باب ٽيون: شاهه لطيف جي شاعريءَ جون صنفون
شاهه عبداللطيف ڀٽائي محققن جي چوڻ مطابق ته هن سڄي سنڌ گهمي هئي ۽ مختلف وٿاڻن تي مختلف وقتن تي ويندو رهيو آهي ۽ اُتي جي ماڻهن سان ڏينهن ۽ راتيون گذاريون هئائين ته انهن سان ڪچهرين دوران شاعري پڻ ٻڌائي هوندائين، جا ٽڙيل پکڙيل يعني مختلف ماڻهن جي سينن ۽ ذهن جي يادگيرين ۾ رهجي وئي، جيڪي گنج گڏ ڪندڙن کي حاصل ٿي نه سگهيا هئا. بهرحال اهي بيت حاصل ڪري ۽ انهن کي پرک جي ڪسوٽيءَ تي آڻي طئه ڪرڻ گهرجي، پوءِ جيڪڏهن انهن ۾ حقيقت نظر اچي ته اهي بيت به رسالي جي نئين سڌاريل ڇاپي ۾ شامل ڪجن.
شاهه عبداللطيف ڀٽائي به پنهنجي ٻولي ۽ ڌرتيءَ جي ماضيءَ جي هڪ مضبوط ڪڙي آهي، ڇاڪاڻ جو شاهه لطيف کان اڳ وارن دؤرن ۾ به سنڌي شاعريءَ جا اهڃاڻ اسان کي ملي چڪا آهن، جنهن جو وڏو مثال شاهه لطيف جو تڙڏاڏو شاهه عبدالڪريم بلڙيءَ وارو (944هه-1032هه) جو مستند رسالو اسان وٽ موجود آهي، جنهن جو ڪلام سندس هڪڙي مريد محمد رضا ٽٺويءَ پنهنجي ڪتاب ’بيان العارفين و تنبيح الغافلين‘ ۾ قلمبند ڪري محفوظ ڪري ڇڏيو هو. انهيءَ کان پوءِ به اسان جي سنڌي زبان ۾ شاعرن جي هڪڙي کيپ آهي، جيڪا شاهه لطيف کان اڳ يا سندس دؤر ۾ هلندي پئي آئي آهي.
جيئن ته مٿي چيو ويو آهي ته هر دؤر جو ڏاهو يا شاعر پنهنجي ماضيءَ جي هڪڙي ڪڙي ٿيندو آهي، تيئن شاهه لطيف به پنهنجي ماضيءَ جي شاعراڻي زنجير جي هڪ مضبوط ڪڙي آهي، پر هن پنهنجي شاعريءَ ۾ ماضيءَ جي زنجير جي صورت ئي بدلائي ڇڏي.
”سيد عبدالڪريم بلڙيءَ واري (944هه-1032هه) جي شاعريءَ جو دامن ايترو ته وسيع نه هو، رڳو ايڪانوي بيت، ٻه مثلث ۽ هڪ نظم آهن، منجهن جن جذبات، خوبصورتيءَ ۽ صوفيانا رنگ جون سڀ شيون موجود آهن. انهن مان بيت يا ڏوهيڙا جن جي وڌيڪ ترقي ۽ تڪميل هڪ سؤ سالن کان پوءِ شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ هٿان ٿي، سي پنهنجي ڪامل صورت ۾ ملن ٿا.“(1)
شاهه لطيف کان اڳ وارن شاعرن وٽ اڪثر دوهو ۽ سورٺو جي صنف وڌيڪ ملي ٿي، پر شاهه لطيف پنهنجي شاعريءَ ۾ جيڪي صنفون استعمال ڪيون آهن، انهن ۾ دوهو، سورٺو، دوهو-سورٺو ميل (پر هن صنف کي الڳ عنوان نه ڏنو ويو ۽ ان کي به بيت ئي سڏيو ويو) بيت ۽ ’وائي‘ لکي آهي. سندس واين جو ’شاهه جو رسالو‘ ۾ تعداد ٽي سؤ کان مٿي آهي، پر محترم جي. ايم. سيد پاران ’شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ جون وايون ۽ ڪافيون‘ جي عنوان سان سهيڙيل ڪتاب ۾ 463 وايون ۽ ڪافيون ڏنل آهن. هتي اول اسان شاهه لطيف جي رسالي ۾ ڪتب آندل صنفن جا مثال ڏيڻ پسند ڪنداسون جيئن خبر پوي ته شاهه لطيف ڪهڙيون ڪهڙيون صنفون پنهنجي رسالي ۾ ڪتب آنديون آهن.
[b]دوهو ۽ سورٺو:
[/b]دوهو شعر جو اهڙو قسم آهي، جنهن ۾ ٻه مصراعون/سٽون يا چار پَد يا چرن ٿيندا آهن. دوهو دراصل هندي ڇندوديا تي آڌاريل ٿيندا آهن، جن جا به ڪيترائي قسم آهن، پر عام طور تي دوهو ماترڪ لحاظ کان پهريون ۽ ٽيون پَد تيرهن ماترائن جا ۽ ٻيو ۽ چوٿون پَد يارنهن يارنهن ماترائن جو ٿيندو آهي. هتي ڇندوديا جي ٿوري ۾ وصف بيان ڪجي ٿي ته اها هيئن آهي.
”ڇندوديا، شعر جوڙڻ جو علم آهي، جيڪو قديم زماني کان برِصغير پاڪ و هند جي مختلف ٻولين ۾ شاعريءَ ۾ موجود هو. ڇندوديا جي لفظي معنيٰ آهي شعري ويس؛ هڪ شاعريءَ جو ويس، هڪ شاعريءَ جو فن، هڪ شاعريءَ جو سٽاءُ.“(2)
دوهي جا 23 قسم ٿيندا آهن، پر اسان جي شاهه لطيف دوهي جي اها ڳڻپ ضروري نه ڄاتي ۽ هن ان ۾ تبديليءَ اها آندي ته سنڌي دوهي کي آواز ۽ سُرن جي لحاظ کان گهٽ وڌ ڪري ڇڏيو. سندس دوهن جو مثال:
ڏمر پاسو ڏک سين، کاندِ کٿوري هوءِ،
والله مع الصابرين، آگهه ايهين هوءِ.
(عثمان علي انصاري، سُر يمن ڪلياڻ، داستان 8، بيت 13، ص: 112)
وڍي ٿي وايون ڪري، ڪٺل ڪوڪاري،
هن پَن پنهنجا ساريا، هوءِ هنجون هڏن لئي هاري.
(سرود سسئي، بيت 1، گنج، ص: 1)
هي بيت ٻن مصراعن يا سٽن ۽ چئن پَدن يا چرڻن جو آهي. هن جي پهرئين ۽ ٽئين پَد ۾ قافيو آهي، باقي هن ۾ دوهي کي ئي ڦيرائي رکبو ته سورٺو ٿي پوندو.
”سورٺي جي پهرئين ۽ ٽئين پَد ۾ يارنهن ۽ ٻئي ۽ چوٿين پَد ۾ تيرهن ماترائون ٿين ٿيون.“(3)
شاهه لطيف سورٺو به چيو آهي، جنهن جا مثال هيٺ ڏجن ٿا.
ڪوجو وڍي وَڍُ، جيئن وڻ وڍيائين وڍسين،
ڏک ڏکيءَ کي ڏَڍُ، جن ڏٺي سي ڏکيا ٿيا.
(گنج، سُرود سسئي، بيت 3، ص: 1)
***
ڀنڀور جن سکن، مون کي سا ٿا گهاريو،
هاڻي ساڻ ڏکن، تان ڪين ڏونگر ڏاريان.
(گنج، سرود سسئي، بيت، 9، ص: 3)
***
ڏکن ڏک وسار، سيج ڦٽي ڪر سسئي،
پَٽيين پيرُ نهارِ، ته آرياڻي اتان لهين.
(گنج، سرود سسئي، بيت 18، ص: 5)
[b]دوهو-سورٺو ميل:
[/b]هيءَ صنف عجيب آهي، هن جو ڪو خاص عنوان ناهي، پر هن صنف ۾ ٻه سٽون يا مصراعون جو شعر هجي ٿو ۽ هن ۾ به اهي ئي دوهي ۽ سورٺي جيان چار پَد يا چرڻ ٿين ٿا، جن مان پهرئين قسم ۾ شعر جي پهرئين مصرع جي پهرئين ۽ مصرع جي ٻئي پَد ۾ قافيو ٿئي ٿو، يا پهريون ۽ چوٿون پَد هم قافيه هوندا آهن. ٻئي قسم ۾ وري پهرئين قسم جي بلڪل ابتڙ پد هم قافيه ٿيندا آهن، يعني شعر جو ٻيو ۽ ٽيون پَد هم قافيه هوندا آهن. انهن ٻنهي قسمن جا مثال هيٺ ڏجن ٿا.
ڪيئن مائيندا من ۾، خودي ۽ خدا،
ٻن ترارين جا، ڪا آهي هڪ مياڻ ۾.
(بلوچ، سُر ڪلياڻ، بيت 2، داستان 3، ص: 53)
***
توکي رَسي تو ڌڻي، جملوئي جمال،
ڪونهي ٻيو خيال، جي شارڪ شڪ وڃائيين.
(بلوچ، سُر ڪلياڻ، بيت 6، داستان 3، ص: 53)
مٿين ٻنهي شعرن جي پهرئين سٽ دوهي جي آهي ۽ ٻي سٽ سورٺي جي آهي، يعني ٻنهي شعرن ۾ ٻيو ۽ ٽيون پد هم قافيه آهن، تنهن ڪري اهڙي شعر کي ’دوهو-سورٺو ميل‘ سڏبو. رسالي ۾ اهڙا ڪيترائي بيت/شعر موجود آهن. اسين شاهه جي اهڙن شعرن کي بيت ٿا ڪوٺيون، جيڪي ٻن يا ٻن کان وڌيڪ سٽن يا مصرعن وارن ۽ اڃا به گهڻ پداوان آهن، انهن جا مثال هن ريت آهن.
ٽه سٽو يا ڇهه پدائون بيت:
بي شرڪ ڀائين پاڻ کي، عين شرڪ ايءُ،
وڃائي وجود کي، پاڻ پاسي ٿيءُ،
هڏهن ڪونهي هيءُ، ’هو‘ پڻ ڪونهي هن ري.
ڪوڙو تون ڪفر سين، ڪافر مَ ڪوٺاءِ،
هندو هڏ نه آهين، جڻيو تو نه جڳاءِ،
تلڪ تني کي لاءِ، سچائي جي شرڪ سين.
(بلوچ، سُر ڪلياڻ، بيت 10، 13، داستان 3، ص: 54)
هي مٿي ڃاڻايل ٻئي ٽه سٽا بيت آهن، پر انهن جو گهاڙيٽو هن ريت رکيو اٿس ته، پهرئين ۽ ٻي سٽ ته اصل دوهو ٿو لڳي، پر ٽئين سٽ وري سورٺي جي پئي ڀاسي، يعني اهي ڇهه پدن وارا بيت آهن، جن جي ٻئي، چوٿين ۽ پنجين پد کي هم قافيه رکيو اٿس. وري هي گهاڙيٽو ڏسو:
نابودي نيئي، عبد کي اعليٰ ڪيو،
مورت ۾ مخفي ٿئا، صورت پڻ سيئي،
ڪبي ات ڪيهي، ڳالهه پريان جي ڳجهه جي.
***
عاشق ائين نه هُونِ، جيئن تون سجي آڱڙين،
وڃئو در دوستن جي، رت ڏيهاڻي رُونِ،
ٻيءَ ڀر ڪنهن نه ڀوُنِ، ماڪُر محبوبن سين.
(بلوچ، سُر ڪلياڻ، بيت 22 ۽ 7، داستان 3 ۽ 4، ص: 55)
هن گهاڙيٽي ۾ وري پهرئين، چوٿين ۽ پنجين پد کي هم قافيه بڻايو اٿس، ڄڻ ته پهرين ۽ ٽين سٽ بلڪل سورٺو آهي ۽ ٻي سٽ دوهي جيان پئي ڀاسي. وري چئن سٽن ۽ اٺن پدن وارن بيتن جو مثال ڏجي ٿو، ڏسو انهن جا گهاڙيٽا ڪيئن آهن.
اڱڻ آيا نه سهان، ويٺي گهر گُهرانِ،
من مقابل سپرين، پسؤ ٿي پچانِ،
وار نه سهان وچ ۾، اڃان درميان،
ڳرا منجهه ڳُڻانِ، پرين وجهان پيٽ ۾.
***
کڻي نيڻ خمار مان، ڪيائون ناز نظرُ،
سورج شاخون جهڪيون، ڪوماڻو قمرُ،
تارا ڪتيون تائب ٿيا، ديکيندي دلبرُ،
جهڪو ٿيو جوهر، جانب جي جمال سين.
(بلوچ، سُر کنڀاٽ، بيت 10 ۽ 23، داستان 1، ص: 81 ۽ 82)
مٿي ڄاڻايل ٻئي بيت چؤسٽا يا اٺ پداوان آهن، پر انهن جو گهاڙيٽو هيئن گهڙيو اٿس ته پهريون ٽئي سٽون دوهي نما آهن ۽ چوٿين سٽ سورٺي جي جوڙي اٿس. ٻي صورت ۾ ٻئي، ٽئين، ڇهين ۽ ستين پدن کي هم قافيه ڪري رکيو اٿس. اهڙي گهاڙيٽي جا پڻ ڪيترائي بيت رسالي ۾ آيل آهن. وري به چئن سٽن ۽ اٺن پدن وارو هي گهاڙيٽو ڏسو.
چانگي چئي چڪياس، مٿان اڪَ نه الهي،
چوڌاري چندن وڻ، پچي پوڄ پياس،
جنهن وَلِ گهڻا وهاٽيا، ان سين آر لڳياس،
راڙي رت ڪياس، هن ڪڌاتوري ڪرهي.
***
ميي ماڳائي، وڌو وات ولين کي،
خبر کيت ڌڻين ٿي، وِڌوڻا واهي،
ڪرهي ڪاڪت ڇڏئي، وريس نه وائي،
چانگي چريائي، ويئي ويچاري وسري.
(بلوچ، سُر کنڀاٽ، بيت 8 ۽ 11، داستان 5، ص: 88)
هي مٿي ڄاڻايل بيت آهن ته چؤسٽا يا اٺ پداوان پر انهن جي گهاڙيٽي ۾ ڀٽائي سائينءَ تبديلي آندي. اها هيءَ آهي ته بيت جي پهرئين ۽ ستين پد کي هم قافيه ۽ وري چوٿين ۽ پنجين پد کي پهرئين پد سان هم قافيه بڻايو اٿس. ان گهاڙيٽي جا به ڪيترائي بيت رسالي ۾ شامل آهن.
اهڙيءَ طرح شاهه لطيف بيتن جي گهاڙيٽي ۾ سٽن ۽ پدن ۾ اضافو ڪندو ويو، جنهن جا ڪجهه مثال هن ريت آهن.
[b]پنجن سٽن وارو يا ڏهه پدائون بيت:
[/b]جاڳائي جتن، جي گورا گس هلائيا،
پهتي رَءَ پهاڙ ۾، شال ان مَ اگهاٽجن،
سونهان جي سردار جا، سي توڏ مَ ترٽجن،
لطف ساڻ لطيف چئي، لنگهئو بر بوتن،
تن ڪهڙو غم گنگن، هوت هماتي تن جو.
(بلوچ، سُر ديسي، بيت 9، داستان 2، ص: 210)
[b]ڇهن سٽن ۽ ٻارنهن پدن وارا بيت:
[/b]ڏاگهنئون ڏيرن، جي آندا ٻڙڌ ڀنڀور ۾،
هڻي چيلهه چرا ڪئا، وهه پٽي وهڙن،
کري کڙڪو ان جو، هوند ستي سئو سڀن،
جن جو پير نه لڳي پٽيين، تن آيم ساڻ اٺن،
گنگن ۽ جنگن، منڌ اَسونهين ميڙئين.
(بلوچ، سُر ديسي، بيت 10، داستان 1، ص: 208)
[b]ستن سٽن وارو چوڏهن پدائون بيت:
[/b]سڀا سياهي، آهي آري ڄام ري،
ڪڏهن پسي ڪانه ڪا، رءَ لالڻ لالائي،
دُود دل تان دور ڪري، ساجن صفائي،
من لا شيخ لہ فشيخہ الشيطان، ان رءَ اونداهي،(*)
هوءِ جا هلي هيڪلي، سا گيرب گمائي،
مَن بهشي في الطريق بلا، شيخ ڪَمن يهشي،(*)
في البحر بلا سفينة، اهڙي اوائي،
تنهن رءِ لقائي، ڪوڙين ٿين ڪيتريون.
(بلوچ، سُر ديسي، بيت 7، داستان 2، ص: 210)
هيترين سٽن وارا بيت تمام گهٽ آهن، پر آهن ضرور.
شاهه لطيف سُر سارنگ ۾ ٻه اهڙا بيت چيا آهن، جن تي نظم جو گمان ٿو گذري، پر بيت جي گهاڙيٽي ۾ لکيا ويا آهن. اهي بيت هن ريت آهن.
حڪم ٿيو بادل کي، سارنگ ساٺ ڪجن،
وڄون وسڻ آئيون، ٽهه ٽهه مينهن ٽمن،
جن مهانگي لئه ميڙيو، سي ٿا هٿ هڻن،
پنجن مان پنڌرنهن ٿيا، ايئن ٿا ورق ورن،
ڏڪاريا ڏيهه مان، موذي سڀ مرن،
مينهون پاڻ مراديون، ٿڌا ٿر چرن،
وهُڪي جن ورهيه ٿيا، موٽئو سي مڙن،
وري وڏي وس جون، ڪيون ڳالهيون ڳنوارن،
سيد چئي سڀن، آهي توهه تنهن جو آسرو.
(سُر سارنگ، بيت 15، داستان 3، ص: 409)
هي بيت نون سٽن يا ارڙهن پدن جو آهي. هن جي پهرين سٽ جي ٻئي پد ۾ آيل قافئي سان باقي هر سٽ جي ٻئي پد ۽ آخري يعني نائين سٽ جي پهرئين پد کي هم قافيه رکي، بيت جي صورت گري يا گهاڙيٽو جوڙيو اٿس، جيتوڻيڪ هن بيت جي پهرين سٽ دوهي نما ۽ آخري سٽ سورٺي نما رکي، هن کي بيت جي زمري ۾ آندو اٿس.
وري ساڳئي سُر سارنگ جو هي بيت پڙهي ۽ پرجهي ڏسو:
موٽي مانڊاڻن جي، واري ڪئائين وار،
وڄون وسڻ آئيون، چؤڏسيين چوڌار،
ڪي اُٺيون استنبول تي، ڪي لهن سمرقندن سار،
ڪي رمي وييون روم تي، ڪي ڪابل ڪي قنڌار،
ڪي دلي، ڪي دکن، ڪي گُڙن مٿي گرنار،
ڪي جنبيون جيسلمير ڏي، ڪي بيڪانير بڪار،
ڪي پريون پنجاب ڏي، ڪي هلن مٿي هالار،(*)
ڪني ڀڄ ڀڄائيو، ڪني ڍٽ تي ڍار،
ڪن اچي عمرڪوٽ تان، وسايا ولهار،
سائين سدائين ڪرين مٿي سنڌ سڪار،
دوست مٺا دلدار، عالم سڀ آباد ڪرين.
هن بيت ۾ ٻارنهن سٽون ۽ چوويهه پد آهن. هن بيت ۾ به گهاڙيٽو ساڳيو مٿي آيل بيت وارو ئي رکيو اٿس، پر اهڙا بيت رسالي ۾ بس اهي ٻه ئي آهن، انهن کان وڌيڪ ٻيا ڪي به ان پيرائيءَ جا بيت شاهه لطيف پاڻ به نه چيا آهن.
شاهه لطيف جي شاعريءَ جي رسالي مان سندس دوهن، سورٺن، دوها-سورٺا ميل ۽ بيت جا مثال ڏنا ويا. هاڻ باقي هڪڙي صنف بچي ٿي، اها آهي ’وائي‘. هن ليک ۾ ’وائي‘ جو صرف نمونو ڏيڻ تي اڪتفا ڪبي، ڇاڪاڻ جو اسان کي ’وائي‘ متعلق جدارو ليک لکڻو آهي.
شاهه لطيف کان اڳ ۾ اها صنف يعني وائي صرف شاهه عنات رضويءَ لکي آهي، جنهن جو شاهه لطيف ننڍو همعصر هو. شاهه لطيف جي شاهه عنات رضويءَ سان وڏي ڄمار ۾ (90 ورهين ۾) ملاقات جو ذڪر پڻ ملي ٿو. شاهه لطيف ان کان اڳ به شاهه عنات رضويءَ سان ملاقاتون ڪيون هجن ۽ سندس ئي واتان وايون ٻڌيون هجن، ڇاڪاڻ ته شاهه عنات رضوي نصرپور جو ويٺل هو ۽ شاهه لطيف ڀٽ شاهه وسائڻ کان پوءِ ته سندس شهر کي ويجهو هو. شاهه لطيف وٽ وائيءَ جا ڪافي گهاڙيٽا آهن، جن جو ذڪر اڳتي هلي ڪيو ويندو. هتي نموني طور اسان فقط ٻه وايون پڙهندڙن جي يادگيريءَ لاءِ لکنداسون.
آئي مند ملار،
آءُ کنهنبا ڪنديس ڪپڙا.
1. وسڻ جا ويس ڪئا، اڄ منهن جي يار.
2. لٿي ڪس قلوب تان، تاڙي ڪي تنوار.
3. اتران ٿي آئيو، ڪڪر ڪارونڀار.
4. روضي پاڪ رسول جي، اٺو آب اپار.
5. ٿر بر وڄون وٺيون، سرها ٿيا سنگهار.
(بلوچ، سُر سارنگ، وائي 1، داستان 4، ص: 412)
***
2. نيئي پريان کي ڏيج، تان ڪو نيہ نياپو
1. ڪڏهن مون سين ڪين ڪئو، سيڻن سياڪو.
2. ڪڏهن مڪائون ڪونه ڪو، ڏکئان ڏوراپو.
3. اٿم گهڻو ان جو، اندر اولاڪو.
4. وڃي ڏجان مئيءَ جو، پانڌيان پاراپو.
(بلوچ، سُر رپ، وائي 1، داستان 3، ص: 302)
3. ٿلهه: سيڻن جي سنڀار، جڏڙو جيءُ جيارئو
پرين جي پچار، جڏڙو جيءُ جيارئو
جيءُ جياريو، سو ڪين منهنجو هارئو.
بند: 1. اڃيو تن عميق مان، مون کي پرين پوڄ پيارئو
2. مرض مريضن تان، اَئين اشاري ساڻ اٿيارئو
3. ڪرم ڪريمن جي، مون کي اهکيءَ مان اڪارئو
4. سئون منهن ڪري سپرين، ائين نرمل نور نهارئو
5. سائل جئن سڏ ڪري، ائين طالعن جئن توارئو.
(سُر جمن ڪلياڻ)
هن وائيءَ جي ٿلهه ۾ شاهه لطيف ڇهه پد رکيا آهن، ٿلهه هي پهرئين ۽ ٽئين پد ۾ قافيو آندو اٿس، ٻيو ۽ چوٿون پد ڄڻ رديف ڪري رکيو اٿس ۽ وري ٿلهه ۾ ئي ٻه ٻيا پد جوڙيا اٿس، جن ٻنهي پدن جو قافيو ٻئي ۽ چوٿين پد سان هم قافيه بيهاريو اٿس، باقي بند اهي ئي ٻه پدا رکيا ويا آهن ۽ انهن جو قافيو به ٻئي پد ۾ آندل آهي. هئڙي وائي سڄي رسالي ۾ اها هڪڙي ئي آهي.
مٿي ڄاڻايل شاهه لطيف جي شاعريءَ ۾ آيل اهي صنفون جيڪي شاهه لطيف چيون آهن. اسان هتي بيتن يا واين جو ڳاڻاٽو ڄاڻائڻ نٿا گهرون جو شاهه جي مختلف مرتبن پنهنجي پنهنجي ڪتابن ۾ شاهه لطيف جي بيتن ۽ وائين جو تعداد گهٽ وڌ ڄاڻايو آهي، تنهن کان سواءِ ڪيترائي اهڙا ماڻهو موجوده وقت ۾ به موجود آهن، جن جو چوڻ آهي ته کين شاهه لطيف جا اهڙا بيت ۽ وايون به ياد آهن، جيڪي ڪنهن به رسالي ۾ موجود ناهن. اهي پڻ هٿ ڪرڻ لازم آهن. وايون ته محترم جي. ايم. سيد سهيڙي گڏ ڪيون آهن، جن جو مٿي ذڪر ٿي چڪو آهي، باقي اهڙا بيت سهيڙڻ جي ضرورت آهي، ورنه اهڙي قسم جي شاهه لطيف جي حافظن کي جيڪڏهن ازل جو سڏ ٿيو ته اسين هٿ مليندا رهجي وينداسون.
[b]حوالا[/b]
1. دائود پوٽو، عمر بن محمد، ڊاڪٽر، سنڌي لازمي، سنڌ ٽيڪسٽ بڪ بورڊ، ڄامشورو، 2010ع، ص: 30.
2. سنڌي، عبدالمجيد، ميمڻ، ’بيت سٽاءُ ۽ اوسر‘، مهراڻ اڪيڊمي، شڪارپور، 2002ع، ص: 31.
3. سنڌي، عبدالمجيد، ميمڻ، ’بيت سٽاءُ ۽ اوسر‘، مهراڻ اڪيڊمي، شڪارپور، 2002ع، ص: 50.
* هيءَ سٽ بلوچ صاحب جي رسالي ۽ ٻانهي خان شيخ جي رسالي کان سواءِ ممتاز مرزا واري مرتب ڪيل گنج ۾ به آهي، باقي ٻئي ڪنهن به ڇاپي رسالي ۾ نه آهي.
* جنهن جو روحاني رهبر (شيخ) ڪونهي، تنهن جو رهبر شيطان آهي.
* جيئن ڪا راهه وٺي رواني ٿئي ٿي، سا ايئن آهي جيئن ڪو ٻيڙيءَ سوا سمنڊ ۾ گهڙي. (بلوچ، ص: 210)