باب ڇهون: شاهه لطيف جي شاعريءَ ۾ وائيءَ جا گهاڙيٽا ۽ موضوع
کامان، پچان، پڄران، لڇان ۽ لوچان،
تَن ۾ تؤنس پرينءَ جي، پيان نه ڍاپان،
جي سمنڊ منهن ڪيان، توءِ سر ڪيائي نه ٿئي.
شاهه لطيف جي شاعريءَ ۾ جيڪي صنفون آيل آهن، اسان کي هن ليک ۾ صرف سندس ’وائيءَ‘ جي صنف ۽ ان ۾ ڪيل ڪن تجربن بابت ئي ڪجهه لکڻو آهي. ”سنڌي وائي لوڪ گيتن ’سهرو‘ مان نڪتي آهي ۽ ارتقائي منزلون طئي ڪندي پنهنجي الڳ صورت اختيار ڪري وئي آهي. وائيءَ جو تعلق جيئن ته موسيقيءَ سان آهي، ان ڪري اها ڪنهن نه ڪنهن راڳ ۾ لکي ويندي آهي. وائي، غزل جيان مسلسل به هوندي آهي ۽ ان جو هر بند الڳ معنيٰ تي به ٻڌل هوندو آهي، هر بند کان پوءِ ٿلهه جو ٻيو (پد) ٽڪرو، جو بي قافيه هوندو آهي، اهو دهرايو ويندو آهي.“(2) مان هن حوالي سان اتفاق نه ٿو ڪريان، ڇاڪاڻ جو ’سهرو يا لاڏو‘ جيڪو عام شادين مرادين ۾ ڳايو ويندو آهي، اهو ڪنهن به شاعراڻي اصول تي ٻڌل نه هوندو آهي، پر وائي ته، بيت مان نڪتل چئجي ته ان ۾ ڪو وڌاءُ نه ٿو چئي سگهجي. ”بيت ۽ وائيءَ ۾ اهو فرق آهي جو وائيءَ ۾ ٿلهه جو اضافو ڪيل هوندو آهي ۽ ٿلهه جو هڪڙو پد هر هڪ مصرع کان بعد وراڻيءَ طور ورجائبو آهي.“(3)
دراصل وائي آهي ئي هندي ڇند مطابق جوڙيل، يعني هڪڙي وائي ’سورٺوڇند‘ تي ۽ ٻئي قسم جي وائي ’دوهي ڇند‘ تي آڌاريل هوندي آهي. هنن ٻنهي قسمن ۾ پڻ سورٺي ۽ دوهي جيان ٿلهه جي جڙت ٿيل هوندي آهي، جنهن لاءِ اهو ٻڌائڻ ضروري ته نه آهي ته سورٺي جي پهرئين ۽ ٽئين پد ۾ قافيو ٿيندو آهي، اهڙي قسم جي وائيءَ ۾ پڻ قافيو، ٿلهه جي پهرئين پد ۾ رکيو ويندو آهي، جنهن جي ماترڪ ڳڻپ يارنهن ٿيندي آهي، پر هر بند جي ٻئي پد ۾ قافيو رکيو ويندو آهي. دوهي ڇند واري وائيءَ جي قسم ۾ وري قافيو ٿلهه جي ٻئي پد ۾ رکيو ويندو آهي، جنهن جي ماترڪ ڳڻپ تيرنهن ٿيندي آهي، ڇاڪاڻ جو دوهي جي ٻئي ۽ چوٿين پد ۾ قافيو رکيو ويندو آهي. باقي هن قسم جي وائيءَ ۾ به بندن جي هر ٻئي پد ۾ قافيو رکيو ويندو آهي.
شاهه لطيف جي شاعريءَ ۾ اڪثريت سورٺي ڇند وائيءَ جي آهي، پر هن پنهنجي شاعريءَ ۾ دوها ڇند وائي پڻ چئي آهي. شاهه لطيف پنهنجي رسالي ۾ جيترا به سُر لکيا آهن ۽ انهن ۾ جيترا به داستان شامل ڪيا اٿس، ان هر داستان جي آخر ۾ ڪنهن ۾ هڪ ته ڪنهن ۾ ٻه يا ٻن کان به وڌيڪ وايون لکيون اٿس. جيئن ته هتي اسان جو موضوع ئي شاهه لطيف جي وائي آهي، تنهن ڪري اسان هن ليک ۾ شاهه لطيف جي واين جا مثال ڏينداسون ته انهن جو گهاڙيٽو ۽ انهن ۾ موضوع ڪهڙو آهي.
شاهه لطيف جي سڄي شاعري راڳ ۽ راڳڻين جي حساب سان چيل آهي. سندس رسالن ۾ 30 کان 36 سُر يا سُرود شامل آهن، جيڪي هندستاني راڳن جي ٺاٺن ۽ انهن مان ڦٽي نڪتل راڳڻين تي ٻڌل آهن، تنهن کان سواءِ سندس شاعريءَ ۾ عشقيه داستان، تصوف جون ڪي رمزون ۽ ڪن منزلن جا ڏس ۽ گس، انساني غم، ڏک، درد، همدردي، وڻ ٽڻ، جيت جڻيا، تاريخ، جاگرافي، ثقافت، معاشي خوشحالي ۽ بدحاليءَ جون وارتائون، مطلب ته انسان جي اک، دل ۽ دماغ سان لاڳاپيل هر موضوع کي پنهنجي شاعريءَ ۾ پيش ڪيو آهي. سندس شاعريءَ ۾ ٻوليءَ جون خوبيون، ٻوليءَ ۾ لفظن جو اضافو، لفظن جي جوڙجڪ سان گڏوگڏ سلاست، بلاغت، فصاحت ۽ جدت جا سڀئي نمونا موجود آهن. ايئن سندس واين ۾ به اهي خوبيون شامل آهن. ”شاهه لطيف ڏوهيڙي جي ترتيب ۾ ڪجهه ڦيرگهير ڪري ’وائي‘ يا ’ڪافيءَ‘ جو بنياد وڌو، جا باقاعده هڪ خاص راڳ يا راڳڻيءَ ۾ ڳائجڻ جي قابل ٿي وئي.“(4)
هاڻ اسان شاهه لطيف جي هن صنف وائيءَ جا اُهي مثال ڏينداسون، جن جو ذڪر ڪري آيا آهيون.
ٿلهه: منڌ پيئندي مون، ساجن صحيح سڃاتو.
بند: 1. پريان سندي پار جي، اندر آڳ اٿون.
2. جيئڻ ناهي جڳ ۾، ڏينهن مڙيئي ڏون.
3. الا! عبداللطيف چئي، آهين تون هين تون.(5)
هيءَ وائي ٿلهه جي لحاظ کان ’سورٺوڇند‘ يا ’سورٺو وائي‘ چئي ٿي سگهجي. هن وائيءَ ۾ ڪنهن به قسم جي نواڻ ناهي، هن وائيءَ جي ٿلهه ۾ يارنهن پهرئين پد ۾ ۽ تيرنهن ٻئي پد ۾ ماترائون رکيون اٿس. سڌو سنئون ٿلهه جي پهرئين پد ۾ قافيو رکيو اٿس ۽ ٻئي ٿلهه جو پد بي قافيو رکيو اٿس، جيڪو هر بند جي ٻئي پد کان پوءِ وراڻيءَ طور استعمال ٿئي ٿو. هن وائيءَ جي هر بند جي هر ٻئي پد ۾ قافيو رکيو اٿس. موضوع جي لحاظ سان هيءَ وائي صوفين جي ان ڳالهه تي جوڙيل آهي ته مئخاني مان مڌ پيئڻ کان پوءِ مون ’سڄڻ‘ يا ’پرينءَ‘ کي صحيح نموني سڃاڻي سگهيس. ان ساڳئي گهاڙيٽي يعني ’سورٺو ڇند‘ تي آڌاريل هيءَ وائي به ڏسو:
ٿلهه: ٿيندو تن طبيب، دارون منهنجي درد جو.
بند: 1. ٻُڪي ڏيندم ٻاجهه جي، اچي شال عجيب.
2. پرينِ اچي پاڻ ڪيو، سندو غور غريب.
3. ڏکندو سڀئي ڏور ڪيو، منجهئون تن طبيب.
4. اديون عبداللطيف چئي، هاتڪ آهه حبيب.(6)
هيءَ وائي به مٿي ڄاڻايل گهاڙيٽي تي چيل آهي. هن وائيءَ ۾ به ٿلهه جي پهرئين پد ۾ قافيو رکيل آهي ۽ هر بند جي ٻئي پد کي هم - قافيه رکيو اٿس ۽ ٿلهه جو ٻيو پد بي قافيه وراڻي طور ڪتب ٿو آڻي. هن وائيءَ جي ٿلهه ۾ يارنهن پد پهرئين پد ۾ ۽ تيرنهن ٻئي پد ۾ ماترائون رکيون اٿس.
هن جو موضوع سندس اهڙي ڏکندي جي درد جي دوا آهي ئي سندس ’حبيب‘ يا دوست يا رهبر جي وس ۾، سندس هي مرض اهڙو آهي، جيڪو ڪنهن عام طبيب جي سڃاڻپ کان مٿاهون آهي، جنهن لاءِ هڪ بيت ۾ به اشارو ڏئي آيو آهي ته:
انڌا اونڌا ويڄ. کل کڄاڙيو کائيين،
اسان ڏکي ڏيل ۾، تون پيئارين پيڄ،
سوري جنين سيڄ، مرڻ تن مشاهدو.(7)
شاهه لطيف جي شاعريءَ ۾ وائيءَ جا مختلف گهاڙيٽا موجود آهن، اهي گهاڙيٽا به هن پاڻ ئي ٺاهيا هوندا، ڇاڪاڻ جو سندس سامهون سنڌي شاعريءَ ۾ وائي صرف شاهه عنات رضويءَ جي هئي، جنهن لاءِ چيو ٿو وڃي ته شاهه عنات رضوي وائيءَ جو پهريون شاعر آهي، جڏهن ته اسان شاهه لطيف کان اڳ وائيءَ جا ڪجهه مثال پهرين بابن ۾ ڏيئي آيا آهيون.
شاهه لطيف جي هيءَ وائي ڏسو:
ٿلهه: جيءُ جياريو، جيءُ جياريو، ڪين منهنجڙو هاريو.
پرينءَ جي پچار، سيڻن جيءَ سنڀار، جڏڙو جيءُ جياريو.
بند: 1. اڃيو تن عميق مان، پري ن پُوڄ پياريو.
2. مرض مريضن تان، اشاري ساڻ اٿاريو.
3. ڪرم ڪريمن جي مون کي، اُهکي مان اُڪاريو.
4. سنئون منهن ڪري، سپرين! ائن نرمل نور نهاريو.
5. سائلن جئن سڏ ڪري، ائن طالحن کي تاريو.(8)
حقيقت ۾ هيءَ وائي ’دوهي ڇند‘ يا ’دوها وائي‘ چيل آهي. هن وائيءَ جي ٿلهه ۾ هونءَ ته قافيو سٽ جي ٻئي پد ۾ رکيل آهي ۽ ٿلهه ۾ چار پد رکيا اٿس، پر هيءَ وائي شاهه لطيف جي تجرباتي وائي پڻ آهي، جو هن وائيءَ جي پهرئين ۽ ٻئي يعني ٽئين ۽ چوٿين پدن ۾ قافيو رکيو ويو آهي، وري ٿلهه جي پهرئين پد ۾ ٻٽو قافيو ڪتب آندو اٿس، باقي هر بند جي ٻئي پد ۾ قافيو استعمال ڪيو اٿس، تنهن ڪري هيءَ وائي هڪ بيت جيان ٿي لڳي. هيءَ وائي به اهڙي موضوع تي چيل آهي، جنهن ۾ ’پرين‘ ئي اچي، مرض به دفع ڪري سگهي ٿو، جڏڙي جيءَ کي سگهه به بخشي سگهي ٿو، صرف هن کي سنئين منهن نرمل نهار ڪرڻ جي دير آهي.
شاهه لطيف، هڪ وائيءَ جو عجيب گهاڙيٽو جوڙيو آهي. اهڙي وائي نه صرف پاڻ ئي ٻيهر لکي اٿس نه ئي ٻئي ڪنهن اهڙي وائي لکڻ جي سگهه ساري آهي. اوهان پڙهندا ته ان تي وائيءَ جو گمان نه ٿيندو، اها وائي هن ريت آهي:
ٿلهه: وِرسيا ويڄ ويچارا، دل ۾ درد پريُنِ جو.
بند: 1. اٿو ويڄا، مَ وِهو، وڃو ڊڀ کڻي،
2. ٻڪي ڏيندا ٻاجهه جي، آيا سور ڌڻي،
3. آيا جيءَ جيارا، دل ۾ درد پريُنِ جو.(9)
هن وائيءَ جو گهاڙيٽو عجيب آهي. ٿلهه جا ٻئي پد الڳ الڳ رکيل اٿس، پر پهرئين ۽ ٻئي پد جا قافيا ٿلهه جي ٻنهي پدن سان هم قافيا ناهن. وري ٽئين بند جي پهرئين پد جو قافيو ٿلهه جي پهرئين پد سان هم وزن آهي ۽ ان بند جو ٻيو پد وري ٿلهه جو ٻيو پد ساڳيو ئي رکيو اٿس. ٻئي طريقي سان ڏسو ته ٿلهه ۽ ٽيون بند ڄڻ ته ’سورٺو‘ آهي ۽ پهريون ۽ ٻيو بند وري ’دوهي‘ جي ڏِک ڏئي ٿو. وري اهي ٻئي بند پڙهڻ سان سؤ سيڪڙو ’دوهي‘ جي موضوع تي پورو ٿو لهي. هن وائيءَ ۾ بند به فقط ٽي رکيا اٿس، باقي موضوع اهوئي اٿس، ته جنهن جي مرض جو علاج ظاهري ويڄ وٽ آهي ئي ڪونه، تنهن ڪري پنهنجا ڊڀ کڻي روانا ٿي وڃو.
شاهه لطيف جي وائيءَ جو هي گهاڙيٽو ڏسو، هن ۾ به شاهه لطيف نواڻ آندي آهي. وائي هن ريت آهي:
ٿلهه: مون ۾ تون موجود! آئون اڳاهين آهيان.
آئون اَسُوهين آهيان.
بند: 1. اکيون اکڙين کي، سڪيو ڪن سجُود.
2. تيلانہ رسيون بود کي، جيلانہ ٿيون نابود.
3. ماڙهن جي موٽڻ جو، صاحب هٿ سُجُود.
4. ان دَرِ سيئي اگهيا، جن وڃايو وجود.(10)
هن وائيءَ ۾ هي تجربو ڪيل اٿس ته هن کان اڳ جن به واين جا مثال ڏنا ويا آهن، اهي ٿلهه ۽ بندن ۾ ٻه پديون وايون آهن، سواءِ هڪڙيءَ جي، پر هيءَ وائي، جنهن جي ٿلهه ۾ ئي ٽي پد رکيا اٿس. ٻيو ۽ ٽيون پد جيتوڻيڪ هم وزن ۽ هم قافيه به آهي، پر تنهن هوندي به بندن کي ٿلهه جي پهرئين پد جي هم قافيه رکيو اٿس. تنهن کان سواءِ قافئي سان گڏ ’آهيان‘ رديف به آندو اٿس. موضوع جي لحاظ کان پاڻ کي پرينءَ جي پهچڻ يا پائڻ لاءِ، انهيءَ واٽ جي ’اَسونهين‘ جنهن کي ڄاڻ ئي ڪانهي يا جنهن جي راهه جو رهبر ئي ڪونهي، تنهن ڪري پنهنجي منزل، پنهنجي مقصد کي رسڻ ياپائڻ کيس اوکو پيو ڀانئجي. ٻئي طرف پنهنجي منزل پائڻ وارن جي ڄاڻ اٿس ته ’تيلانہ رسيون بود کي، جيلانہ ٿيون نابود.‘ پاڻ وڃائڻ کان پوءِ پرينءَ کي پائڻ جي کيس پڪ آهي. سندس وائيءَ جو هي تجربو ڏسو ڪيئن آهي:
ٿلهه: ساٿين ننڌا بار، وو! تن ڀانڌين ننڌا بار،
مون کي آرس اکڙين ۾!
بند: 1. پاتا پاڙي واريين، پڳهه منجهه پاتار.
2. پتڻ ٿو پور ڪري، آئي تنهنجڙي وار.
3. سڄيون راتيون سمهين، کيو منجهه خمار.
4. ڪِ تو ڪنين نه سُئي، هلڻ جي هاڪار.(11)
هيءَ وائي 22 بندن جي آهي، تنهن ڪري سڄي لکڻ نه ٿو گهران، باقي هن وائيءَ ۾ جا نواڻ آندي اٿس، اها اِها آهي ته ٿلهه نه صرف ٽه پدائون آهي، پر ٿلهه جو پهريون ۽ ٻيو پد هم قافيه رکيو اٿس ۽ ٿلهه جو ٽيون پد ٿلهه جي ٻنهي پدن سان هم قافيه ناهي، سواءِ ان جي وراڻي طور ڪتب آندو اٿس. هيءَ وائي ٻنهي ڇندن يعني ’دوهو ڇند‘ ۽ ’سورٺي ڇند‘ تي به پوري لهي ٿي، باقي سڀ بند ٿلهه جي پهرئين ۽ ٻئي پد سان هم قافيه آهن. موضوع جي لحاظ سان هيءَ وائي سامونڊين، واپارين جي ونين پاران اوسارو آهي، جنهن ۾ وڻجاري جي وَني پنهنجي وَر ۽ سندس ساٿين جي سفر تي سنبهڻ جو ذڪري ڪندي چوي ٿي ته هُو هلڻ جي تياري به ڪري چڪا ۽ پڳهه ڇوڙي، ٻيڙن کي ٻار ۾ لاهي به چڪا، پر منهنجي سُستي، اکين ۾ ننڊ جا خمار لهن ئي نه ٿا، جو مان وڃي کين وداع ڪري سگهان يا کين وڃڻ کان پلي سگهان، کيس سرتيون ان هاڪار جي سڻس نه پوڻ تي طعنا ٿيون ڏين ته ڇا تو هلڻ جي هاڪار نه ٻڌي هئي؟ تون سڄي رات ننڊ جي خمار ۾ خمازي پئي هئينءَ، پوءِ تنهنجو ڀتار ڪيئن نه ساٿين جي هاڪار اونائي سفر تي روانو ٿئي ها.
شاهه لطيف جي وائيءَ جو هي گهاڙيٽو ڏسو:
ٿلهه: پرين جي پنڌا، مون کي جي جهلينديون،
سي نه پڄنديون.
بند: 1. ڀلي ڪري آئيو، ٺاٺارو ڏيها.
2. ڀڳي ڪُٽِ سڄي ٿي، لٿي جاڪِ گهرا.
3. سرتيون سُور پرائيا، هاڻي هن هنڌا.
4. تان ڪين واس وهائيان، ٻاروچي مُلا.
5. تان ڪين ڏونگر ڏوريان، جان ڪُڙهه اندر ساه.
6. متيون موٽڻ سنديون، تون هڏ آڇ مَ ماءُ.(12)
هيءَ وائي به سورٺو ڇند وائي آهي، پر هن وائيءَ جي ٿلهه ۾ اُها نواڻ آهي ته هن وائيءَ جي ٿلهه ۾ ٽي پد آهن، ٻيو ۽ ٽيون پد هم قافيه آهي، پر بندن جي هر ٻئي پد کي ٿلهه جي پهرئين پد جي هم قافيه رکيو اٿس. هيءَ وائي ڪلياڻ آڏواڻيءَ سُر سامونڊيءَ جي داستان پهرئين ۾ رکي آهي. حقيقت ۾ هن وائيءَ جو موضوع ئي سسئيءَ جي پنهل کي ڳولا سان تعلق ٿو رکي نه ڪي سامونڊيءَ جي موضوع سان، هيءَ وائي، سسئي جڏهن پنهل کي ڳولهڻ لاءِ ڀنڀور کي وندر جي وڻن ۽ جبلن جي لاهن ۽ چاڙهن تي چڙهڻ لاءِ سنڀري ته سرتين جي سمجهائڻ تي به نه ٿي مُڙي، جنهن لاءِ هن جو اهو ئي جواب کين بس ڪرائڻ لاءِ ڪافي هو ته، ’تيسين ڏونگر ڏورينديس جيسين جان ۾ ساهه اٿم، تنهن ڪري موٽڻ جون متيون ئي نه ڏيو.
شاهه لطيف جي وائيءَ جو هي گهاڙيٽو ڏسو:
ٿلهه: تڙ نهاريان تي، منهنجا بند رويا جي،
مان سڙهه سڃاڻان سڄڻين.
بند: 1. اڀي اوسَهِه پائيان، ڪارڻ وڻجاري.
2. گهڻو اڪنڍي آهيان، پرينءَ پنهنجي کي.
3. آسائتي آهيان، الا! ڪانڌ اچي.
هيءَ وائي ’دوهو وائي‘ آهي، جيڪا ’دوها ڇند‘ تي آڌاريل آهي، پر هن وائيءَ جي ٿلهه جي ٻنهي پدن ۾ قافيو رکيو اٿس، ٽيون پد الڳ رکيو اٿس. موضوع جي لحاظ کان هيءَ وائي آهي ئي سُر سامونڊيءَ جي، تنهن ڪري وڻجارن جي وهن پاران سندن وَرن جي عميق ۾ ڪاهي ڏيساور ڏورڻ لاءِ وڃي چڪا آهن، اهي پنهنجي ڪانڌن جي ٻيڙين اچڻ جو انتظار ڪري رهيون آهن، جن جو چوڻ آهي ته اسين پنهنجي ڪانڌن جي ٻيڙن جا سڙهه به سڃاڻون ٿيون، پر اهڙين ونين لاءِ شاهه لطيف هيئن به چوي ٿو:
جا جر جاٽون نه مڻي، ڏيئا نه موهي،
سڌون ڪوهه ڪري، سا پنهنجي ڪانڌ جون.(14)
جل پوڄا جو هڪڙو مثال آهي. ان زماني ۾ جل پوڄا ڪئي ويندي هئي، درياهه شاهه ۾ اکا وڌا ويندا هئا، باسون باسيون وينديون هيون، وَرن جي وَرڻ ۽ خير سان وَرڻ يا سندن خير خبر ٻڌڻ لاءِ وڻجارن جون وهون دعائون گهرنديون هيون. هن دؤر ۾ به سنڌ ۾ هندو توڙي مسلم عورتون پنهنجي وَرن ۽ اولاد، جيڪي ڪنهن ڪم سانگي ڏيساور ڏورڻ ويا آهن، انهن جي خير ۽ خوبيءَ سان واپس ورڻ لاءِ دعائون گهرنديون ۽ باسون باسينديون رهنديون آهن. سندس هيءَ وائي ڏسو، هن وائيءَ جو گهاڙيٽو ڪيئن گهڙيو اٿس.
ٿلهه: آيل ڪريان ڪيئن، جيجل ڪريان ڪيئن؟
منهنجو نينهن، پليو نه رهي.
بند: 1. سامونڊيءَ جي سنڱ کي، رئان راتون ڏينهن.
2. مادر پائي منڊيون، وڃان ساجن سيئن.
3. ويو وڻجارو اوهري، مون کي چاڙهي چيئن.
4. گوندر مٿان جندڙي، وريا ولين جيئن.
5. اڏوهيءَ جئن ڏکڙا، چڙهئا چوٽيءَ سيئن.(15)
هتي هڪڙي وضاحت جي ضرورت پيش آئي آهي. اها ساڳي وائي ڊاڪٽر گربخشاڻيءَ واري ڪتاب ۾ به آهي، پر هن جي وائيءَ ۾ بندن ۾ ڪجهه اڳ پوءِ به ٿيل آهن ۽ لفظ ’اَپليو‘ آيل آهي، جڏهن ته ڊاڪٽر بلوچ صاحب اهو لفظ ’پليو‘ لکيو آهي. لفظ ’اَپليو‘ معنيٰ نه پلڻ جوڳو ۽ ’پليو‘ معنيٰ جهلڻ سان به نه مُڙي. هيءَ ساڳي وائي ڊاڪٽر گربخشاڻيءَ وٽ سورٺو وائي ۽ ڊاڪٽر بلوچ وٽ دوهو وائيءَ جي ذمري ۾ اچي ٿي. جيئن ته اسان مثال طور ڊاڪٽر بلوچ جي مرتب ٿيل رسالي مان کنئي آهي، تنهن ڪري هيءَ وائي، دوهو وائي ڪري ليکينداسون، پر هن وائيءَ جو ٿلهه ته ٽه پدو رکيو اٿس، پر هن وائيءَ جي ٿلهه جي ٽئين پد جي وچ ۾ پڻ قافيو رکي وائيءَ جي حسن ۽ بيهڪ ۾ واڌارو ڪيو اٿس. باقي موضوع جي لحاظ سان هن وائيءَ ۾ به مٿين وائيءَ وارو سوز ۽ گداز آهي. سندس وائيءَ جو هي گهاڙيٽو ڏسو، ڪيئن آهي.
ٿلهه: مون کي ڪامَ جهلي، سڀڪا پاڻ پلي،
آءٌ وڌڙي نينهن اڇلي.
بند: 1. ويندي آءٌ پار پريان ڏي، مون کي ڪامَ جهلي،
2. پسيو دونهيون دوست جيون، جيءُ منهنجو جلي.
3. ڏم ڏيهاڻي ڪيترو، پَرَ ۾ ٿو پلي.
4. محبتي ميهار جو، سُور مون کي سلي.(16)
هيءَ وائي ’دوهو ڇند‘ تي جوڙيل آهي، هن وائيءَ جي ٿلهه ۾ ٽي پد رکيا اٿس. ٿلهه جي پهرئين سٽ جي ٻنهي پدن ۾ قافيو به رکيو اٿس ۽ وري ٽئين پد يعني وراڻيءَ ۾ پڻ قافيو رکيو اٿس، جيئن ’جهلي‘، ’پلي‘ ۽ اڇلي‘، باقي هر بند جي ٻئي پد کي هم قافيه رکيو اٿس. شاهه لطيف جي وائيءَ ۾ هر بند جا پد ٿلهه جي هم قافيه ته آهن پر هم وزن به آهن. هن وائيءَ جو موضوع سهڻيءَ جي سڪ آهي، جيڪا کيس ميهار سان ملڻ کان سواءِ ماٺي ئي نه ٿي ٿئي، ڇاڪاڻ جو هن جي حالت هيءَ آهي، جنهن ڏانهن شاهه لطيف اشارو ٿو ڪري ته:
اديون سڀ اندام، چڙن منهنجا چوريا،
لارن جا لنؤن لائيي، سا ڪئن آڇيان عام،
لڳيس جنهن جي لام، سو دلاسا دوست ڏئي.(17)
شاهه لطيف ته سهڻيءَ جي سڪ، سوز ۽ ساز کي هنن لفظن ۾ سندس اهميت اجاگر ڪئي آهي، جنهن مان لڳي ٿو ته هتي لطيف مجاز جي منزل طئي ڪري حقيقت ۾ پير پائي چڪو آهي. سندس هيءُ بيت ان جي شاهدي ڏئي رهيو آهي:
سياري سيہ رات ۾، جا گهڙي وسندي مينہ،
هلو ته پڇون سهڻي، جا ڪر ڄاڻي نينہ،
جنهن کي رات و ڏينہ، ميهار ئي من ۾.(18)
شاهه لطيف جي مٿين وائيءَ جو گهاڙيٽو ڏسو، هن گهاڙيٽي ۾ به نواڻ يا تجربو ڪيل آهي. شاهه لطيف وائيءَ جي ٿلهه ۾ ئي اڪثر تجربا ڪيا آهن، پر بند ۽ مصراعون اهي ئي ٻه پديون، دوهي ڇند جيان ۽ قافيو هر بند جي ٻئي پد ۾ رکيو اٿس. تمام گهٽ اهڙا تجربا آهن، جن جي بندن ۾ ٽيون پد رکيو هجيس. وائي هن ريت آهي:
ٿلهه: هُو جي هليا هوت سوارا، مون نه وهيڻا، پنهل سڱيڻا.
بند: 1. سسئي پڇي ساٿ جا، اوطاقون اوتارا.
2. ٽليون ٽؤنر هلويون، مين سِرِ موچارا.
3. آن ڪي ويندي گڏيا، آرياڻيءَ ان پارا.
4. مون کي نيندا پاڻ سين، ڪامل ڪُر ڪرارا.(19)
هيءَ وائي ’سورٺي ڇند‘ تي چيل يا ’سورٺو وائي‘ سڏبي، پر هن وائيءَ جي ٿلهه جي ٻئي پد ۾ وري ٻٽو قافيو ’وهڻيا‘ ۽ ’سڱڻيا‘ استعمال ڪيا اٿس. هيءَ وائي سسئيءَ جي داستان ۾ آيل آهي. سسئي پنهل جي ڀائرن يا ساٿين جي لاءِ چوي ٿي ته هو، پنهونءَ جا مائٽ آهن، ڄڻ منهنجا سيڻ ئي ناهن، مان سندن سڱ ۾ ئي ناهيان جو نه مون سان صلاح ڪيائون نه ئي مون کي ساڻ وٺي ويا. جيتوڻيڪ هن پنهل سان رسم رواج موجب وواهه رچايو هو، تنهن هوندي پنهل جا ڀائر، سندس ڏير ۽ انهن جا ساٿي، سسئيءَ کي پنهنجو ڪرڻ کان انڪار ڪندي ۽ پاڻ ۾ ٻاروچي ٻوليءَ ۾ ڳالهائي، صلاح مشورا ڪري، ننڊ لاءِ نشو کارائي پنهل کي پاڻ سان کڻي روانا ٿي ويا، جنهن لاءِ شاهه لطيف سسئيءَ واتان هيئن ٿو چوائي:
نڪي ٿيانِ سڱ ۾، نڪين سڱيڻي،
آهيان ڪميڻي، ذات ٻاروچي نه جڙان.(20)
اهڙيءَ طرح شاهه لطيف پنهنجي ڪلام ۾ وائيءَ جي گهاڙيٽي جي ٿلهه ۾ ڪيترائي تجربا ڪيا آهن. شاهه لطيف کان اڳ وائيءَ اڃا شروعاتي پير کنيا، جنهن کي شاهه لطيف باقاعدي صنف طور پنهنجي شاعريءَ ۾ پيش ڪيو ۽ اها وائي راڳن ۽ راڳڻين ۾ پاڻ به ڳايائين ۽ اڄ تائين سنڌي راڳ ۽ سنڌي شاعريءَ جي مقبول عام صنف طور سنڌي موسيقيءَ توڙي سنڌي شاعريءَ ۾ موجود رهندي پئي آئي آهي ۽ موجود رهندي. وائيءَ جو مستقبل روشن آهي.
[b]حوالا[/b]
1. بلوچ، نبي بخش، ڊاڪٽر، شاهه جو رسالو، سُر سهڻي، بيت 1، داستان 6، ثقافت ۽ سياحت کاتو، ڪراچي، 2009ع، ص: 390.
2. ڪناسرو، منظور، ’شاهه عبداللطيف ڀٽائي، حيات و افڪار‘، سنڌيڪا اڪيڊمي، ڪراچي، 2009ع، ص: 95.
3. سوڍر، شاهنواز، ڊاڪٽر، ’سنڌي ثقافت ۽ شاهه لطيف‘، شاهه عبداللطيف ڀٽائي ثقافتي مرڪز، ڀٽ شاهه، حيدرآباد، 1991ع، ص: 444.
4. عقيلي، الهه بخش، حاجي، ’شاهه لطيف ۽ سنڌي موسيقي‘، شاهه لطيف جي موسيقي، شاهه عبداللطيف ڀٽائي چيئر، ڪراچي يونيورسٽي، 1992ع، ص: 147.
5. سيد. جي. ايم.، ’شاهه جون وايون ۽ ڪافيون‘، سنڌي ادبي بورڊ، حيدرآباد، 1991ع، ص: 2.
6. آڏواڻي، ڪلياڻ، ’شاهه جون وايون مڪمل‘، سُر ڪلياڻ، داستان 3، ص: 20.
7. انصاري، عثمان علي، شاهه جو رسالو، سُر ڪلياڻ، بيت 2، داستان 2، ڀٽ شاهه ثقافتي مرڪز، ڀٽ شاهه، 1997ع، ص: 69.
8. آڏواڻي، ڪلياڻ، ’شاهه جون وايون مڪمل‘، سُر يمن ڪلياڻ، داستان 3، ص: 23.
9. ساڳيو، سُر يمن ڪلياڻ، وائي 1، داستان 1، ص: 21.
10. ساڳيو، سُر سريراڳ، وائي 1، داستان 1، ص: 38.
11. ساڳيو، سُر سريراڳ، وائي 1، داستان 3، ص: 41.
12. بلوچ، نبي بخش، ڊاڪٽر، ’شاهه جو رسالو ۽ رسالي جو ڪلام‘، سُر آبري، وائي 2، داستان 7، ثقافت کاتو، سنڌ، 2009ع، ص: 187.
13. آڏواڻي، ڪلياڻ، ’شاهه جون وايون مڪمل‘، سُر سامونڊي، داستان 1، ص: 48.
14. بلوچ، نبي بخش، ڊاڪٽر، ’شاهه جو رسالو جامع‘، سُر سامونڊي، بيت 8، داستان 3، ص: 107.
15. بلوچ، نبي بخش، ڊاڪٽر، ’شاهه جو رسالو جامع‘، سُر سامونڊي، بيت 8، داستان 3، ص: 109.
16. بلوچ، نبي بخش، ڊاڪٽر، ’شاهه جو رسالو جامع‘، سُر سهڻي، وائي 1، داستان 5، ص: 389.
17. بلوچ، نبي بخش، ڊاڪٽر، ’شاهه جو رسالو جامع‘، سُر سهڻي، بيت 1، داستان 3، ص: 388.
18. بلوچ، نبي بخش، ڊاڪٽر، ’شاهه جو رسالو جامع‘، سُر سامونڊي، بيت 22، داستان 4، ص: 388.
19. بلوچ، نبي بخش، ڊاڪٽر، ’شاهه جو رسالو جامع‘، سُر آبري، وائي 2، داستان 2، ص: 177.
20. بلوچ، نبي بخش، ڊاڪٽر، ’شاهه جو رسالو جامع‘، سُر حسيني، بيت 13، داستان 11، ص: 249.