شهيد جادل منگي
شهيد جادل منگيءَ تي لکيل هيءُ تاثر، مون وٽ موجود هو. سوچيم جي هن ڪتاب ۾ ٻين شهيدن سان گڏ شهيد جادل منگي جي به ڪجهه تاريخ سهيڙجي وڃي ته بهتر ٿيندو.
ليکڪ
1985ع جي چار مارچ جو ڏينهن هو، ريل ۾ هڪ ٻئي جي آمهون سامهون ويٺا هئا سون. هڪ ٻئي سان سڃاڻپ ڪونه هئي. هنجي هڪ هٿ ۾ پرس ۽ ڪتاب هو، مائو ڪيپ پاتل هيس. ظاهري طور به باوقار شخص پئي لڳو، مون سمجهيو هو ته ڪو گورنمينٽ ملازم آهي جو ڊيوٽيءَ تان موٽيو آهي. هو خاموش ويٺو ئي رهيو هو. گاڏي ۾ ٻين جي ڳالهين کي سنجيدگيءَ سان ٻڌائين پئي ۽ ڪنهن ڪنهن ويل سندس چپن تي مرڪ تري پئي آئي. پڇڻ تي ٻڌايائين ته هو سنڌ يونيورسٽي خيرپور ڪيمپس جو شاگرد آهي. جهٽ کان پوءِ هڪ آنن وڪڻڻ وارو هوڪا ڏيندو پئي آيو، چئي، “انڊي والا، انڊي والا.” انوقت ڄڻ بجليءَ جي رو سندس جسم ۾ گهمي وئي هجي، هن آنن واري کي سڏي پڇيو، “ڪير آهين؟”، “سولنگي” آنن واري وراڻيو، “سنڌي آهين يا پنجابي؟” “سنڌي” ان وقت هي اڃا به وڌي ڪاوڙ ۾ ڳاڙهو ٿي ويو، چيائين، “اڙي دٻي ۾ به ڏسين ٿو ته سڀ سنڌي ويٺا آهن. پوءِ سنڌيءَ ۾ هوڪو ڏيندي ٻرو ٿو چڙهي.” آنن وارو غلطي تسليم ڪري، “آنن وارو آنن وارو” هوڪا ڏيندو ٻئي دٻي ۾ ٽپي ويو. ايتري ۾ باڊهه اسٽيشن اچي وئي مان هيٺ لٿس، هي به تڪڙيون وکون کڻندو مون کان اڳ نڪري ويو. مون دل ئي دل ۾ چيو، “ٺيٺ قومپرست ٿو لڳي.” ان ڏينهن 4 مارچ جي سلسلي ۾ باڊهه ۾ جلسو منعقد ڪيو ويو هو، شام جو اتي وڃڻو هو. اسٽيج سڪريٽري صدارت جي ڪرسي والارڻ لاءِ جادل منگيءَ کي دعوت ڏني. ڏٺم ته ساڳيو ئي ريل وارو نوجوان هو فرق صرف ايترو هو ته مائو ڪيپ جي بدران مٿي ۾ ڳاڙهي پٽ جي ٽوپي هيس. مون کي به سڏي سندس ڀر ۾ ويهاريو ويو. مرڪي چيو هئائين، “ڏسون ڪيستائين گڏ ٿا هلون!” جڏهن تقرير لاءِ ڊائيس تي اچي بيٺو هو ته ائين پئي ڀانيم ڄڻ ڪو شينهن گجندو هجي، سندس لفظ لفظ ۾ مڻيا هئي ۽ اکر اکر ۾ سنڌ سان محبت مڙهيل هئي. سندس دل اٿاهه سمنڊ جيان اٿلي پئي هئي ۽ هو آزادي جو سبق ڏئي رهيو هو، ٻڌائي رهيو هو سنڌ تي ٿيندڙ اهي ظلم جيڪي سنڌين خلاف اڃا تائين ٿيندا رهن ٿا. هن جي گجندڙ آواز پنڊال ۾ ويٺل نوجوانن جي جذبن کي جواني بخشي هئي ۽ ائين پئي لڳو ته گهڙي گهڙي پنڊال ۾ ويٺل نوجوان تاڙين جي گونجار ۾ سندس گفتار سان اتفاق ڪندي اقرار ڪندا هجن. ته:
ڪنهن جو هنيانءُ ڇنڊن سان ٺاري،
ڪنهنـجي دل دڙڪـــن ســـان ڏاري
ڪڪرن وانگر گجندا گجندا ويندا وسندا وسندا سين
آزادي يا موت ٻنهي مان هڪڙو ماڳ اسانجو آ
جنهن به سڏيو ان ڏانهن ڊڪندا ڊڪـــندا ويندا سين
شهيد جادل منگيءَ جو ڄم پهرين آگسٽ 1958ع تي سندس آبائي ڳوٺ سڄڻ مهيسر لڳ پير جي ڳوٺ ضلعي خيرپور ميرس ۾ ٿيو. تڏهن سنڌ جي ڌرتيءَ ۽ سنڌي ماڻهن تي “ون يونٽ” جي نالي سان قهري قانون نافذ ٿيل هئا. شهيد جادل منگي جي سڄي عمر ۾ جيڪي ويل سنڌي ويچارن تي وهيا هئا تن سندس ذهن تي گهڻو اثر ڇڏيو هو، سنڌ ۾ ڌارين جي بيٺڪيت، سنڌ جي زمينن تي قبضن، سنڌ جي نوڪرين تي قبضن، سنڌ جي ڪارخانن تي قبضن، سنڌ جي تعليم تي قبضن ۽ سنڌ جي لڄن تي حملن کيس ذهني طور تي ڪنهن وڏي انقلاب لاءِ آماده ڪيو هو. اهڙو انقلاب جنهن جي اچڻ سان ڪو به ڌاريو سنڌ جي ڌرتيءَ تي ڌاڙا هڻي نه سگهي، ڪو به لانگ بوٽ سنڌي مارن جا لوڙها لتاڙي نه سگهي، ڪو به ڌاريو سنڌي ماڻهن جي نوڪرين تي قبضونه ڪري سگهي، ڪو به ڌاريو ماڻهون سنڌ جي ڪارخاني ۾ قدم نه رکي سگهي، ڪو به سنڌي ماڻهو روزگار لاءِ واجهائيندو نه وتي، ڪو به سنڌي هاري ان داڻي جو ڪنهن اڳيان محتاج نه هجي، ڪو به معذور سنڌي ڪنهن جي اڳيان هٿ نه ٽنگي، سنڌي ماڻهو پنهنجي ٻني ۽ ونيءَ جا پاڻ محافظ هجن، سنڌ تي ڪو به ڌاريو حڪمراني ڪري نه سگهي. انهن سڀني ڳالهين جو حل شهيد جادل منگي جيئي سنڌ جي پروگرام ۾ ڏسي جيئي سنڌ اسٽوڊنٽس فيڊريشن ۾ شموليت ڪئي. پاڻ 1977ع ۾ جيئي سنڌ اسٽونڊنٽس فيڊريشن جو رجسٽرڊ ميمبر ٿيو هو. 1978ع ۾ ميٽرڪ پاس ڪري سپريئر سائنس ڪاليج ۾ داخلا ورتائين. پاڻ سپريئر سائنس ڪاليج ۽ خير پور ضلعي جو صدر به رهي چڪو هو ۽ پوءِ انٽر پاس ڪرڻ کان پوءِ سنڌ يونيورسٽي خيرپور ڪيمپس جو جنرل سيڪريٽري به چونڊيو.
جادل منگي سنڌ جو سچو عاشق هو ۽ جڏهن به هن ڪنهن ڌاريي جي اک سنڌ جي ڌرتيءَ تي کنيل ڏٺي ته ان وقت سندس ذهن ۽ دل ۾ باهه ڀڙڪو ٿي ڏنو. هوسنڌي قوم جو بهادر ۽ بي باڪ سپوت هو ۽ هنجي سوچ ۽ هر عمل سنڌ تي ڌارين جي ڌاڪ ختم ڪرڻ جي منصوبي تحت هوندا هئا.
هڪ دفعي کيس خبر پئي ته سنڌ دشمن ۽ پنجاب جي هڪ ايجنٽ تنظيم پنجاب جي خوشنودگي حاصل ڪرڻ لاءِ منصوبو ٺاهيو آهي ته سنڌ يونيورسٽي تي مسلح حملو ڪري قومپرستن جي طاقت کي ڌڪ رسايو وڃي، معلوم ٿيڻ تي نه صرف هڪدم قومپرستن کي مطلع ڪيائين پر ان ڏکيئي مرحلي ۾ پاڻ به اچي ساٿين جي سٿ ۾ سهيڙيو. ان ئي دفعي ڪنهن قومي ڪم ڪندي هڪ حادثي ۾ سندس مٿي ۽ منهن جي کل سڙي ويئي هيس ۽ سندس هڪ هٿ پورو سڙي ويو هو. اهو وقت جادل لاءِ تمام اذيتناڪ هو، ڪو به ڊاڪٽر سندس علاج ڪرڻ لاءِ تيار ڪونه هو اهي گورنمينٽ جي ڏمر کان ڊنا پئي. انوقت به جادل تڪليفن جو بهادريءَ سان مقابلو ڪيو هو. جڏهن وڃي کيس مٿان بيهي همٿ ڏيارڻ جوڳا لفظ ڳالهايا هيم ته مرڪي مون ڏانهن ڏسندي چيو هيئن، “هي ته اڃا منهن جي کل ۽ هٿ سڙي ويو پر جي سنڌ جي بقا لاءِ وڙهندي پورو جسم به سڙي رک ٿي وڃي ته منهنجي مٽي جو ذرو ذرو “جيئي سنڌ، جيئي سنڌ چوندو.” شهيد کي مون هميشه بهادر، سچو، سمجهدار، برجستو ۽ مخلص ڏٺو. هن وٽ سنڌ ۽ سنڌي قوم جي مفادن کان وڌيڪ ڪو به مفاد ڪو نه هو.
4 اپريل 1986ع هو. مرحوم ڀٽي جي وفات جو ڏينهن هو. ان ڏينهن تي پنجاب جي هڪ رٽائرڊ جنرل ٽڪا خان (جنهن 1972ع ۾ ٻولين واري هنگامي ۾ چيو هو ته، “اسان کي سنڌ جي ڌرتي گهرجي ماڻهو نه گهرجن. پوري سنڌ کي 4 ڪلاڪن ۾ ختم ڪري سگهان ٿو”) ڳڙهي خدا بخش ڀٽو ۾ تقرير ڪندي چيو هو ته، اسان پنجاب وارن کي يقين ڪونهي ته سنڌ جا ماڻهو ڪيتري قدر پنجاب سان سچا آهن. پنجاب ڪنهن به تحريڪ ۾ تيستائين ڀرپور حصو نه وٺندو جيستائين سنڌ ۾ سنڌوديش جي لاءِ تحريڪ هلائيندڙن کي بلڪل ڪچليو نه ويندو ۽ سنڌ پي پي کي گهرجي ته اڳ ۾ جيئي سنڌ جو وجود ختم ڪجي.” ٽيهه لک بنگالين جي قاتل ۽ ڏهه لک بنگالي عورتن جي عصمت لٽيندڙ پنجابي جنرل ٽڪا جي چوڻ تي 15 اپريل تي نام نهاد جمهوريت جا هوڪا ڏيندڙن ٻن سون جي نفريءَ ۾ مسلح ٿي چانڊڪا ميڊيڪل ڪاليج تي حملو ڪيو جنهن ۾ ڪافي معصوم سنڌي شاگرد زخمي ٿيا هئا. (هن جهيڙي ۾ پنجاب کان آيل غنڊا به ساڻ هين) جڏهن جادل منگيءَ کي اها خبر پئي ته هڪدم ان ڏکئي وقت ۾ دوستن سان اچي گڏيو ۽ آخري وقت تائين پنجابي ڪتن ۽ ان جي ڇاڙتن سان وڙهندو رهيو. هڪ دفعي چيو هئائين، “مون پنهنجي زندگي سنڌ جي آزاديءَ کي ارپي ڇڏي آهي. منزل ڏانهن سرندي سرندي جي راهه ۾مري به ويس ته پاڻ کي امر ڀائيندس.”
ٻارهين جولاءِ 1986ع تي جڏهن ٻڌو هيم ته جادل منگي شهيد ٿي ويو ته اکين اڳيان اوندهه اچي وئي ۽ يقين نه پئي آيوته ڪو آزاديءَ لاءِ وڙهندڙ جادل به مري سگهي ٿو. جادل منگي ڪو هڪ فرد ڪو نه هو جو مري سگهي، جادل هڪ تحريڪ جو حصو هو ان سلسلي جي هڪ ڪڙي هو جيڪو سلسلو ڪڏهن به ختم ٿي نه ٿو سگهي. سچ چيو هو جادل ته، “جي راهه ۾ مري به ويس ته پاڻ کي امر ڀائيندس.” جادل ڪڏهن به مري نه ٿو سگهي. جيستائين به سنڌي مائرون ٻچا ڄڻينديون رهنديون ۽ جيستائين سنڌ جي سڀاويڪ ڌرتي تي ڪو هڪ جيءُ به زنده آهي تيستائين جادل منگيءَ جو نانءُ زنده رهندو. جادل منگي سنڌ جي تاريخ جو ورق آهي. تاريخون ڪڏهن به ختم ناهن ٿي سگهنديون. شهيد جادل منگيءَ کي 12 جولاءِ 1986ع تي خيرپور چوڪ وٽ سپاف جي غنڊن گوليون هڻي شهيد ڪيو هو.
شهيد جادل منگي امر آهي. هو هميشه زندهه رهندو سنڌ جي تاريخ ۾ جت هوشو، هيمو، دولهه ۽ دودو آهي اتي نائون مل، چنيسر ۽ قاضي قاضن به آهي. پر فرق ايترو آهي ته هوشو، هيمو جي هميشه، دولهه ۽ دودي جي دليري ۽ غيرت کي اڄ به سنڌي ماڻهو سلام ٿا ڪن ۽ جڏهن ڪو چنيسر، نائون مل ۽ قاضي قاضن جهڙن جو نالو ٿو وٺي ته غداريءَ جي بوءِ ۽ ان لاءِ نفرت ذهن تي تريو اچي.