باب پهريون: شعر جو ڇيد ۽ ڇندوديا
دؤرِ قديم کان وٺي اڄ تائين سنڌي ادب ۾ جيڪي صنفون رائج آهن، اهي جيئن جو تيئن لکبيون اچن ۽ پسند ڪيون وڃن ٿيون، انهن ۾ خاص ڪري دوهو، سورٺو، بيت، وائي ۽ گيت، ڪافي لکجي به رهيون آهن ۽ ڇپجي به رهيون آهن. هونءَ نظم واري لکت جي انهن صنفن جو موسيقيءَ سان به چولي دامن وارو لاڳاپو رهيو آهي ۽ اهو اڄ سوڌو هلندو ٿو اچي.
نظماڻي لکت جي مٿي ڄاڻايل صنفن جي فني جوڙجڪ پڻ هجڻ جو لازمي امر آهي. هر هڪ صنف جي لکڻ جا ڪي اصول، ماڻ، ماپا ضرور ٿيندا آهن، جيڪي ان صنف جي سڃاڻ بڻبا آهن. هتي اسان جو موضوع جيئن ته ’شاهه لطيف جي وائي ۽ وائيءَ جي اوسر‘ آهي، تنهن ڪري اسان هتي ’وائيءَ‘ جي گهاڙيٽي کي واضح ڪرڻ لاءِ هن ڳالهه ڏانهن ڌيان ڇڪائينداسين ته جيئن ته ’وائي‘ اصل ۾ ’بيت‘ مان نڪتل آهي ۽ وري ’بيت‘، ’دوهو‘ ۽ ’سورٺو‘ جي ميلاپ سان جڙيو آهي. اهي ٻئي صنفون يعني ’دوهو‘ ۽ ’سورٺو‘ قديم زماني کان هلندو ٿو اچي. شاعريءَ جي ڄاڻن ’دوهو‘ ۽ ’سورٺو‘ جي لکڻيءَ جي فن کي ’ڇندوديا‘ ڪوٺيو آهي.
اسان هتي عام پڙهندڙن ۽ شاعريءَ سان لڳاءُ رکندڙن جي ڄاڻ خاطر ’دوهو‘، ’سورٺو‘ ۽ ’بيت‘ جا مثال ڏيڻ پسند ڪنداسون.
دوهي جو مثال:
ڪاني لاگي پريم ڪي، ڪس سون ڪهي نه جاءِ،
گونگي نون سپنا ڀيو، پچت پچت تن ماءِ.
(ڪبير داس)
ماترائون: 13+11=24
13+11=24
سورٺي جو مثال:
سوڍي ستي لوءِ، مون سين جا ڳالهه ڪئي،
ساجي پڌر پوءِ، ته سرتيون ڪامَ سمهي.
(بلوچ، سُر مومل راڻو 5/12)
ماترائون: 11+13=24
11+13=24
دوهو سورٺو ميل:
راڻو رات وئو، ڪري ڳالهه ڳجهي،
تنهن سان مَن منجهي، مون پيو مامري.
(بلوچ، سُر مومل راڻو 5/10)
ماترائون: 11+10=21
11+10=21
’بيت‘ جي بيهڪ ’دوهو-سورٺو‘ يا ’سورٺو-دوهو‘ ميل سان جوڙيو، پر ان ۾ ٻن کان وڌي پنجن ڇهن يا وڌ تڪن تائين به بيت ۾ آنديون ويون. ٻنهي گهاڙيٽن جا مثال هيٺ ڏجن ٿا.
دوهو-سورٺو ميل بيت جو مثال:
دل ڌوتائين دک سين، ڌاڳا هڏِ نه ڌوءِ،
لاهوتي لطيف چئي، روحان اندر روءِ،
ڪونه ڏٺو سون ڪوءِ، سنياسي ۽ سورري. (3)
(بلوچ، سُر پورب 2/17)
هي سڄو بيت چيل آهي 13-11 ماترائن تي.
سورٺو-دوهو ميل جو مثال:
جوڳيءَ تي جڙاءُ، نسورو ئي نينهن جو،
پتنگ جيان پيدا ٿيو، سامي سچ وڙاءُ،
آيو ڪاڪ تڙاءُ، ڪنوارين ڪڪوريو. (4)
(بلوچ، سُر راڻو 1/11)
’ڇندوديا‘ ۾ حرفن يا آوازن جي ڳڻپ کي چئبو آهي. هڪ حرف يا آواز کي ’ماترا‘ چيو ويندو آهي.”ڇند جا اصول هڪ حرفي ۽ ٻه حرفي ٿيندا آهن، ان جي اڪائيءَ کي ’ڇندوديا‘ ۾ ’ماترا‘ چيو ويندو آهي.“(5) ان جا مثال هن ريت ڏنا ويندا آهن، ’ا‘ هڪ ماترا چئبي ۽ ’آ‘ ٻه ماترائون ڳڻبيون آهن. ماترائون ٻن قسمن جون ٿينديون آهن، هڪڙي ’لگهه‘ ٻي ’گر‘ يا ’ديرگهه‘ سڏبيون آهن، انهن لاءِ جيڪي نشانيون طئي ٿيل آهن، لگهه: ’^‘ ۽ گر ’_‘.
سنڌي ٻوليءَ ۾ جيئن ته ’دوهو‘ يا ’سورٺو‘ سنسڪرت يا هنديءَ مان آيو آهي، تنهن ڪري سنڌي ٻوليءَ ۾ به شروعاتي ادب ۾ ’دوهو‘ ۽ ’دوهڙو‘ يا ’سورٺو‘ ٽي شاعراڻيون صنفون بڻيون.
’دوهي‘ ۽ ’سورٺي‘ ۾ ٻه سٽون يا تڪون ٿينديون آهن، هر هڪ سٽ ۾ ٻه ’پد‘ ۽ ڪُل چار پد ٿيندا آهن. ’پد‘ دراصل سٽ يا تڪ جي وچ ۾ اڌ ۾ ايندو آهي، ان کي ’وشرام‘ سڏبو آهي.
سنڌ جي اوائلي شاعري اڪثر ڪري ’دوهي‘ ۽ سورٺي‘ جي صورت ۾ ملي ٿي. ٻنهي صنفن جي فني بيهڪ هڪ ٻئي جي ابتڙ آهي. دوهي جي چئن پدن ۾ تيرهن واڌو يارنهن ماترائون ٿينديون آهن، اهڙي طرح دوهي جي پهرئين ۽ ٽئين پد ۾ تيرنهن تيرنهن ماترائون ۽ ٻئي ۽ چوٿين پد ۾ يارنهن يارنهن ماترائون ٿينديون آهن. اهڙي ئي ابتي بيهڪ واري شعر کي سورٺو سڏبو آهي. دوهي جي بيهڪ هن ريت هوندي آهي.(6)
دوهو:
13 + 11 = ڪُل 24 ماترائون
13 + 11 = ڪُل 24 ماترائون
تيرهن واڌو يارنهن يعني چوويهه ماترائون هر هڪ تَڪ ۾ ٿين، ائين پورن چئن پدن ۾ 48 ماترائون ٿينديون.
سورٺو:
11 + 13 = ڪُل 24 ماترائون
11 + 13 = ڪُل 24 ماترائون
هن جي گهاڙيٽي ۾ پهريون ۽ ٽيون پد، يارنهن يارنهن ماترائن جو ۽ ٻيو ۽ چوٿون پد تيرنهن تيرنهن ماترائن جا ٿيندا آهن. هن ۾ پڻ ڪُل ماترائون 48 هونديون آهن.
ان جو مطلب اهو وڃي بيهندو ته ’دوهي‘ يا ’سورٺي‘ جي ٻنهي تڪن ۾ ماترائن جو جوڙ 48 بيهڻ گهرجي، پر سنڌ ۾ جڏهن نظم جو اهو گهاڙيٽو وارد ٿيو ته انهن جي ماترائن ۾ ڪجهه گهاٽ ۽ ڪجهه واڌ پڻ ٿيل ڏسڻ ۾ اچي ٿي. اسان شاهه لطيف جي شاعريءَ مان ٻه ’سورٺا‘ مثال طور پيش ڪرڻ چاهينداسون.(7)
نهاَئينءَ کان نينهن، سک منهنجا سپرين، (11+12) ماترائون
سڙي سارو ڏينهن، ٻاهر ٻاڦ نه نڪري. (11+12) ماترائون
هن سورٺي جي پهرئين پد ۾ ته يارنهن ماترائون آهن، پر ٻئي پد ۾ ٻارنهن ماترائون ٿيون بيهن. اهڙي طرح ٻي تڪ يا ٽئين پد ۾ وري ڏهه ماترائون ۽ چوٿين پد ۾ ٻارنهن ماترائون ڪتب آندل آهن. اهڙي طرح هن سورٺي ۾ ڪُل پنجيتاليهه ماترائون بيهاريون ويون آهن. فني ڳڻپ موجب اٺيتاليهه ماترائون هئڻ گهربيون هيون.
ويچارا واڍوڙ، سدا شاڪر سوز سين،
تاڻين مٿي توڙ، اوڙي ڪن نه آسرو.
اهڙيءَ طرح هن سورٺي ۾ به ڪُل چوئيتاليهه ماترائون بيهاريون اٿس.
هاڻ اسان سنڌي ٻوليءَ جي جديد شاعر نارائڻ شيام جي دوهي جو مثال پيش ٿا ڪريون.(8)
ڀيڄ ڀني دل دک ڀني، ماڪ ڀنا رابيل، = (13+11)
شيام اکيون ڳوڙهن ڀنيون، سرس سڪڻ جي ويل. = (13+11)
نارائڻ شيام جو هي دوهو، پڙهڻ ۽ ڏسڻ ۾ بيساخته به آهي پر اهو فني لحاظ کان به مڪمل دوهو آهي ۽ ان ۾ ٽوٽل 48 ماترائون ڪتب آيل آهن.
جهڙيءَ طرح عربي ٻوليءَ ۾ شاعراڻين صنفن لکڻ لاءِ ’علم عروض‘ جا قائدا قانون ٿيندا آهن ۽ انهن قائدن قانونن ۾ مٽاسٽا يا گهاٽي واڌاري سان مختلف قسم جا ماپا يا گهاڙيٽا جوڙي سگهبا آهن، انهن کي ارڪان ڪوٺبو آهي. اهڙي قسم جي عروضن ۾ ڪُل اٺ ارڪان آهن، تهڙيءَ طرح ”’ڇندوديا‘ ۾ وري رڪن کي ’گن‘ چيو ويندو آهي. هر ’گن‘ ٽن ٽن ورنت (اصولن) جو مجموعو هوندو آهي، پر انهن جي ترتيب هڪ جهڙي نه هوندي آهي. ’ورنڪ گن‘ اٺن قسمن جا ٿيندا آهن.“(9) اهي اصول ڏهن قسمن جا آهن.
سنڌ ۾ جڏهن ’دوهو‘ وارد ٿيو ته اسان جي ڪلاسيڪي شاعرن ان جي ماترائن ۾ واڌارو يا گهاٽو ڪري لکيا جو سنڌي ٻوليءَ ۽ سنسڪرت يا هندي ٻولي لپيءَ جا اصول پاڻ ۾ سؤ سيڪڙو هڪجهڙائي نٿا رکن. شاهه لطيف جو هي دوهو ڏسو.(10)
ڪڏهن پئجي ڪن ٿي، ڪڏهن ٿيجي وات،
ڪڏهن ٿيجي ٻڪرو، ڪڏهن ٿيجي ڪات.
هن دوهي جي پهرئين ۽ ٽئين پد ۾ ٻارنهن ٻارنهن ماترائون ۽ ٻئي چوٿين پد ۾ يارنهن يارنهن ماترائون ڪتب آندل آهن، يعني دوهي جي هر هڪ تڪ ۾ ٽيويهه ٽيويهه ماترائون آيل آهن، تنهن ڪري دوهي ۾ ڪُل ڇائيتاليهه ماترائون بيهن ٿيون.
حرفن ۾ ماترائون ڳڻپ ويل ڪجهه اهڙا حرف آهن جيڪي ڪيرايا ويندا آهن، جيئن، ”حرف ’ر‘ لفظ جي وچ ۾ يا آخر ۾ اچي ته اهو ڪرايو ويندو آهي. حرف ’ل‘ متحرڪ حرف کان پوءِ اچي ته اهو اڪثر ڇندن ۾ ڳڻيو نه ويندو آهي. حرف ’و‘ جڏهن ڪنهن ٻئي متحرڪ حرف سان ملي اچي ته ان کي شمار نه ڪيو ويندو. حرف ’ي‘ ڪنهن اڳئين نصف حرف سان گڏجي استعمال ٿئي ته ان کي ڪيرايو ويندو آهي. ڪڏهن ’ڪش‘ کي اُچار جي لحاظ کان ’لگهو‘ ماترا ڳڻيو ويندو. (سنڌيءَ ۾ اهڙي صورت ڪانهي).“(11)
’دوهي‘ يا ’سورٺي‘ جي پدن کان پوءِ جيڪو اڌ دم ٿو اچي، ان کي ’وشرام‘ چيو ويندو آهي، پر جنهن شعر جي چرنن ۾ ’وشرام‘ آيل نه هوندو آهي ته، ”ان کي ’ڪويتي‘، ’ڀنگ‘ ۽ ’دوش‘ چيو ويندو آهي. ان کي شعر جو عيب چيو ويندو آهي، ڇاڪاڻ جو انهيءَ ڪري شعر جو رسُ رچاءُ ختم ٿي ويندو آهي.“(12) ڇند جا 36 قسم اصل آهن ۽ وري انهن ۾ ماترڪ گهٽ وڌائيءَ ۽ چرنن جي گهٽ وڌائيءَ سان انيڪ قسم جوڙي سگهجن ٿا.
’دوهي‘ ۽ ’سورٺي‘ جي سڃاڻ پڻ پدن ۾ قافئي جي بيهڪ مان پئجي سگهجي ٿي، ڇاڪاڻ ته دوهي جي ٻئي ۽ چوٿين پد ۾ قافيو ٿيندو آهي، پر سورٺي ۾ وري ڪافيو پهرئين ۽ ٽئين پد ۾ ايندو آهي، جن جا مثال شاهه لطيف جي شاعريءَ مان هيٺ ڏجن ٿا.
سامي مڙهي سندياءِ، سامهين مون سِيل ٿي،
اي تان ڪوهه اڏياءِ، جان نانگا وڃيين نڱئو.(13)
(بلوچ، سُر پورب 2/10، ص: 306)
نارائڻ شيام سنڌي ٻوليءَ جو رڄُ شاعر آهي، سندس شاعريءَ مان مثال ڏجي ٿو.
مثال دوهو:
ڀيڄ ڀني، دل دک ڀني، ماڪ ڀني سُرهاڻ،
پاند ڀڄايان ڪانڌ جو، جيڪر لڙڪن ساڻ.(14)
(نارائڻ شيام)
هن دوهي ۾ ستيتاليهه ماترائون آنديون اٿس، صرف هڪ ماترا جي کوٽ اٿس.
اهڙيءَ طرح شروعاتي دؤر ۾ وائي به مٿين ٻنهي صنفن جي سهاري لکي ويندي هئي، جنهن ۾ شاهه لطيف ’گائن وديا‘ جي لحاظ کان ماترڪ ڦيرگهير ڪري مختلف گهاڙيٽا ٺاهيا، جيڪي سنڌي شاعريءَ ۾ اڄ تائين مشهور آهن. هاڻ ته عام جام وائيون لکيون ٿيون وڃن، پر هاڻ انهن ۾ موضوع جي تبديليءَ سان گڏوگڏ فني فقدان پڻ ڏسڻ ۾ ايندو، باقي بيهڪ جي لحاظ کان اهي وايون ضرور ڪوٺبيون.
[b]حوالا[/b]
1. بلوچ، نبي بخش، ڊاڪٽر، شاهه جو رسالو (مستند)، ڇاپو پهريون، سُر راڻو، داستان 5، بيت 12، ص: 261، ثقافت کاتو، حڪومت سنڌ، ڪراچي، 2009ع.
2. بلوچ، نبي بخش، ڊاڪٽر، شاهه جو رسالو (مستند)، ڇاپو پهريون، سُر راڻو، داستان 5، بيت 10، ص: 261، ثقافت کاتو، حڪومت سنڌ، ڪراچي، 2009ع.
3. بلوچ، نبي بخش، ڊاڪٽر، شاهه جو رسالو (مستند)، ڇاپو پهريون، سُر پورب، داستان 2، بيت 17، ص: 307، ثقافت کاتو، حڪومت سنڌ، ڪراچي، 2009ع.
4. بلوچ، نبي بخش، ڊاڪٽر، شاهه جو رسالو (مستند)، ڇاپو پهريون، سُر راڻو، داستان 1، بيت 11، ص: 254، ثقافت کاتو، حڪومت سنڌ، ڪراچي، 2009ع.
5. سنڌي، ميمڻ، عبدالمجيد، ڊاڪٽر، بيت (سٽاءُ ۽ اوسر)، ڇاپو پهريون، ص: 31، مهراڻ اڪيڊمي، شڪارپور، 2002ع.
6. سنڌي، ميمڻ، عبدالمجيد، ڊاڪٽر، بيت (سٽاءُ ۽ اوسر)، ڇاپو پهريون، ص: 45، مهراڻ اڪيڊمي، شڪارپور، 2002ع.
7. شاهه جو رسالو، ساڳيو.
8. سنڌي، ميمڻ، عبدالمجيد، ڊاڪٽر، بيت (سٽاءُ ۽ اوسر)، نارائڻ شيام (ڀيڄ ڀني)، ص: 500، مهراڻ اڪيڊمي، شڪارپور، 2002ع.
9. سنڌي، ميمڻ، عبدالمجيد، ڊاڪٽر، بيت (سٽاءُ ۽ اوسر)، نارائڻ شيام (ڀيڄ ڀني)، ص: 33، مهراڻ اڪيڊمي، شڪارپور، 2002ع.
10. شاهه جو رسالو، ساڳيو.
11. سنڌي، ميمڻ، عبدالمجيد، ڊاڪٽر، بيت (سٽاءُ ۽ اوسر)، ڇاپو پهريون، ص: 35، مهراڻ اڪيڊمي، شڪارپور، 2002ع.
12. سنڌي، ميمڻ، عبدالمجيد، ڊاڪٽر، بيت (سٽاءُ ۽ اوسر)، ڇاپو پهريون، ص: 36، مهراڻ اڪيڊمي، شڪارپور، 2002ع.
13. لغاري، نبي بخش، ڊاڪٽر، شاهه جو رسالو (مستند)، ڇاپو پهريون، سُر پورب، داستان 2، بيت 10، ص: 306، ثقافت کاتو، حڪومت سنڌ، ڪراچي، 2009ع.
14. سنڌي، ميمڻ، عبدالمجيد، ڊاڪٽر، بيت (سٽاءُ ۽ اوسر)، نارائڻ شيام (ڀيڄ ڀني)، ص: 500، مهراڻ اڪيڊمي، شڪارپور، 2002ع.