئي،
نينهن نڀائج ناتو.
2. جوش جڏي ڪئي جان جواني، جتن نه ڏٺو منهنجو جاني،
اڱڻ عجيبن اوراتو.
3. ڪٺل ڪنهن سان ڪين ڪڇي ٿي، پار پنهل جا روز پڇي ٿي،
ڏونگر آهي ڪل ڪاتو.
4. فتح فراق جتن جو جن کي، تير لڳو آهي تن منجهه تن کي،
ساجن جو به سجهاتو.(10)
فتح فقير هن وائيءَ جو ٿلهه ٻه پدائون رکيو آهي ۽ ان جي ٻئي پد ۾ قافيو ’پاتو‘ رکيو اٿس، باقي چئن ئي مصراعن ۾ ٽي پد رکيا اٿس. هر بند جي پهرئين ۽ ٻئي پد کي هم قافيو رکي، ان ۾ جيڪو ٽئين پد جو اضافو ڪيو اٿس، ان جو قافيو ٿلهه جي ٻئي پد سان ملايو اٿس. هن وائيءَ تي ’ڪافيءَ‘ جو گمان ٿئي ٿو. سندس ٻي، ٻه پدي وائي ڏسو، جا ٿلهه کان وٺي چئن ئي بندن ۾ ٻه پدي وائي آهي ۽ ’سورٺو ڇند‘ تي آڌاريل آهي.
ٿلهه: وڃو سڀئي وري، مئيءَ جو محب نه موٽيو.
بند: 1. جتن ڌاران جيڏيون، ٿيم ڀنڀور پري.
2. ڪانه هلندي ڪيچ ڏي، ساهيڙين سري.
3. ڏونگر سي ڏورينديون، پٺيان جن ٻري.
4. فتح چوي فراق ۾، چاڪن ڪيس چري.(11)
فتح فقير وائيءَ ۾ اڃا به ٽيون تجربو ڪيو آهي، اهو هيٺ ڏجي ٿو. اهو تجربو اهڙو آهي، جيئن شاهه لطيف جي هڪڙي ٿلهه ۾ ٻه پدائين ۽ بندن ۾ ٽه پدائين وائي چيل آهي، جنهن کي ڪنهن به رسالي ۾ شامل نه ڪيو ويو آهي، سواءِ محترم جي. ايم. سيد، پنهنجي پاران ’شاهه جون وايون ۽ ڪافيون‘ ۾ شمار ڪئي آهي، اها آهي:
ٿلهه: لائي ته نماڻيءَ سان نينهه، دوست ائين دل نه مٽجي.
بند: 1. مون کان پاليو نه پڄي، شؤق تنهن جي جو شينهن،
ماس هڏن تؤن ڪپجي.
2. چوپڙ بازي برهه جي، کيڏ نه راتيان ڏينهن،
کل تڏهن جڏهن کٽجي.
3. اچ تون اوري اسان جي، پرت پيالو پيءُ،
گهور پرين ڏهون نه گهٽجي.
4. لائق لال لطيف چئي، گهوريو وڇوڙي وارو ڏينهن،
موٽي مارن سان ملجي.(12)
هاڻ هن وائيءَ جي هيٺان اسين فتح فقير جي ان تتبع تي چيل وائي پڙهندڙن جي اڳيان رکنداسون، پوءِ انهن ٻنهي واين تي ڪا راءِ ڏينداسون.
ٿلهه: ٻاروچي جي ڪاڻ، ٿينديس جبل جوڳياڻي.
بند: 1. آءٌ اُڪنڍي آهيان، الله ساجن آڻ،
نالي جنهن جي ڪيس نماڻي.
2. نهارينديس نڪري، ٻاروچي لاڏاڻ،
پنهون تنهنجي نالي وڪاڻي.
3. اديون آريءَ ڄام جي، ڪَيَمِ عشق اَڄاڻ،
ڄاڻ وڃايم ڄاڻي سڃاڻي.
4. فتح چوي فراق ۾، روئان ساري رهاڻ،
اديون آءٌ نه ڏٺو آرياڻي.(13)
مٿين وائي شاهه لطيف جي ۽ ان هي هيٺيان وائي فتح فقير جي آهي. اوهان کي پڙهڻ کان پوءِ ضرور ڄاڻ پوندي ته فقير پنهنجي وائي، شاهه لطيف جي سؤ سيڪڙو تتبع ڪيو آهي. ٻنهي واين جو ٿلهه ٻه پدائون، ٻنهي پدن ۾ قافيو الڳ الڳ رکيو ويو آهي. شاهه لطيف جي وائيءَ جي ٿلهه جي پهرئين پد ۾ قافيو ’نينهن‘ ۽ ٻئي پد ۾ ’مٽجي‘ آيل آهي، جڏهن ته فتح فقير جي وائيءَ جي ٿلهه جي پهرئين پد ۾ قافيو ’ڪاڻ‘ ۽ ٻئي پد ۾ قافيو ’جوڳياڻي‘ رکيل آهي، باقي بندن جا پهريان پد بي - قافيه، ٻيو پد ٿلهه جي پهرئين پد سان هم وزن ۽ هم قافيه ۽ بند جو ٽيون پد ٿلهه جي ٻئي پد سان هم قافيه رکيو ويو آهي. انهيءَ وائيءَ جي پڙهڻ ۾ عجيب رقت محسوس ٿئي ٿي. ٻنهي واين ۾ ردم ڀرپور ۽ موضوع پڻ ساڳيو، سسئيءَ جو ڏاکڙو آهي.
هن ساڳئي ڪتاب ’شاهه شريف ڀاڏائيءَ جو رسالو‘ ۾ ٽيون شاعر غلام حيدر فقير ’تيرهو‘ آهي، جنهن ’رسالو حيدري‘ جي عنوان سان گڏايل، ضميمون - 3 ڪري شامل ڪيل آهي. هن فقير جي سوانح بابت به ڊاڪٽر بلوچ کي ڪو خاص مواد هٿ اچي نه سگهيو آهي، پر غلام رسول فقير تيرهيي به شاهه شريف ڀاڏائيءَ جيان بيت، وايون ۽ ڪافيون سُرن جي لحاظ سان چيون آهن. سندس وائيءَ جو نمونو هيٺ ڏجي ٿو:
ٿلهه: هوت وٺي هت هاڻي او هاڻي! ڪيچان آيو قافلو.
بند: 1. وري وسائي وريا، آتڻ کي اُڄاڻي، او هاڻي!
2. آيا آسون پنيون، ٿاڪ ڏٺم منجهه ٿاڻي، او هاڻي!
3. مادر اِن مَيَنِ جي، ماري وڌس ماڻي، او هاڻي!
4. تيرها سيم نه ساٿ جي، هاڪ سندي هالاڻي، او هاڻي!(14)
غلام رسول فقير جون وايون به بلڪل شاهه لطيف جي ان رسالي مطابق آهن. هن به سُر جيئن جو تيئن رکيا آهن، جيڪو شاهه جو رسالو سُر سسئيءَ سان شروع ٿئي ٿو ۽ هر سُر جي داستان پويان وايون رکيون اٿس. سندس واين جا موضوع به سُر جي موضوع سان ٺهڪندڙ آهن. هن فقير به ڪافي وايون لکيون آهن، پر اسان جي ڳائڻن، راڳين جي نظر کان نه ڄاڻ ڇو اوجهل رهيو آهي.
غلام محمد خانزئي جو رسالو به شاهه لطيف جي ڇٽيهه سُرن جيان چيل آهي. غلام محمد خانزئيءَ جي جنم جي تاريخ ته نه ملي آهي، پر سندس وصال جي صحيح تاريخ جي ڄاڻ به پئجي نه سگهي آهي. سندس وصال به هيئن ڄاڻايل آهي ته 1320هه کان 1330هه مطابق 1904ع کان 1914ع ڌاري ٿيو هوندو. غلام محمد خانزئي بيت ته سنڌي ٻوليءَ ۾ لکيا آهن، پر وايون اڪثر سرائڪي ٻوليءَ ۾ لکيون اٿس. غلام محمد خانزئي انگريزي دؤرِ حڪومت ۾ ڄائو ۽ وصال ڪيو هئائين. سندس وائيءَ جو مثال هن ريت آهي:
ٿلهه: عشق تيڏي مجنون ڪيتا، مينون ماهي وي!
بند: 1. ظاهر باطن، ماهي ميڏا، هي ته وسيلا واهي،
واهي ڪيتا مينون ماهي وي!
2. مين گداگر در تيڏي دا، شان تيڏا هي شاهي،
شاهي ڪيتا مينون ماهي وي!
3. سر عشاقين بيشڪ مارين، سخت صحي سر واهي،
سر واهي ڪيتا مينون ماهي وي!
4. تون شهنشاهه شاهي والا، مين تان غلام سپاهي،
سپاهي ڪيتا مينون ماهي وي!(15)
هن وائيءَ جو عجيب گهاڙيٽو گهڙيو ويو آهي. ڏسڻ ۾ ته وائي ’دوهي ڇند‘ تي اچي ٿي. هن وائيءَ جو ٿلهه ٻه پدائون آهي، پر هن وائيءَ جا بند ٽه پداوان ڪيئن جوڙيا اٿس، يعني بند جي ٻئي پد ۾ قافيو، اهو ساڳيو قافيو کڻي، بند ۾ ٽيون پد جوڙي، ٿلهه جي ٻئي پد سان ملايو اٿس. اهڙو تجربو مٿي ڄاڻايل ڪنهن به شاعر وٽ ناهي. سندس روايتي ٿلهه ۽ بندن ۾ ٻه پدي وائيءَ جو مثال ڏسو:
ٿلهه: لُون لُون نال لڳا، سانون نينهن تسادا.
بند: 1. باهه برهه دي مچ مچايا، اندر ڌوڌ ڌڳا.
2. طرف تساڏي مئن مٺي دا، سير سڪ سڳا.
3. رات و ڏينهان تن وچ تيڏا، وڄداور وڳا.
4. غلام محمد مئن ماندي ڪون، تهدل تيري لڳا.(16)
شاهه لطيف جي رسالي جو ٻيو ڇاپو، جيڪو بمبئي نسخو چيو ٿو وڃي، ڇپجي پڌرو ٿيو ته اهو راجستان جي ڪڇ واري علائقي ۾ به پهتو، ڪڇ ۽ ڀڄ جي علائقي جا ماڻهو شاهه لطيف کان ته اڳ ئي واقف هئا جو هُو سامين ۽ جوڳين سان گڏ اچي اهي علائقا گهميا ۽ اُتي رهي ماڻهن سان خيال اوريا ۽ سُور سوريا. اُتان جي ڪن شاعرن جي شاعري ڏٺي، ڳائڻن پاران ٻڌي ۽ پاڻ به ٻڌائي.
ان علائقي جو هڪ درويش صفت شاعر پير غوث محمد شاهه جي نظر مان جڏهن شاهه لطيف جو رسالو گذريو ته هن به شاهه لطيف جي رسالي جي سُرن، بيتن ۽ واين جي تتبع تي شاعري ڪئي. سندس زندگيءَ جو ٽاڻو انگريزن جو دؤر آهي. پير غوث محمد شاهه اصل پير گهراڻي جو فرد آهي، پوءِ ڪن سببن جي ڪري اُتان لڏي پلاڻي اچي ڪڇ ۾ رهيو. سندس ڄم جي سن جي پروڙ پئجي نه سگهي آهي، ”باقي سندس وصال سيوٽ ۾ سنبت 1940 مطابق 1890ع تي ٿيو. سندس شاعريءَ ۾ لهجو ڪڇي گاڏڙ سنڌي آهي. محقق ۽ ٻوليءَ جا ماهر ان تي متفق آهن ته ڪڇي، سنڌي ٻوليءَ جو هڪ لهجو آهي.“ (17)
پير غوث محمد جي رسالي ۾ به هر سُر جي خاتمي تي وائي آيل آهي، ان جو نمونو هن ريت آهي:
ٿلهه: ڪڏهن ملندم سيئي، يا الله! ڪڏهن ملندم سي.
بند: 1. من منهنجي ويٺا، دل منهنجي گهريا جي.
2. خبر مون کي ان جي الله!، آڻي مان ڪوڏي.
3. پيرين پئي آئون نيڻ ڏيان، وو تنهين قاصد جي.
4. من منهنجي ڪڇي پڇي ڪين ڪي، الله پرين پڇي.
5. سائين سببان وو، جيئري مانَ ملي.
6. اکين کان اوڏا آهين الله، ڏسڻ منجهه پري.
7. ماري محمد غوث چئي، منهنجي ويڙا ول کسي.(18)
سندس هيءَ وائي به ٻه پدي ۽ ’دوهي ڇند‘ تي آڌاريل آهي. سندس هڪڙي ٽه - پدي وائي ’دوهي ڇند‘ تي آڌاريل، پر صرف ٿلهه ۾ ٽي پد اٿس، باقي سڀني بندن ۾ اهي ئي دوهي ڇند جا ٻه پد رکيا اٿس ۽ ٽيون پد وراڻيءَ طور استعمال ڪيو اٿس.
ٿلهه: اي ميان هوت، سڻ منهنجو حال، تنهن جي ڳال،
وو! وساريان نه وسري.
بند: 1. اٿي ويٺي دل اندر مون کي، آهي تنهنجو خيال.
2. ڌاران تنهن جي مون نه گهرجي، ملڪ مڙيو ئي مال.
3. سڪڻ ساريس اَهان جي، پيڙو جيئڙو منجهه جنجال.
4. محمد غوث چئي ملڻ لاءِ، ڪانگ اڏايم ڪال.
هن وائيءَ جي ٿلهه ۾ ٽه - پدو تجربو ڪيو اٿس، باقي سمورا بند اهي ئي ٻه - پدا لکيا اٿس. باقي پير غوث محمد شاهه وٽ ’سورٺي ڇند‘ تي به وايون چيل ڏسجن پيون. اهي به گهڻو تڻو روايتي آهن، انهن ۾ وڌيڪ ڪابه خاص نواڻ پيدا ڪري نه سگهيو آهي.
فقير قادر بخش بيدل جو شمار به سنڌي اساسي شاعرن ۾ ٿئي ٿو. پاڻ 1231هه ۾ پيدا ٿيو ۽ 16 ذوالقعد 1289هه ۾ هي فاني جهان ڇڏي ويو.
”فقير قادر بخش بيدل عربي ۽ فارسيءَ جي اعليٰ تعليم حاصل ڪئي، پوءِ روحانيت جي طلب لاءِ سنڌ جي مختلف شهرن جو سئر سفر ڪيائين. شاهه لطيف ۽ سچل سرمست کان پوءِ بيدل جي ڪلام کي هند ۽ سنڌ ۾ وڏي مقبوليت حاصل ٿي.“ (19)
بيدل فقير سنڌي، سرائڪي بيت، وايون ۽ ڪافيون پڻ چيون، جڏهن ته فارسي ۽ عربيءَ ۾ سندس غزل ۽ مثنويون ملن ٿيون. سنڌي ڪافيءَ سان گڏوگڏ، شاهه لطيف ۽ ان کان پوءِ جي سنڌي شاعرن جيان فقير بيدل به ’وائي‘ خوب لکي آهي ۽ ان ۾ به ڪي تجربا ڪيا اٿس. سندس هيءَ عام ٻه - پدي وائي ڏسو ڪيئن آهي.
ٿلهه: اڏر پکيئڙا ونءُ واهيري، نڪري منجهه ناسوت.
بند: 1. جنهن وساريو قالب خاڪي، آهي ماهِرُ ۾ ملڪوت.
2. پاڻ سڃاڻ ته آهين عارف، جاءِ تنهن جي جبروت.
3. گهڻا ڏينهن وٿاڻ هو تنهن جو، لامڪان لاهوت.
4. آدم حوا کئون هئين تون اڳهين، بيشڪ ۾ باهوت.
5. بيدل ڪر پرواز جو سعيو، هل موٽي هاهوت.(20)
هيءَ وائي ’دوهوڇند‘ تي آڌاريل آهي. هن وائيءَ ۾ ٿلهه کان سواءِ پنج بند آيل آهن، هر بند جي ٻئي پد ۾ قافيو آيل آهي. هن سڄي وائيءَ ۾ صوفين ۽ سامين جي مقامن جو ذڪر ڪيل آهي. اها به وائيءَ جي صنف ۾ نواڻ ٿي سگهي ٿي.
بيدل فقير جي هيءَ وائي ’سورٺو ڇند‘ تي چيل ڏسو.
ٿلهه: پُريا پورب پار، سامي سنگ ڇني ويا.
بند: 1. گرکؤن سمجهيو گودڙئين، الستي اسرار.
2. راتيان ڏينهان هڪڙو، آديسين اوٽار.
3. لوڪؤن لاهوتي هليا، گنوهيا گرنار.
4. بيدل بيراڳڻ هوئي، ڪاجا تن تنوار.(21)
هيءَ وائي جوڳين ۽ سامين جي اهڙن اسرارن ڏانهن اشارو ڪيو اٿس. هيءَ وائي سامي واد يا ويدانت تي آڌاريل آهي. هن کان اڳ آيل وائي پڻ ويدانت ۾ شمار ٿي سگهي ٿي. بيدل فقير وائيءَ ۾ تجربو پڻ ڪيو آهي. هيءَ وائي ڏسو.
ٿلهه: آيو نينهؤن نور نيارو، اڄ انسان اوتار ۾.
بند: 1. عبديت جي اولي ٻولي، لاميم محب موچارو،
رک گوش انهيءَ گفتار ۾.
2. ايڏانهن اوڏانهن حق حقيقت، پسي پنهنجو پاڻ نظارو،
ٿي عاشق پيو اوٽار ۾.
3. دين ڪفر جو دلبر سائين، ڪري پرتؤن پاڻ پسارو،
آيو تسبيح ۽ زنار ۾.
4. محب منصوري جامو پهري، هنيو هستيءَ وارو نعرو،
ڏاڍي خيال ڪنهين خمار ۾.
5. بيدل نالي جڳ ۾ جالي، سو رانول رمزن وارو،
ڪرڻ سئر آيو سنسار ۾.(22)
هيءَ وائي مٿي ذڪر ڪيل شاهه لطيف ۽ فتح فقير جي واين جهڙي هوبهو وائي آهي. هن وائيءَ ۾ بيدل فقير ٿلهه جي پهرئين پد ۾ قافيو ’نيارو‘ ۽ ٻئي پد ۾ قافيو رديف سميت ’اوتار ۾‘ رکيو آهي، اتي ’۾‘ رديف طور ڪم آيل آهي، باقي بندن جي هر ٻئي پد ۾ قافيو، ٿلهه جي پهرئين پد جي هر قافئي سان هم قافيو رکيو اٿس. جيئن ’نيارو‘ جو هم قافيو ’موچارو‘، ’نظارو‘، ’پسارو‘، ’نعرو‘ ۽ ’وارو‘ ۽ رديف ’۾‘، ’گفتار ۾‘، ’اوتار ۾‘، ’زنار ۾‘، ’خمار ۾‘ ۽ ’سنسار ۾‘. اهوئي سبب آهي جو اسان جي محققن اهڙين واين کي به ’ڪافيءَ‘ جي صنف ۾ شمار ڪري ڇڏيو آهي.
مصري شاهه 1828ع ۾ نصرپور جي سرزمين تي پيدا ٿيو، سندس وڏا پاڻيءَ جي ٻوڏ ڪري 1769ع - 1772ع ۾ لڏي اچي نصرپور ۾ جايون جوڙي ويٺا. مصري شاهه پورا سورنهن ورهيه مختلف ملڪن جا سئر سفر ڪيا. هو پنهنجي گهروارن کي ٻڌائڻ کان سواءِ جوڳين ۽ سامين سان گڏجي هليو ويو هو، جڏهن چاليهه ورهين جي عمر ۾ نصرپور واپس آيو ته سندس سڳو ڀاءُ به کيس سڃاڻي نه سگهيو. مصري شاهه کي راڳ ۽ راڳڻين جي ڀليءَ ڀت واقفيت هئي. هو پنهنجي جوڙيل ڪلام، سندس وقت ۾ درگاهه تي راڳ ڳائيندڙ فقيرن يا ڳائڻن کان اول ڳارائي، راڳ ۽ ڪافيءَ جي تلفظ جي پَڪ ڪري پوءِ ڳائڻ جي اجازت ڏيندو هو.
”سندس سڄو ڪلام هندي، سنڌي، سرائڪي، اردو ۽ فارسيءَ ۾ آهي، جيڪو ڪافيون، بيت ۽ واين تي ٻڌل آهي. سندس ڪجهه عربي شاعري ملي نه سگهي آهي.“(23)
مصري شاهه جنهن زماني ۾ شاعري ڪندو هو، سنڌ ۾ اهو زمانو علم عروض جو ڪوٺيو وڃي ٿو، تنهن ڪري هن ڪيتريون ئي ڪافيون ۽ غزل علم عروض تي پڻ لکيون، پر هُو هندي ڇندوديا کان اڻڄاڻ نه هو، تنهن ڪري هن بيت ۽ وايون به چيون آهن.
مصري شاهه نصرپور ۾ ئي 78 ورهين جي ڄمار ۾ 1902ع ۾ آڌيءَ رات هي خاڪي جهان ڇڏي ويو. هن واين ۾ به تجربا ڪيا آهن. سندس ٻٽي يا ٻه - پدي وائي هن ريت آهي.
ٿلهه: اسان اميدون وڏيون وڏيون، اڃا آهن تو ۾.
بند: 1. هاڻ مڙئي حيلا حجتون، ڇيهه ڇني مون ڇڏيون ڇڏيون.
2. پاڻ سڃاڻي ساجن سڪنديون، سُهجن سان تون سڏيون سڏيون.
3. دعوائون دوبينائيءَ جون، لؤن تنهن جي سان لڌيون لڌيون.
4. لا تقنطو من رحمة الله، جاني جياريئي جڏيون جڏيون.
5. محب مصريءَ سان ماڻا ڇڏيو، رمز واريون رڏيون رڏيون.(24)
هيءَ سندس وائي، ٻه - پدي، ’سورٺو ڇند‘ تي آڌاريل، قافيو ٿلهه جي پهرئين پد ۾ ٻٽو رکيو اٿس، باقي بندن جي هر ٻئي پد ۾ قافيو رکيو اٿس. سندس هيٺ آيل وائي پوري جا پوري ٿلهه کان وٺي هر بند تائين ٽه - پدي ۽ ان ۾ عجيب نواڻ آندي اٿس. اها ڏسو ڪيئن آهي.
ٿلهه: ڌراڙن ري دم، آءٌ ٿي قيد گذاريان،
آءٌ ٿي گهنگهر گهاريان.
بند: 1. حاڪم هئين، هڻين هٿن سان، ناهي اوهان نَيم،
ڏي موڪل ته وڇون وڃي چاريان.
2. اصلؤن ايئن لکيو منهنجي انگ ۾، ڪُن فيڪون جو قلم،
هت پئي پر وس پاريان.
3. اُنُّ مٽائي اوڍيان اطلس، اي پڻ ڪوجهو ڪم،
ڪيئن ويڙهيچن کي وساريان.
4. من ۾ ماروئڙن جو ’مصري‘، کجڻ خيال ختم،
هتي هئه هئه هنجون هاريان.(25)
هن وائيءَ ۾ عام وائيءَ کان مختلف تجربو هي ڪيو اٿس، جو ٿلهه کان وٺي چئن بندن تائين وائي ٽه - پدي رکي اٿس، وري ان سان گڏوگڏ ٿلهه جي پهرئين پد ۾ رکيل قافيو ڌار آهي ته وري ٿلهه جي ٻئي پد ۽ ٽئين پد جا قافيه هم وزن رکيا اٿس. بندن ۾ به وري ٻئي پد جو قافيو هم وزن ۽ ٽئين پد جو قافيو ٿلهه جي پهرئين پد ۾ آندل قافيي سان هم وزن ۽ ٽئين پد جو قافيو ٿلهه جي ٻئي ۽ ٽئين پد سان هم وزن بيهاريو اٿس. ساڳئي گهاڙيٽي ۾ سندس ٻي وائي رسالي جي 63 صفحي تي به موجود آهي، سندس رسالي ۾ اڃا به ڪيتريون ئي وايون موجود آهن.
حمل فقير لغاري، سنڌي ۽ سرائڪي ٻولين جو اهڙو شاعر آهي، جنهن کي سنڌي ۽ سرائڪي ٻولين جي سمورين خوبصورتين ۽ نزاڪتن جي پوري پروڙ هئي. سندس شاعري پڙهڻ کان پوءِ اهو طئه ڪرڻ ڪافي مشڪل ٿي پوندو ته سندس ڪهڙي ٻوليءَ جي شاعري وڌيڪ اثرانگيز، وڌيڪ شاعراڻن خيالن ۽ خوبين جي اپٽار ڪري سگهيو آهي.
حمل فقير جي شاعريءَ تي سنڌ ۾ سگهڙن واري رنگ جو به اثر هو ۽ هُو ڪڏهن به في البديهه شاعري ڪري سگهندو هو ۽ فرمائشي شاعريءَ ۾ به پنهنجا شاعراڻا جوهر جهڪا نه ڪندو هو. جيئن پاڻ ئي ان ڳالهه جي تصديق هن بيت ۾ ڪئي اٿس ته،
”حمل کي ارشاد ڪيائون ته هو نقشبندي طريقي بابت سنڌي ٻوليءَ ۾ هڪ مستند صحيفو تيار ڪر، جنهن ۾ مختلف لطيفن ۽ انهن جي مقامن کي بيان ڪر.“(26)
حمل فقير ان جو ذڪر هن ريت ڪيو:
هڪڙي ڏينهن فرمايائون فضل سان مون کي مهر منجها،
ته جوڙ حمل! تون هڪڙو صحيفو صحيحا،
صحيح صحيفو جوڙ تون، ساري سنڌي وا،
سولي سنڌي سوکڙي، سمجهڻ سڀني لا،
تنهن ۾ طريقي نقشبنديءَ جو ڪر تون بيانا،
۽ ڪر تون بيان لطيفن جو ۽ تن جا مقاما.(27)
حمل فقير جي ولادت 1224 هجريءَ مطابق 1809ع ۾ ۽ سندس وفات 1296هجري، مهينو صفر جي ٻه تاريخ لکي وئي آهي. کيس شاعريءَ سان ننڍي هوندي کان ئي دلچسپي هوندي هئي جو سندس والد پڻ شاعري ڪندو هو. ”حمل ننڍي هوندي کان ئي ذهين ۽ سليم طبع ڇوڪرو هوندو هو، تعليم وڌيڪ سندس ذهن ۽ ذڪاوت کي کوليو. سندس والد رحيم خان هڪ نڪته سنج ۽ خوش طبع شخص هو ۽ گاهي بگاهي پنهنجي انوکن خيالن کي سنڌي شعر ۾ نهايت دلچسپ نموني ادا ڪندو هو.“(28)
حمل فقير پنهنجو گهڻوتڻو ڪلام بيت، مدح، مناجات، ٽيهه اکري ۾ لکيو آهي، سندس ڪلام ۾ وايون تمام ٿوريون ٿيون ڏسڻ ۾ اچن، جن کي به بلوچ صاحب ’ڪافي‘ ڪري لکيو آهي، پر اهي دراصل وائيءَ جي گهاڙيٽي ۾ چيل آهن. هن وائيءَ ۾ ڪي خاص تجربا نه ڪيا آهن، جيئن خاص ڪري سرائڪي بيت ۾ ڪيا اٿس. سرائڪي سندس مادري ٻولي هئي. سندس شاعريءَ تي سگهڙن جو رنگ به چڙهيل نظر اچي ٿو. ”حمل جي بيتن مان معلوم ٿئي ٿو ته شاعرانه سگهڙپائيءَ جي ميدان ۾ سندس اها اوائلي ڪوشش هئي.“(29)
هاڻ ڳالهه ڊگهي ٿي ويئي آهي. اسان پڙهندڙن کي سندس هيءَ وائي پڙهڻ لاءِ پيش ڪريون ٿا.
ٿلهه: پٺيءَ پير پوان، مان نه لهان، وو! ڏسي ڏوريءَ ڏونگر.
بند: 1. سڌ نه منهنجي سور جي، اديون ناهه اوهان.
2. پاسي پلڪ پنهونءَ کؤن، سرتيون آءٌ نه سهان.
3. اديون آريچن جا، نت نت سور سنوان.
4. حمل چئي هوتن ريءَ، رتي آءٌ نه رهان.(30)
”سنڌ جي هن نامياري شاعر ۽ صوفيءَ پنهنجي مشاهدي ،مطالعي ۽ سير سفر جي ذريعي سنڌ جي سماجي حالتن جو گهرو ادراڪ حاصل ڪيو ۽ ان سوجهيءَ کي تخليق جو رنگ ڏنو. اهڙيءَ طرح هڪ حساس، وطن دوست ۽ اعليٰ قدرن جي مالڪ انسان جي صورت ۾ پنهنجي سموري ڄاڻ کي انساني روح جي فرحت ۽ وطن جي ڀلائيءَ واسطي استعمال ڪندي، پنهنجي فن، فڪر بلڪ وجود جي ڪارائتي هجڻ جو جواز فراهم ڪيو.“(31)
حمل فقير سير سفر ۾ جيڪي ايترا سال سامين سان گڏجي گذاريا، انهيءَ دوران کيس راڳ جي خاص ڄاڻ حاصل ٿي چڪي هئي. انهيءَ جو اظهار سندس شاعريءَ مان به جهلڪندي ۽ ڊاڪٽر بلوچ چواڻي ته هُو پنهنجي چيل ڪافي سندس وڏڙن جي درگاهه تي گائڪ فقيرن کان راڳ ۽ تلفظ جي لحاظ کان اول پڪي ڪرائي، پوءِ کين ڳائڻ جي اجازت ڏيندو هو. منهنجي خيال ۾ شاهه لطيف پڻ ايئن ئي ڪندو هو يا ساڻن گڏجي ويهي چوندو ۽ ڳائيندو ويندو هو.
هي ڪجهه شاعر، جن جي شاعريءَ مان اسان وائيءَ جا ڪجهه مثال ڏنا آهن، انهن کان سواءِ به ڪيترائي اساسي شاعر آهن، جن ’وائيءَ‘ جي صنف تي لکيو آهي. اسان کي ته ’وائيءَ‘ جي صنف جا ڪجهه مثال ئي پيش ڪري اهو ثابت ڪرڻو هو ته شاهه لطيف جيڪا صنف سنڌي شاعريءَ ۾ دادو ديال، ميران ٻائي ۽ شاهه عنات رضويءَ کان پوءِ مروج ڪئي، اها صنف شاهه لطيف وٽ اچي بيهي نه وئي، پر ان کان پوءِ به لکبي رهي ۽ ’وائي‘ بلڪل جديد ترين دؤر تائين شاعر لکندا ٿا اچن، جن جا باب اڳتي ايندا.
[b]حوالا[/b]
1. بلوچ، نبي بخش، ڊاڪٽر، ’قافيون‘ جلد - 1، سنڌي ادبي بورڊ، ڄامشورو، 1985ع، ص: 42.
2. ساڳيو، نمبر 67 ص: 42.
3. ساڳيو، نمبر 74 ص: 46.
4. ساڳيو، ص: 46.
5. ساڳيو، وائي 76، ص: 47.
6. صادق محمد صديق صوفي، راڳنامو، سُر ڏهر، سنڌي ادبي بورڊ، ڄامشورو، ص: 12.
7. بلوچ، نبي بخش، ڊاڪٽر، ’شاهه شريف ڀاڏائيءَ جو رسالو‘،سنڌالاجي، 1972ع، ص: 15 ۽ 16.
8. ساڳيو، وائي - 5، ص: 15.
9. ساڳيو، ضميمو - 2، ص: 212 ۽ 213.
10. ساڳيو، ضميمو - 2، ص: 212 ۽ 213.
11. سيد، جي.ايم.، ’شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ جون وايون ۽ ڪافيون‘، سنڌي ادبي بورڊ ڄامشورو، 1991ع، ص: 183.
12. بلوچ، نبي بخش، ڊاڪٽر، ’شاهه شريف ڀاڏائيءَ جو ڪلام‘، اداره سنڌ شناسي، سنڌالاجي، 1972ع، ص: 215.
13. ڪتاب ساڳيو، ضميمو - 3، ص: 235.
14. بلوچ، نبي بخش، ڊاڪٽر، غلام محمد خانزئيءَ جو ڪلام، شاهه عبداللطيف ڀٽ شاهه ثقافتي مرڪز، ڀٽ شاهه، حيدرآباد، 1985ع.
15. ساڳيو، سُر ڪلياڻ، داستان - 3.
16. بلوچ، نبي بخش، ڊاڪٽر، پير غوث محمد جو ڪلام، ثقافت ۽ سياحت کاتو، حڪومت سنڌ.
17. ساڳيو ڪتاب، ص: 56.
18. شوق، نواز علي، ڊاڪٽر، ’ديوان بيدل‘، ڇاپو ٽيون، ’بيدل جي شاعريءَ جو جائزو‘ سنڌي ادبي بورڊ، ڄامشورو، 2000ع، ص: 23.
19. ڪتاب ساڳيو، سرود سسئي - 7، ص: 114.
20. ڪتاب ساڳيو، روپ پورب - 16، ص: 117.
21. ڪتاب ساڳيو، روپ سسئي - 36، ص: 125.
22. بهراڻي، عرس فقير، ڊاڪٽر، مصري شاهه ميموريل ڪاميٽي، نصرپور، ڇاپو ٽيون، ص: 15.
23. ساڳيو ڪتاب.
24. ساڳيو ڪتاب، ص: 41.
25. بلوچ، نبي بخش، ڊاڪٽر، حمل فقير جو ڪلام‘، سنڌي ادبي بورڊ ڄامشورو، ص: 13
26. ساڳيو، ص: 13.
27. ساڳيو، ص: 92.
28. ساڳيو، ص: 20.
29. ساڳيو، ص: 146.
30. ساڳيو، ص: 146.
31. ساڳيو.