پنهنجي پاران
اسلامي دستور جي لاءِ علماءِ ڪرامن جون حڪمرانن سان ملاقاتون.
مارچ 1948 ۾ جڏهن محمد علي جناح اوڀر پاڪستان جي دوري تي ويو ته هڪ ڏينهن هڪ مولانا ظفر احمد عثماني رحه دستور سازيءَ جي معاملي ۾ باني پاڪستان سان گفتگو ڪرڻ لاءِ ذاتي طور تي ان جي ڊاڪا جي گهر تي پهتو مولانا عثماني محمد علي جناح کي فرمايو ؛
”مجھے سب سے پہلے یہ عرض کرنا ہے کہ پاکستان اس لیے نہیں لیا تھا کہ ہندوستان کے لاکھوں مسلمان قتل اور لاکھوں مسلمان خانماں برباد ہو جائیں۔ ہم نے اس خطرہ کو دھلی میں پہلے ہی آپ پر ظاہر کیا تھا ۔ مگر آپ نے ہم کو یقین دلایا تھا کہ ایسا نہیں ہوگا ۔ مگر جو خطرہ ہم نے ظاہر کیا تھا وہ پیش آکر رہا۔ پھر یہ سلسلہ ختم نہیں ہوا آپ نے اسکا کیا انتظام فرمایا؟ پھر اگر پاکستان میں نظام اسلام جاری ہوتا تو ہماری اشک شوئی ہوجاتی اور ہم یہ سمجھتے کے ان قربانیوں کی تلافی نظام اسلام جاری ہو نے سے ہوگی جو بہت بڑی نعمت ہے۔ افسوس! وہ بھی ابتک نہ ہوا ہم قوم کو کیا منہ دکھلائیں جس مقصد کے لیے پاکستان بنا تھا، وہ بھی حاصل نہ ہوا اور نقصان حد سے زیادہ ہوگیا۔ رماخود اسلامی نظام خلافت اور ہماری ذمہ داری 69صفہ ۔
مولانا ظفر احمد عثمانی رحہ جي سوالن جا جواب ڏيندي مسٽر جناح چيو؛
”مولانا جو خطرہ آپ کو تھا اس کا احساس مجھے بھی تھا۔مگر میرا یہ خیال تھا کہ پاکستان بننے پر ہندو کچھ ایسی ہی سازش کریں گے۔ جیسی قربانی یا محرم کے موقع پر کبھی کبھی کرتے ہیں۔ سو میری قوم نے ایسے موقع پر کبھی ھندو سے شکست نہیں کھائی ہمیشہ غالب رہی ہے۔ ایسا اس دفعہ بھی ہوگا۔ اس کا مجھے وھم بھی نہیں تھا کہ اس قوم کو بائولا (چريو) کتا کاٹ جائے گا۔۔۔۔۔۔ باقی رہا نظام اسلام کا مسئلہ تو آپ مطمئن رہیں ذرا مجھے مھاجرین کی طرف سے اطمانان ہوجائے اور اسمبلی کو بھی اطمینان نصیب ہوجائے انشااللہ بہت جلد دستور پاکستان اصول اسلام کے موافت مرتب ہوگا۔ میرا خیال ہے پاکستان میں ایک لارڈ بشب ہوگا۔ اس کا ترجمہ آپ کیا کریں گے؟ میں نے کہا ”شیخ الاسلام“ کہنے لگے ہاں! ایک شیخ السلام ہوگا جو حکومت پاکستان کو کنٹرول کرتا رہے گا کہ کوئی دستور اور کوئی قانون خلاف اسلام پاس نے ہوسکے۔
(ماخوذ اسلام نظام خلافت اور ہماری ذمہداری) 69، 70 صفہ۔
پاڪستان ۾ اسلامي قانون رائج ڪرائڻ۾ اڪابرين علماء جون ڪوششون؛-
3 جون 1947، تقسيم ورهاڱي هند جي اعلان ٿيو؛-
11 جون حضرت علامه شبير احمد عثماني رحه ۽ حضرت مولانا ظفر احمد عثماني رحه ۽ مولانا مفتي محمد شفيح رحه ديوبندي.
تحريڪ پاڪستان جي ڪاميابيءَ جي مبارڪ ڏيڻ لاءِ مسلم ليگ جي قائد محمد علي جناح جي ڪوٺي (بنگلي) تي پهتا جيئن ئي هي حضرات ان جي ڪمري ۾ داخل ٿيا ته انهيءَ بيهي ڪري انهن جو استقبال ڪيو. مصا فحي کان پوءِ پنهنجي ڀرسان ويهاريو. علامه شبير احمد عثماني رحه حصول پاڪستان تي مبارڪ باد پيش ڪئي ته انهن چيو ”مولانا یہ مبارک باد تو آپ کو ہے آپ کی ہی کوششوں سے یہ کامیابی ہوئی ہے۔
اسلامي نظام جو واعد:
انهيءَ تي مسٽر جناح چيو ”سرحد پاکستان کی ریڑھ کی ھڈی ہے اور سلیٹ کا علائقہ بھی مشرقی پاکستان کے لیے ایسا ہی ہے میں دل سے چاھتا ہوں کے پاکستان اس ریفرنڈم میں کامیاب ہو“ اس کے جواب میں ان دونوں حضرات نے کہا یہ شرط پیش کی کہ“ ہم آپ کو اطمینان دلاتے ہیں کہ انشااللہ پاکستان اس میں کامیاب ہوگا بشرطیہ آپ اعلان کردیں کہ پاکستان میں اسلامی نظام جاری ہوگا اور اسکا دستور اسلام ہوگا۔ کیوںکہ فرنٹیئر اور بنگال کا مسلمان سیاسی مصالح کو نہیں جانتا وہ صرف اسلام کو جانتا ہے اور اسی کے نام پر ووٹ دے سکتا ہے۔ کہنے لگے مولانا! میں تو اس بار اعلان کرچکا ہوں اور جب پاکستان میں مسلمانوں کی اکثریت ہوگی تو وہاں اسلامی دستور کے سوا اور کون سا دستور ہو سکتا ہے؟ آپ بخوشی اپنی تقریر و تحریر میں میرے حوالے سے اس کام اعلان کرتے رہیں اور ان کو پورا اطمینان دلائیں کہ میں نے قوم سے کبھی غداری نہیں کی۔ جو میں نے پہلے بار کہا ہے وہ میں آج بھی کہتا ہوں ”پاکستان کا نظام حیات اسلامی ہوگا اس کام دستور کتاب دینت کے موافق ہوگا“
(ماخود اسلامی نظام خلافت اور ہماری ذمہ داری) صفہ 66.
اعتراض
11 سيپٽمبر 1948 ع تي مسٽر جناح صاحب هن دنيا مان رخصت ڪري ويا. ان کانپوءِ ارباب اقتدار وارن مقصد پاڪستان کان هڪ طرفو منهن ڦيري ڇڏيو اسلامي نظام جي مخالفن سيڪيولر ولاديني نظام حڪومت جي قيام لاءِ چالا ڪيون شروع ڪيون.
10،9 فيبروري 1949ع ۾ ڍاڪا جميته علماءِ اسلام ڪانفرنس ۾ علامه شبير احمد عثماني رحه فرمايو؛
” ہم اس کوشش سے کبھی دست بردار نہیں ہوسکتے مملکت پاکستان میں اسلام کا وہ دستور و آئین اور نظام حکومت تشکیل پذیر ہو، جس کی رو سے اس بات کا مئوثر انتظام کیا جائے مسلم قومیں اپنی زندگی اسلام کے انفرادی ، اجتماعی تقاضوں اور اسلامی تعلیمات کے مطابق جو قرآن و سنت سے ثابت ہو مرتب و منظم کرسکے اور کوئی ایسا قانون، بل اور آرڈیننس جاری یا نافذ نہ ہوسکے جو احکام اسلام کے خلاف ہو۔
(ماخوذ سانحہ لال مسجد صفہ 20)
ٻئي طرف مخالفين اسلام هي پروپيگنڊا شروع ڪري ڇڏيو. اسلام جو ڪوئي دستور مملڪت ناهي ۽ نه قرآن ۾ دستور جي متعلق ڪوئي لفظ موجود آهي. حڪومت جي ان مطالبي جي جواب ڏيڻ لاءِ 24,23,22,21 جنوري 1951ع ۾ ڪراچي ۾ تمام مسلڪن جي 31 جيد علماء ڪرامن جو اجتماع علامه سيد سليمان ندوي رحه جي صدارت ۾ منعقد ٿيو. ان تي متفق طور تي اسلامي مملڪت جي بنيادي تي مستقل 22 نڪتا پيش ڪيا ويا. مولانا مفتي محمد شفيح رحه ”دستور قرآني“ جي نالي سان 18 دستوري دفعات کي قرآن ڪريم مان اجمالاً پيش ڪري ثابت ڪيو ته دستور اسلامي قرآن مان ثابت آهي (ترجمو ڪيل (ايضاً)21
جنوري 1955ع ۾ مولانا مفتي محمد شفيح رحه جي زير قيادت مجلس دستور ساز ميمبران کي انگريزيءَ ۾ هڪ ميمورنڊم پيش ڪيو. جنهن جا اهم نڪتا هي آهن.
”ہمارا دستور قراردار مقاصد کے مقتضیات کے عین مطابق مرتب کیا جائے علماکرام کے متفقہ 22 نکات کی روشنی میں دستور میں اسلامی دفعات شامل کی جائیں، قانون سازی کے لیے قرآن و سنت کے ماخد اصلی قرار دیا جائے“
(ماخوذ سانحہ لال مسجد صفہ 21)
پاڪستان قائم ڪرڻ جي مقصد کي هميشه نظر انداز ڪيو ويو ۽ ان جي جڳهه تي اسان جي حڪمرانن فرنگي نظام ۽ معاشرن کي مٿي آندو. جڏهن اسلامي نظام نافذ نه ڪيو، اسلامي تهذيب ۽ ثقافت کي رائج نه ڪيو ويو ته پوءِ پاڪستان قائم ڪرڻ جو مقصد ڇا هيو؟ مسلمان عوام سان ڪيل وعدن جي اصل حقيقت ڇا هئي؟ انهن مخلص اڪابرن جي انتهائي ڪوششن جي باوجود اسلامي دستور نه بڻجي سگهيو. بد قسمتيءَ سان اسان جي حڪمران اختيارن جي اڪثريت اولهه جي طرز اپنائيندڙ، مفادپرست ۽ متضاد عنصرن جي مالڪن تي شامل آهي. انهيءَ لاءِ اهي اسلامي اصولن جي احياء کي پاڪستان لاءِ نه بلڪه پنهنجي لاءِ موت جي پرواني تي دستخط ڪرڻ جي برابر سمجهن ٿا.
اقتدار، مال، دولت ۽ شهرن جي بکين ڪرپٽ حڪمرانن پنهنجي ڪارن ڪرتوتن سان اهآ فيصلا ڪيا ۽ اهڙيون پاليسيون ٺاهيون. جنهن جي نتيجي ۾ تمام ملڪي ادارا تباهه ٿي ويا. اهڙا اهڙا واقعا ٿيا جو انسانن جي جسمن جا وار ڪانڊارجي وڃن ۽ پنهنجي پوري ملڪ جي قوم جو مٿو شرم سان جھڪائي ڇڏيو. لال مسجد تي حملو ڪري اسلامي ملڪ ۾ الله جي گهر تي بمباري ڪري مسلمانن جو رت پنهنجي ئي مسلمان ڀاءُ واهيو. الله جي دشمنن ڪافرن جي ٽيڪر ۽ لالچ جي ڪري پنهنجي گهر ۾ پنهنجي ڀاءُ ۽ ڀينرن کي رت سان رنگي ڇڏيو جيڪي پاڪستان جي مقصد ياد ڏيارڻ جو جرم ڪرڻ تي لال مسجد جي حافظن طالبن قرآني نسخن حديث رسول جي ڪتابن کي بمبن، گولن، جي برسات سان غسل ڏياريو. ذاتي انا پرستي جي ڪري چيف جسٽس افتخار چوڌري کي عهدي تان هٽايو ويو. جنهن پاڪستان جي اهم مسئلن کي حل ڪري ورتو ۽ ڪن مسئلن کي اڃا پورو نه ڪرڻ ڏنو ويو. اڪابرين علماء ڪرام، ملڪ جي مخلص ۽ سچن امن ۽ امان لاءِ تڙپندڙ شخصيتن جون ايڏيون ساريون قربانيون پاڻي ۾ ٻڏندي ڏسي دل هڪ دم مايوس ٿي پوندي آهي. ۽ دل ۾ اهو خيال ايندو اٿم ته جتي ايڏين وڏين شخصيتن جو تقريرون، بحت مباحثا انهن اقتدار جي بکين جا ڪن ۽ اکيون نه کولي سگهيون اتي مون جھڙي اٻوجھه بيوسي جي ڳالهه جي ڪهڙي اهميت آهي. پر ٻئي طرف علماء ڪرامن جا خيال ۽ دوست ۽ استادن جي ڪيل ڪم جي بابت تحريف ۽ تحسين دل کي همت ڏياري وقت جي ضرورت جو خيال رکي انهيءَ اهڙي ڏکي ڪم کي ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي.
جنهن ۾ سڀ کان اول سان مالڪ قدوس جي ذات جو فضل ۽ ڪرم نه هجي ها ته اهو ايڏو سارو ڪم ڪئين ٿي سگهي پيو. ڪڏهن ڪڏهن ننڊ جي حالت ۾ آيتن ۽ حديث پاڪ جو دل ۾ خيال اچڻ اهي سڀ ڳالهيون الله تبارڪ و تعاليٰ جي فضل ۽ ڪرم جو هجڻ سان وجود ۾ آيون ٽئين نمبر تي؛ مان انهن دوستن، احبابن ۽ استادن جو ٿورائتو آهيان علماء ڪرامن جو جن پنهنجو قيمتي وقت ڪڍي منهنجي ڪيل ڪم مان غلطيون ڪڍيون ۽ پنهنجي مفيد مشورن سان منهنجي رهنمائي ڪئي، جنهن جو احسان مان نه ٿو لاهي سگهان الله تبارڪ وتعاليٰ جي دربار ۾ سدائين انهن شخصيتن لاءِ دعاگو رهندس، جن پنهنجي رهبر هجڻ جو حق ادا ڪيو. ۽ مون اٻوجھه تي شفقت جي نظر ڪئي. ورنه خيالات جي سمنڊن ۾ پيو غوطا کاوان هان.
ڪنهن وقت ۾ اهو به خيال ٿيو ته ڪير منهنجي ڳالهه کي پسند ڪندو، تنقيد ڀريل تيرن کائڻ جي ڀوءِ کان ڪتاب لکڻ ڇڏي ڏنو، وري محترم ”حزب الله سومرو“ صاحب جي حوصلا افزائي تي ٻيهر نئي عزم ۽ جذبي سان لکڻ جي ڪوشش ڪيم جيڪا توهان ڀائرن، دوستن جي هٿن مبارڪن ۾ هي ڪتاب پهتو آهي.
اميد اٿم پنهنجي پالڻهار مان ته مالڪ سائين منهنجي انهيءَ معمولي ڪاوش کي منظور ۽ مقبول فرمائي ۽ منهنجي لاءِ ۽ پوري امت لاءِ هدايت ۽ رحمت جا دروازا کولي ته جيئن اسان سنڌي قوم سمجھه کان ڪم وٺي پنهنجي مستقبل کي اسلامي تعليمات مطابق هلائڻ جي همت ڪري وٺون ۽ پنهنجي رب کي راضي ڪري وٺون.
ڪتاب پڙهندڙن معزز شخصيات کي اپيل ٿي ڪجي ته پنهنجي مفيد مشورن سان منهنجي حوصلا افزائي فرمائيندا ته سائين جن جو ٿورائتو رهندس.
فقط والسلام
راقم الحروف
محمد جميل ڦلپوٽو