زرقا
15- مئي 1948ع، دنيا جي تاريخ جو ھڪ عجيب حيرت انگيز ڏينھن ھو. انگريز ٺڳن، پنھنجي مڪار ۽ عيار چالن کي ڪتب آڻي، حق ۽ سچ جي چمڪندڙ سج کي، ناحق جي ڪارن ڪڪرن سان ڍَڪي ڇڏيو. ھن ڏينھن، ھڪ اھڙيءَ قوم کي مقام ۽ قيام ملي رھيو ھو، جيڪا ازل کان ابد تائين مردود ۽ مردار ٿي چڪي ھئي.... فلسطينين جي اباڻي وطن کي ”اسرائيل“ جي نالي سان انگريزن، رولو يھودين جو وطن قرار ڏنو، جنھن جو پھريون صدر ڊاڪٽر ويزمين ھو. ھن يھودي سائنسدان، الڪوحل جي نئين ايجاد جي بدلي ۾ انگريزن کان ھي نئون وطن پنھنجيءَ قوم لاءِ خريد ڪيو ھو.
ھن اسرائيلي مملڪت جي اڏاوت جي پٺيان انگريزن جي مڪار پاليسي ۽ گھري سازش ڪارفرما ھئي. ھڪ سوچيل سمجھيل اسڪيم ھيٺ ظاھري قيام ۽ بلفور جي معاھدي کان اٽڪل پاءُ صدي اڳ ئي اُن جي پيڙھه رکي ھئي. ويھين صديءَ جي شروعات ۾ ڪجھ يھودي فلسطين ۾ داخل ٿيا، ۽ برطانوي حاڪمن جي اثر رسوخ سان فلسطين جي غريب ھارين کان زمين خريد ڪري پنھنجون رھائشي محلاتون اڏايون. آھستي آھستي ھيءُ سلسلو وڌندو ويو. فلسطين ۾ يھودي آبادي، ڏينھون ڏينھن وڌڻ لڳي، ھارين ۽ آبادگارن کي پنھنجي زمينن وڪڻڻ تي مجبور ڪيو ويو. برطانوي حاڪم يھودين جي آبادڪاريءَ جي ھمت افزائي ۽ نگھباني ڪرڻ لڳا. قانون کي ڏاڍ ۽ ظلم جو ھٿيو بڻايو ويو. جيڪو ماڻھو، پنھنجي زمين، يھودين کي وڪڻي ڏيڻ کان انڪار ڪندو ھو، اُن کي ڪنھن نه ڪنھن قانوني وڪڙ ھيٺ قيد ڪيو ويندو ھو.
جرمنن ھٿان موچڙا کائي، جلاوطن ٿيل يھودين لاءِ دنيا جي تختي تي ڪا پناھه گاھه ھئي ته اُھا فلسطين جي سرزمين ھئي. يھودي، يورپ جي سمورن ملڪن مان تڙجي نڪتا ته ھتي پھتا. آمريڪا مان کين ڏيھ نيڪالي ملي، ته ھن ملڪ ۾ اچي پناھه ورتائون. پنھنجيءَ بي انداز دولت جي بانور ۽ ٻَل تي، فلسطين ۾ زمينون ۽ جائدادون خريد ڪري پنھنجا پير پکيڙڻ شروع ڪيائون- ۽ سڄي ملڪ ۾ اھڙيءَ طرح پکڙجي ويا، جيئن انساني جسم کي سرطان وڪوڙي ويندو آھي ۽ کيس آخري دم تائين خبر نه پوندي آھي.
منڍ ۾ ته سادا سودا ۽ ديندار فلسطيني، انھن ٻنھي عيار ۽ مڪار قومن جي گھريءَ سازش کان بيخبر رھيا، پر جڏھن انگريزن، يھودين کي اھم دفترن ۽ مختلف کاتن ۾ وڏن عھدن تي فائز ڪرڻ شروع ڪيو ته ھنن جون اکيون وڃي کُليون ۽ کين ”دال ۾ ڪجھ ڪارو“ نظر آيو.
آزادي پسند فلسطيني ڪرَ موڙي سپني مان سجاڳ ٿيا. ھينئر کين سمجھ آئي ته انگريز ته برابر فلسطين مان ٽپڙ گول ڪري وڃي رھيا آھن، پر پنھنجي وڃڻ کان اڳ يھودين کي ھن ملڪ ۾ آباد ڪري، سموري انتظام ۽ اختيار جون واڳون سندن ھٿ ۾ ڏيئي پيا وڃن. ھن سازش کي سمجھندي ئي فلسطينين انگريزن آڏو زوردار احتجاج ڪيو، ۽ فلسطين ۾ يھودين جي آبادڪاريءَ جي مخالفت ڪري ڏنائون. پر سندن احتجاج کي قانون جي ڀڃڪڙيءَ جو رنگ ڏيئي، کين ڪنھن نه ڪنھن الزام ھيٺ جيل ۾ وڌو ويندو ھو، ۽ سندن فرياد بنھ نه ٻُڌو ويندو ھو. يھودي ڏاڪي به ڏاڪي ملڪي حڪومت ۾ دخل ڏيندا رھندا ھئا. ”ھگانا“ سندن پنھنجي خودمختيار عدالت ھئي، جنھن کي مقدمن جي سماعت ۽ انڌا ڌُنڌ فيصلن ڪرڻ جي مڪمل آزادي ھئي. يھودين جو تعداد گھڻو وڌي ويو ھو. دُنيا جي ڪُنڊ ڪُڙڇ مان سڀ يھودي اچي فلسطين ۾ گڏ ٿيا ھئا، ۽ انگريزن جي سھڪار ۽ سرپرستيءَ وسيلي ملڪ ۾ پنھنجيءَ طاقت کي مضبوط ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي ويا ھئا. ڏاڍ ۽ جبر جي برطانوي سرپرستن، فلسطينين جي ملڪ ۾ جنھن ٻوٽي کي پوکيو ھو، اُن کي پنھنجي ھٿن سان پاڻي ڏيئي، ھڪ مضبوط پاڙن وارو وڻ بڻائي ڇڏيو ھو.
نيٺ آخري مرحلو اچي پھتو. ٻي مھاڀاري لڙائيءَ جي پڄاڻيءَ تي، بلفور معاھدي مطابق انگريزن کي فلسطين خالي ڪرڻو ھو. پر انگريز ويندي ويندي ھڪ دائمي انتقام وٺي ويا- يعني يھودين جھڙي ازلي لعنت فلسطينين جي مٿان مڙھي ويا. پر آزادي پسند عربن ھن ”اعلان“ جي زوردار مخالفت شروع ڪري ڏني. عرب سربراھن چِٽيءَ ريت چئي ڏنو ته ھو بلفور اعلان کي ڪڏھن به قبول نه ڪندا. جيڪڏھن برطانوي سرپرستن کي يھودين سان ايڏي ھمدردي آھي، ته اُھي کين پنھنجي مُلڪ جي ٽُڪري ۾ وڃي آباد ڪن.
ملڪ جو نوجوان طبقو، ان مخالفت ۾ سڀ کان اڳرو ھو. جيتوڻيڪ اُن وقت ڪا منظم سياسي جماعت موجود ڪانه ھئي، جيڪا ھنن آزاديءَ جي ننڍڙن متوالن جي رھنمائي ڪري ھا، تڏھن به حب الوطنيءَ جي جذبي ۽ آزاديءَ جي جوش، سندن لاءِ واٽ جي لاٽ جو ڪم ڏنو، ۽ ھنن پنھنجي واٽ پاڻ ڳولي لڌي. يھودين جي حڪومت جي قيام خلاف، ڪجھ آزادي پسند نوجوانن ھڪ ڳجھي تحريڪ منظم ڪئي، ۽ ٿوري ئي وقت ۾ اُن جو سرگرميون ايتريون ته تيز ٿي ويون، جو انگريز ۽ يھودي ڊڄڻ لڳا ۽ سندن پريشاني وَڌي ويئي. اُنھن نوجوان فلسطينين ۾ سڀ کان وڌيڪ سرگرم ڪارڪن زرقا ھئي.
زرقا، سترھن ورھين جي ھڪ شاگردياڻي ھئي، جنھن جا مائٽ (ماءُ ۽ پيءُ) به آزاديءَ جا متوالا ھئا، ۽ فلسطين ۾ يھودين جي ابتدائي آمد کان ئي مخالفت ڪندا پئي آيا. زرقا، پنھنجي مائٽن جي وطني جذبي کان متاثر ھئي. ھن جو پيءَ خالد الحسيني، بجليءَ جي سامان جي دڪان جو مالڪ ھو، ۽ چڱو سُکيو ستابو ماڻھو ھو. زرقا سندن اڪيلي اولاد ھئي، جنھن کي زال- مڙس نيڻن جو ٺار سمجھندا ھئا. پر باوجود اُن جي ھنن کيس وطن جي خدمت لاءِ وقف ڪري ڇڏيو ھو، ۽ کيس تحريڪ جي سرگرمين ۾ حصي وٺڻ جي مڪمل آزادي ڏيئي ڇڏي ھئي.
زرقا ۽ سندس ساٿي، ڳُجھي نموني پنھنجيءَ تحريڪ کي وڌ ۾ وڌ پکيڙڻ لاءِ ڪوشش ڪندا رھيا. راتين جون راتيون ويھي ھٿ سان پمفليٽ لکندا ھئا، ۽ پوءِ پاڻ ئي وڃي گھرن ۾ ورھائيندا ھئا يا بازارن ۾ چنبڙائڻ لاءِ نڪرندا ھئا. آھستي آھستي ھنن پنھنجو حلقو وسيع ڪرڻ ۽ پنھنجن ھم خيال نوجوانن کي تحريڪ ۾ شامل ڪرڻ شروع ڪيو. ھنن شاگردن کي سڏ ڏنو ته:
”وطن جي نالي تي سرگرم ٿيڻ لاءِ نڪري پئو!
ھن وقت اسڪولن کي الوداع چئي نڪرو-----
تعليم کي ملتوي ڪري، وطن جي پڪار تي لبيڪ
چئي، ملڪ جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ پکڙجي وڃو،
۽ ملڪ جي عوام کي سجاڳ ڪري، ظالمن
جي مقابلي لاءِ تيار ڪيو، ته جيئن ھن پاڪ
ڌرتيءَ تي سندن پير ڄمي نه سگھن.“
آزادي پسند نوجوانن جي وڌندڙ سرگرمين کي ڏسي، ھگانا جي دھشت- پسند تنظيم جا ايجنٽ به ھوشيار ٿي ويا. وٺ- پڪڙ ۽ مار ڪُٽ جو سلسلو شروع ٿي ويو- سخت سزائون شروع ڪيون ويون، ۽ ماڻھن ۾ ڊپ ۽ خوف پکڙجي ويو. پر آزادي- پسند فلسطينين پنھنجي سرگرمين جي رفتار ٿڌي نه ڪئي. ويتر يھودين جي ظلمن جا داستان ٻڌي ٻڌي، سندن جوان رت ٽھڪڻ لڳو، ۽ ڪاوڙ ۽ نفرت جا جذبا، سندن رڳن ۾ بجلي بڻجي ڊوڙڻ لڳا. ھنن ڌارين غاصبن جي خلاف سر ڌڙ جي بازي لڳائي ڇڏي، ۽ گڏجي ”وطن کي آزاد ڪرائڻ يا سِر ڏيڻ“ جو قسم کنيائون- ۽ زرقا ھن ننڍڙيءَ تنظيم جي روحِ روان ھئي. ھونئن ته عام ماڻھن ۾ به يھودين جي خلاف نفرت جي عام لھر پکڙيل ھئي. ڪوبه فلسطيني اھڙو نه ھو، جيڪو پيغمبرن جي سرزمين تي يھودين جي وجود جو حامي ھجي. اھا ٻي ڳالھ ھئي ته صدين جي ماٺار کي ٽوڙي، اُھي ڪا ايڏي وڏي ھلچل پيدا نه ڪري سگھيا ھئا، تڏھن به زرقا ۽ سندس ساٿين پنھنجيءَ تحريڪ جي ذريعي ڪافي ھلچل مچائي ڇڏي ھئي. ملڪ جي ڪُنڊ ڪُڙڇ ۾ حد کان وڌيڪ بيچيني پيدا ٿي چڪي ھئي. جيئن جيئن يھودين جي حڪومت جي قيام جو وقت ويجھو پئي آيو، ماڻھن ھن مصيبت مان جند ڇڏائڻ لاءِ ھٿ پير ھڻڻ شروع ڪيا. شاگردن سان گڏ ھاري ۽ مزدور به اُٿي کڙا ٿيا، ۽ يھودي حڪومت جو ڳٽُ ڳچيءَ مان لاھڻ لاءِ پرجوش مظاھرا ڪرڻ لڳا. ڪاليجن ۽ اسڪولن جا شاگرد ۽ آفيسن جا ملازم، ”آزاد فلسطين“ جو جھنڊو ھٿن ۾ کڻي، بازارن ۾ نعرا بلند ڪندا رھيا. ملڪ ۾ ھڪدم وڏو طوفان برپا ٿي ويو- پر افسوس اِھو ھو، جو جنھن ڏاڍ جي وڻ کي پاڙئون اُکيڙڻ لاءِ اھو وڏو طوفان اُٿيو ھو، اُن وڻ جون پاڙون سندن پياري مُلڪ جي ڌرتيءَ تي پري پري تائين پکڙجي چڪيون ھيون، ۽ اُن کي پاڙ کان اکيڙڻ لاءِ اڃا به تکي ۽ زوردار طوفان جي ضرورت ھئي! ماڻھو جنھن جذبي ھيٺ اُٿيا ھئا، اُھو ڪنھن منظم تحريڪ يا تنظيم جو پيدا ڪيل ڪونه ھو، اُھو ته فقط اڌ- سجاڳ قوم جو ھنگامي جوش ھو. اِن ڇڙو ڇڙ طاقت جي منظم ٿيڻ لاءِ اڃا وڌيڪ قربانين جي گھرج ھئي. جنھن فسطائي طاقت سان سندن مھاڏو ھو، اُن لاءِ ڪنھن سِر ڦريءَ جماعت جي ضرورت ھئي، جنون ۽ ديوانگيءَ جي حد تائين پھچندڙ حب الوطنيءَ جي اُن جذبي جي گھرج ھئي، جنھن ۾ ڏاڍ جي زندان جي ھن فولادي ديو کي ڀڃڻ جي سگھ ھجي.“
- ۽ ٿيو اِھو ته يھودين جي وحشاڻين سزائن، فلسطيني عوام جي ھنگامي جوش کي جلد ئي واءَ- وکر ڪري ڇڏيو، ۽ اڪثر ماڻھو پنھنجي ھن قومي درد کي لادوا درد سمجھي، دل ۾ سانڍي، گھرن جي ڪنڊن ۾ چُپڙي ڪري وڃي ويٺا. ھنن پنھنجن ٻارن کي دلي پيڙا سان سمجھايو ته ”اھا الاھي رضا آھي، جنھن آڏو ڪنڌ جھڪائڻ ئي بھتر آھي. ھنن جي پنھنجيءَ غفلت ۽ عيش پسنديءَ جي غلطيءَ سبب ئي خدا پاڪ يھودين جي ھيءَ مصيبت سندن سِر تي حڪومت جي صورت ۾ قابض ڪري ڇڏي آھي- ڇاڪاڻ ته خدا جنھن قوم تي ناراض ٿيندو آھي، ته اُن قوم جي اختيار ۽ اقتدار تي ظالم حاڪمن کي قابض ڪرڻ جو موقعو فراھم ڪندو آھي. اُن ڪري ھن سزا (غلاميءَ) کي خاموشيءَ سان سھڻ ئي اسان جو مقدر آھي، ته جيئن الله پاڪ اسان کي گناھن جي معافي ڏئي ۽ ھنن وحشي ظالمن جي غلاميءَ واري ڳٽ کي لاھي، ڦٽي ڪرڻ جي سگھ عطا فرمائي.“
ڪيترن ماڻھن اِن عقيدي تي ايمان آندو ۽ يھودي حڪمرانن جي آڏو نه پر الاھي رضا جي آڏو ڪنڌ جھڪائي ڇڏيو، پر ”آزاد فلسطين“ جا نوجوان ڪارڪن، ھن نظرئي کي قوم جي بي حسي ۽ غفلت جي علامت سمجھي، اڃا به وڌيڪ جوش ۽ جذبي سان سرگرم ٿي ويا، ۽ قوم کي سجاڳ ڪرڻ جي وڌ ۾ وڌ ڪوشش ڪرڻ لڳا.
يھودي حڪومت جي قيام جي جشن جو ڏينھن ويجھو اچي رھيو ھو. زرقا ۽ سندس ساٿي، پنھنجي فرض جي پورائيءَ ۾ رات ڏينھن مصروف ھئا. اھي ھڪ طرف ته عوام کي يھودين جي مقابلي لاءِ عمل جي ميدان ۾ نڪري اچڻ جي دعوت ڏيندا ھئا، ۽ اشتھار ۽ پمفليٽ، ھٿ سان لکي، گھرن ۽ اسڪولن ۾ ورھائيندا ھئا، ٻئي طرف يھودين کي وڌ ۾ وڌ جاني ۽ مالي نقصان پھچائڻ جي ڪوشش ڪندا ھئا. سندن گودامن کي تباھه ڪندا ھئا، جنگي سامان جي ذخيرن تي ڇاپا ھڻي، بي انداز ھٿيار پنھنجي قبضي ۾ ڪندا ھئا، ۽ تيل جي اڏن ۽ پوليس ٿاڻن کي باھيون لڳائيندا ھئا.
آزادي- پسند فلسطينين جي سرگرمين کان يھودي ۽ انگريز تنگ اچي چڪا ھئا- ۽ موٽ ۾ ڪاوڙ ۽ جوش ۾ ڀرجي، پنھنجن ظلمن کي وڌيڪ خوفناڪ ۽ ڀيانڪ صورت ڏئي ڇڏيندا ھئا. ”آزاد فلسطين“ جا مخبر، سندن وحشياڻي ظلم ۽ ڏاڍ جون خبرون جڏھن اچي ٻڌائيندا ھئا، ته نوجوان ڪارڪنن جو انتقامي جوش اڃا به ڀڙڪي اُٿندو ھو. يھودين، جلوسن تي سرِ عام گولين ھلائڻ ۽ ماڻھن کي سنگينن تي ٽنبڻ جي ڪارواين کانسواءِ ھاڻي گھرن ۾ گھڙي، ماڻھن کي گرفتار ۽ قتل ڪرڻ شروع ڪري ڏنو ھو. جن مظاھرين کي گرفتار ڪيو ويندو ھو، اُنھن کي اھڙيون ته اذيت ناڪ سزائون ڏنيون وينديون ھيون، جو ٻڌندڙن جا وار ڪانڊارجي ويندا ھئا- ۽ سندن آڏو چنگيز خان ۽ ھلاڪوءَ جا ظلم به وُقعت وڃائي ويھندا ھئا.
ھڪ ڏينھن زرقا ۽ سندس ساٿي، باھه جي مچ تي ويھي، ايندڙ ڏينھن جي پروگرام کي ترتيب ڏيڻ ۾ مصروف ھئا. سندن جوشيليون ڳالھيون ٻڌي، زرقا جي ماءُ جون اکيون چمڪي اُٿيون، ۽ سندس ضعيف رڳن ۾ وطنيت جو رت اُٻرڻ ٿي لڳو. کيس ائين محسوس ٿي رھيو ھو، ڄڻ زرقا جي روپ ۾ ھوءَ ھڪ ڀيرو پنھنجيءَ جوانيءَ جي سرگرمين کي ورجائي رھي آھي. ھن گرم گرم ۽ خوشبودار قھوي جون پياليون، سندن ھٿن ۾ ڏنيون، ۽ ھنن جي ڀر ۾ ويھي، سندن ڳالھيون ٻڌڻ ۽ ڪِن رِٿن ۾ رايا ڏيڻ لڳي. ايتري ۾ سندن مخبر اچي پھتو ۽ اُن ڏينھن جو اکين ڏٺو احوال پيش ڪرڻ لڳو. ھو ”ھگانا“ جي آفيس ۾ ملازم ھو، ۽ پاڻ کي يھودي ظاھر ڪندو ھو.
ھن ٻڌايو ته آزادي- پسند فلسطينين تي يھودي فوج ۽ پوليس غيرانساني ظلم ڪندي رھي ٿي. پوليس ماڻھن کي ايذاءَ رسائڻ جي ڌنڌي کي وندر ڪري ورتو آھي. واندي وقت ۾ ھي پوليس وارا بکين ۽ اُڃارن قيدين کي جيل مان ڇڪي ٻاھر ڪندا آھن، ۽ پوءِ ڪنھن جا ھٿ پير ٻڌي، کيس اگھاڙو ڪري ٽنگيو ويندو آھي، ۽ سندس مٿي کي پاڻيءَ ۾ ٻوڙيو ويندو آھي. جنھن وقت اھو ويچارو ساھه کڻڻ واسطي درد ۽ پيڙا کان تڙپندو آھي ته اُھي وحشي تماشائي ٽھڪ ڏيندا آھن ۽ کيس ٿُڏا ھڻندا آھن. ڪنھن زخميءَ جي تازن ڦَٽن تي لوڻ ٻُرڪيندا آھن. ڪن جي ڇُٽل ڦَٽن کي ماچيس جي تيلين سان ڏنڀ ڏيندا آھن، ايتريقدر جو اُنھن مان چرٻي بوڙيا ڏئي نڪرندي آھي. ڪيترن قيدين جي ھٿن کي دروازن جي ٻيڪڙ ۾ ڏئي، سندن آڱريون ڀڳيون ويون آھن. ڪيترن نوجوانن کي فرش تي ليٽائي، سندن جسمن کي پنھنجن ڳورن بوٽن سان لتاڙيندا آھن- ۽ مُڏيون ڇُريون کڻي، اُنھن جون نوڪون سندن پيٽ ۽ پٺيءَ ۾ ٽنبيندا آھن.
زرقا، اِھي سڀ ڳالھيون ٻڌندي رھي ۽ سندس ڀرسان پيل قھوو ٿڌو ٿي ويو. ھوءَ ڪنھن گھريءَ سوچ ۾ ٻڏي وئي، سندس ساٿين مان ڪنھن جي سَڏ تي ھن ڇرڪ ڀريو:
”اِھا آھي اُھا حڪومت، جيڪا ڪجھ ڏينھن کانپوءِ اسان تي مڙھي ويندي- ۽ اسان آھيون، جو خاموش آھيون! عوام جو جمود اڃا نه ٽُٽو آھي، ھو ڊڄي ڊڄي سوچين ٿا. اسان کين جاڳائيندا سون. منھنجا ساٿيو! اسان کي پاڻ ۾ ھڪ انقلاب انگيز عزم پيدا ڪري، قوم کي ھڪ ڀيرو وري جھنجھوڙڻو آھي، ھا، ھڪ ڀيرو وري!“ ھن مٺيون ڀِيڙي، رڙ ڪئي.
”آھستي ڳالھاءِ، منھنجي ڌيءُ! اڄڪلھ ڀتين کي به ڪَن آھن.“ ماءُ سندس ڪلھي تي ھٿ رکيو.
”جيڪڏھن اُھي ھينئر به سجاڳ نه ٿيا، ته؟“ ھڪ ساٿيءَ پڇيو.
”بھرحال اسان کي آخري دم تائين جدوجھد جاري رکڻي آھي، منھنجا عزيزو!“ ھن نھايت حوصلي سان جواب ڏنو- ۽ پوءِ سڀيئي گڏجي پمفليٽ ۽ ڀتين جا اشتھار لکڻ ۾ مصروف ٿي ويا.
ٻئي ڏينھن، صبح جو تل ابيب جي گھٽين ۽ بازارن ۾ ٿوري ٿوري پنڌ تي ماڻھو ٽولا ٽولا ڪري، ڀتين تي لڳل اشتھار پڙھي رھيا ھئا، جيڪي ھٿ سان وڏن اکرن ۾ لکيل ھئا- اشتھارن جي ھن مضمون، شھرين جي رت کي نئين سِر ٽھڪائي وڌو:
”فلسطينيو! انگريزن شراب جي بدلي ۾ اوھان جي
ملڪ جو ويزمين سان سودو ڪري ورتو آھي.
اوھان جي وطن جي پاڪ ڌرتيءَ کي، ھن پيغمبرن
جي مقدس سرزمين کي، اُن قوم جي ھٿن ۾
وڪڻي ڇڏيو آھي، جيڪا ازل کان وٺي مقھور
۽ مردود بڻجي چڪي آھي. جنھن قوم ھميشہ
پيغمبرن کان منھن موڙي، کين قتل ڪيو ۽ صليب
تي ٽنگيو. جنھن قوم جو خدا به ھٿ ڇڏي ڏنو آھي،
اُن جو ھٿ انگريزن جھلي ورتو آھي، ۽
فلسطين جي ڌرتيءَ کي سندن پناھه گاھه بڻايو پيو
وڃي. فلسطينيو! جاڳو ۽ غيرت جو ثبوت ڏئي،
ھن شيطاني قوت سان سينو ساھڻ لاءِ تيار ٿي وڃو!
صيھوني حڪومت جا پير اُکوڙي ڇڏيو، ۽ پنھنجي
وطن کي وڪجڻ نه ڏيو! خدا توھان جو ساٿ ڏيندو!“
ھنن باھه جھڙن لفظن، ھڪ ڀيرو وري فلسطينين جي رت ۾ باھه لڳائي ڇڏي، ۽ اوچتو ئي اوچتو تل ابيب جي گھٽين ۽ بازارن ۾ انقلاب جا جوش ۽ جذبي سان ڀريل ھجوم نظر اچڻ لڳا. فلسطيني ھٿياربند ٿي، يھودين تي ٽُٽي پيا. سندن آفيسن کي باھيون ڏيئي ڇڏيائون. زرقا ۽ سندس ساٿي، پنھنجيءَ قوم ۾ زندگيءَ جو جوش ڏسي ڪپڙن ۾ نه پئي ماپيا، ۽ پاڻ به عوام سان ڪلھو ڪلھي ۾ ملائي وڙھي رھيا ھئا.
”مون ڪالھ يھودين جي تحويل ۾ تيل جو ھڪ وڏو ذخيرو ڳولي لڌو آھي، آءٌ ان کي باھه لڳائڻ پئي وڃان!“ زرقا پنھنجي ساٿين سان سرگوشي ڪئي.
”ترس! آءٌ به توسان ھلان ٿو.“ ھڪ نوجوان جواب ڏنو، ۽ زرقا پٺيان ھلڻ لڳو.
اھڙا ڪيترا موقعا آيا ھئا، جو زرقا کي پنھنجي نوجوان ساٿين خطري جي منھن مان بچائي ورتو ھو. ڪيترا ڀيرا ھن کي گرفتار ٿيندي ٿيندي بچايو ويو. ھڪ ڀيري، ھڪ دوبدو مقابلي ۾، زرقا پوليس جي ھڪ وڏي آفيسر اباليبان جي ھڪ اک سنگين جي نوڪ سان ڪڍي وڌي ھئي، ۽ يھودي سپاھين جي گھيري مان سندس بچي نڪرڻ ڏکيو نظر پئي آيو. پر ھن جي ساٿين جي مختصر ٽولي، اُنھن سپاھين کي گولين سان تائي ڏنو، ۽ اُھي ايڏا ته ڊڄي ويا جو زرقا کي ڀڄي وڃڻ جو موقعو ملي ويو، ۽ ھوءَ موت جي منھن مان بچي وئي. ھن جي حفاظت جي خيال کان، ھن سان گڏ ڪونه ڪو ضرور ويندو ھو.
ھي ٻئي ڄڻا لڪندا ڇپندا، يھودين جي علائقي ۾ پھتا. زرقا واٽ جي واقف ھئي، اُن ڪري ھن پنھنجي ساٿيءَ کي ڪجھ پنڌ تي بيھڻ جي ھدايت ڪئي، ۽ پاڻ اُن عمارت جي پٺيان پھتي، جتي تيل جو وڏو ذخيرو ھو. ھڪ پائيپ جي ذريعي ھوءَ پھرين ماڙيءَ تي پھتي، ۽ پوءِ نھايت ڦڙتيءَ سان ڏاڪڻ تان لھي، اُن وڏي ويڪري ھال ۾ پھتي، جتي تيل جا وڏا وڏا ڊرم ڇت تائين سٿيل ھئا. ھوءَ اُنھن جي پٺيان وڃي لڪي، ۽ پويان رکيل ڪجھ ڊرمن جون نلڪيون کولي ڇڏيائين. تيل ڦرڙاٽ ڪري ڪري ٻاھر نڪرڻ لڳو. اک ڇنڀ ۾ ھال اندر پِنين ٻوڙ تيل ڀرجي ويو، ۽ ڪجھ وھي ٻاھر نڪري آيو. اُتي مقرر ڪيل چوڪيدارن ۾ ڊپ پکڙجي ويو. اُھي ھوش حواس وڃائي، ھيڏانھن ھوڏانھن ڊوڙڻ لڳا. زرقا ٽپ ڏيئي، پوئينءَ دري مان ٻاھر نڪري آئي. ٻاھران بيھي، ماچيس جي تيلي ٻاري اندر اُڇليائين ۽ پاڻ وٺي ڀڳي. پر کيس اُن وقت ڏاڍو ڏُک رسيو، جڏھن ھن پنھنجيءَ پناھگاھه مان جھاتي پائي ڏٺو ته سندس ساٿيءَ کي ڪجھ يھودي گرفتار ڪري پئي ويا. ھو زرقا جي پٺيان پٺيان اُن عمارت جي ويجھو اچي نڪتو ھو، ۽ ھينئر کيس تيل کي باھه لڳائڻ جي الزام ۾ پڪڙيو ويو ھو. زرقا ڪجھ گھڙيون بيٺي رھي، پر ھوءَ پنھنجي ساٿيءَ لاءِ ڪجھ به ڪري نٿي سگھي- تنھن کان سواءِ ته ھي گرفتاريون ته روز جو معمول بڻجي ويون ھيون. ھن جو ڌيان جلد ئي عمارت مان بلند ٿيندڙ شعلن ڏانھن ھليو ويو- اُنھن ڳاڙھن، پيلن ۽ نيلن شعلن کي بلنديءَ تي رقص ڪندي ڏسي، زرقا جي دل به نچڻ لڳي. ۽ ھوءَ پنھنجي ساٿيءَ کي خدا جي حوالي ڪري، پاڻ کي دشمن کان بچائي، واپس ھلي آئي.
شھر جون گھٽيون ۽ بازارون، ويڙھه جو ميدان بڻجي چڪيون ھيون. يھودي فوج جون بڪتر بند گاڏيون ھڪدم منظر عام تي اچي ويون، ۽ عوام تي گولين جو مينھن وسڻ لڳو. آزاديءَ جا متوالا فلسطيني شھيد به ٿيا ۽ زخمي به. جيڪي سلامت بچيا، تن کي گرفتار ڪيو ويو. جيتوڻيڪ اُن ڏينھن ٿيندڙ واقعا اھڙا نه ھئا، جن جي تحقيقات کي عام حالت ۾ آفيسر ملتوي ڪري ڇڏين. پر انگريز ريزيڊنٽ جي مشوري تي اھا ڳالھ ”جشن استقلال“ تائين ملتوي ڪئي وئي، ۽ جشن جي تيارين کي ٻين سڀني مسئلن تي ترجيح ڏني ويئي.
ٻه ڏينھن ٻيا به، زرقا ۽ سندس ساٿين، معمول مطابق پنھنجن سونپيل فرضن جي پورائيءَ ۾ گذاريا- يعني سندن آڏو في الوقت ٻه ڪم ھئا: فلسطينين کي مقابلي لاءِ اُڀارڻ، ۽ يھودين کي وڌ ۾ وڌ نقصان پھچائڻ!
يھودين جي حڪومت جي قيام جو ڏينھن به اچي ويو. رات جو جشن ھو، ۽ صبح جو ويزمين جي صدارت جي اعلان ۽ جلوس نڪرڻ جو فيصلو ٿي چڪو ھو. جشن جي ھيءَ رات، آزادي پسند فلسطينين لاءِ غلاميءَ جو پيغام کڻي آئي ھئي. جيتوڻيڪ يھودين سڄي شھر کي رنگ برنگي روشنين سان جڳمڳائي ڇڏيو ھو، پر وطن جي اصلي رھاڪن جي گھرن ۾ اونداھيءَ جو راڄ ھو. ڪنھن به گھر ۾ ڏيئو نه ٻريو ھو. دليون وسامي چڪيون ھيون. چھرا مايوس ھئا. سندن وطن کسيندڙ غاصبن، ھنن جي دلين جي روشني، مُنھن جي رونق ۽ روح جي مُسرت کسي ورتي ھئي. سڀاڻي کان وٺي اُھي غلام سڏائيندا. ڦُريل ۽ نڌڻڪي وطن جا غلام!
- ۽ زرقا، ڪنھن وڻ جي ڪپيل ٽاريءَ وانگر فرش تي اونڌي مُنھن پيئي ھئي. چُلھ ۾ ٻرندڙ باھه جي ھلڪي روشنيءَ ۾، ھن جي اکين ۾ ڇُلڪندڙ ڳوڙھا جرڪي رھيا ھئا. ھن جون نظرون، اُنھن شعلن جي چمڪ تي ڄميل ھيون. سندس دل ۾ انھن کان ڪيترا ڀيرا اوچا شعلا ڀڙڪي رھيا ھئا. ماڻس جا آٿت وارا جملا، اُنھن شعلن تي تيل جو ڪم ڏيئي رھيا ھئا.
”ائين نه چؤ، امان! اُنھيءَ ڳالھ ئي ته فلسطينين جي ٻيڙي ٻوڙي آھي، جو ھنن، ذليل يھودين جي تسلط کي پنھنجو مقدر مڃي ورتو آھي. پنھنجي بي ھمتيءَ ۽ سُستيءَ جي ڪري، ھنن سندن ابتدا ۾ ئي بِلو نه ڪيو، ۽ جڏھن سندن پاڙون مضبوط ٿي ويون، ته سندن اقتدار کي الله جو ڏنل چئي، مڃي ورتو. ڪوبه مُلڪ ائين نه ڪندو آھي. پر ھاڻي ته فلسطيني بيدار ٿي چڪا آھن- امان! ڪاش، ڪجھ وقت اڳ ائين ٿئي ھا!“ ھن جو آواز ڀرجي آيو ھو. سندس ماءُ جي اکين ۾ به ڳوڙھا اچي ويا ھئا. ھن کي پنھنجي وطن دوست ڌيءُ جي درد جو پورو احساس ھو. ھيءُ وطنيت جو درد، ھن جو پنھنجو درد ھو، جيڪو ھن زرقا جي سيني ۾ منتقل ڪري ڇڏيو ھو. فرق رڳو ايترو ھو ته عمر جي تقاضا، ھن کي مصلحت انديشيءَ جو سبق ڏئي ڇڏيو ھو، جنھن کي زرقا جو والھانه جوش، پنھنجيءَ زندگي جي قربانيءَ جي بدلي ۾ به قربان ڪرڻ لاءِ تيار نه ھو.
”فلسطيني جاڳي اُٿيا آھن- ۽ کين وطن جي
پُڪارَ، ھاڻي آرام سان ويھڻ نه ڏيندي. شھيدن
جا نعرا سندن ڪَنن ۾ گونجندا رھندا- اُنھن جو
رتُ رائيگان نه ويندو. يھودين کي اسان جي وطن
مان ذليل ۽ خوار ٿي نڪرڻو پوندو. اسان ھنن
غاصبن کان پنھنجو وطن کسي وٺنداسون! ھنن يھودين
کي دنيا ۾ گرانٺ جيتري زمين به نه ملندي.“
- ۽ ھوءَ جوش جي گھڻائيءَ سبب اُٿي بيٺي. ايتري ۾ پوئين دروازي تي ھلڪي ٿڦڪي لڳي ۽ دٻيل قدمن سان ڪجھ ماڻھو اندر داخل ٿيا. ھنن جي رفتار ۾ تبديلي ھئي. مايوسيءَ جو بي انتھا ٿَڪ سندن مھانڊن تي ڇانيل ھو، ڄڻ قافلو لُٽجي چڪو ھو. پر زرقا جي پُر اميد آواز، دروازي تي ئي سندن استقبال ڪيو، ۽ ھو ڪجھ قدر پاڻ سنڀالي ويا. اُنھن ۾ اُھو نوجوان به شامل ھو، جيڪو پنھنجي پارٽيءَ ۽ ساٿين لاءِ مخبريءَ جو خدمتون ادا ڪندو ھو. ھن اطلاع ڏنو ته، ”زرقا جي جنھن ساٿيءَ کي تيل جي ذخيري کي باھه لڳائڻ جي الزام ۾ گرفتار ڪيو ويو ھو، اُن تي يھودي پوليس ڏاڍا ظلم ڪري چڪي آھي. کيس ڪَوڙا ھڻي، سندس جسم جي کَل به لاھي ڇڏي اٿن. ھن کان اھو معلوم ڪرڻ گھرن ٿا ته ھن سان گڏ جيڪا ڇوڪري ڏٺي ويئي ھئي، سا ڪير ھئي.“
”......ته چئبو ته اُنھن مون کي ڏٺو ھو؟“ زرقا پڇڻ لڳي.
”ھا، ڪجھ ماڻھن کين چغلي ھڻي ٻڌايو ھو ته اُن سان گڏ ھڪ خوبصورت ۽ ننڍيءَ عمر جي ڇوڪري به ھئي.“ مخبر نوجوان جواب ڏنو.
”چڱو، ھاڻي ڇڏيو انھيءَ ڳالھ کي- اسان کي ھاڻي پنھنجي آئيندي جي ڪم بابت سوچڻو آھي.“ زرقا ڄڻ ته ڪنھن تڪليف رسائيندڙ خيال کي ذھن مان ڪڍندي چيو.
”ھاڻي آخر ڪرڻو ڇا آھي؟“ ٻِئي ڄڻي دلگير آواز ۾ پڇيو.
”ڪجھ نه ڪجھ ڪبو ضرور! بيڪار ويھڻ کان ڪجھ ڪرڻ ٺيڪ آھي.“ زرقا جواب ڏنو.
”ٻاھر بدتميزيءَ جو طوفان جاري آھي. ذليل صيھوني چرين وانگر گھٽين ۽ بازارن ۾ نچندا وتن پيا، ۽ نشي ۾ مدھوش ٿي، ھڪ ٻئي تي ڪِري رھيا آھن....“ ھڪ ساٿيءَ ٻڌايو.
”ته ھلو، ٻيو ڪجھ نه ته به انھن جي رنگ ۾ ھلي ڀنگ وجھون!“ زرقا چيو.
”اھو ڪيئن؟“ ماءُ پڇيو.
”امان! اسان فلسطينين کي گھرن مان وڃي ڪڍنداسين ۽ سندن ھڪ ٻن اڏن کي ساڙينداسون- ڪجھ ته ڪنداسون، مون کان واندو ويٺو نه ٿو ٿئي.“
- ۽ ھوءَ ساٿين کي وٺي ٻاھر ھلي وئي. اڌ ڪلاڪ به نه گذريو ته ھٿياربند فلسطينين، جشن ۾ مست يھودين تي حملو ڪري ڏنو. ناچ ۽ راڳ جي جاين تي رڙين ۽ ڪُوڪن جا آواز بُلند ٿيڻ لڳا. مختلف ھنڌن تي، جشن جي منڊيل مانڊاڻن مان شعلا ڀڙڪي اُٿيا. بازارن ۾ فوج جون بڪتربند گاڏيون فلسطيني فلسطيني عربن کي ڳولڻ لڳيون.
ٻئي ڏينھن، 15 مئي 1945ع جي صبح، ھڪ نڀاڳي ڏينھن کي جنم ڏنو، ۽ دنيا حيرت مان ٻُڌو ته دنيا جا خدائي خوار يھودي به ملڪ جا مالڪ ٿيا. انگريزن اھڙيءَ طرح فلسطين سندن حوالي ڪري ڇڏيو، ڄڻ ته اھو فلسطينين جو ملڪ نه پر انگريزن جي پيءُ ڏاڏي جي جاگير ھو.
ويزمين کي صدر بڻايو ويو، ۽ ڦٻايل مُلڪ تي پوريءَ ريت قابض ھجڻ جي دليل ۾ ھڪ زبردست جلوس نڪتو. ”آزاد فلسطين“ جي متوالن، اُن موقعي تي نفرت جي اظھار جي ھر ممڪن ذريعي کي استعمال ڪيو، ۽ يھودين جي صدر جي ڪافي بيعزتي ڪئي.
اُنھيءَ شام جو زرقا جي گھر جو گھيرو ڪيو ويو، زرقا جي باري ۾ اڃا تائين کين معلوم نه ھو ته جنھن ڇوڪريءَ جي کين ڳولا آھي، اُھا ھن ئي گھر ۾ رھندي آھي. البت ھنن سندس پيءُ کي ڪنھن من- گھڙت الزام ۾ گرفتار ڪري، سندس دڪان تي قبضو ڪرڻ گھريو ٿي. زرقا، پيءُ جي ڏس تي پٺئين دروازي مان ٻاھر نڪري ويئي. ۽ ويندي ويندي ٻاھر بيٺل جيپ جي ٽانڪيءَ ۾ ٻريل تيلي اڇلائي وئي. يھودين زرقا جي پيءُ کي گرفتار ڪيو، ۽ ماءُ کي گولي ھڻي ٿڏي تي ماري وڌو.
ٻئي ڏينھن، زرقا جي پيءُ کي ڪنھن الزام ۾ موت جي سزا ڏني ويئي. ھن بيداد ۽ انڌيرَ، زرقا کي پاڳل بڻائي وڌو ھو. ھوءَ ظالمن جي حڪومت کي پنھنجي وطن ۾ برداشت ڪرڻ لاءِ تيار نه ھئي. ھن مرڻ ٿي گھريو، پر مرڻ کان اڳ پيءُ جو مڪمل نه سھي، پر ڪجھ نه ڪجھ بدلو وٺڻ ٿي چاھيو.
رات جو ھوءَ اڪيلي ۽ پريشان حال، تل ابيب جي گھٽين ۾ گھمندي رھي، ڄڻ پياري وطن کي الوداع چئي رھي ھجي. ھن ھگانا جي ھيڊ ڪوارٽر جو رخ ڪيو، ۽ اُن اوچيءَ عمارت جي اڳيان اچي، بيڊپائيءَ سان بيھي رھي، جتي ھن جي پيءُ جي خلاف ڪنھن ھٿرادو الزام جي آڙ وٺي، کيس موت جو حُڪم ٻڌايو ويو ھو.
“آءٌ ناانصافيءَ جي ھِن اڏي کي اُڏائينديس!“ ھن مُٺيون ڀِڪوڙي ۽ ڏند ڪرٽيندي چيو. ايتري ۾ رستي جي ٻئي ڇيڙي تي روشني ظاھر ٿي، ۽ ھوءَ وڻ جي اوٽ ۾ لڪي وئي. تيز رفتاريءَ سان ھڪ ٽرڪ آئي پئي، اھا ھن عمارت جي آڏو اچي بيٺي. زرقا ٽَپ ڏيئي، اُن ۾ پٺيان ويھي رھي- ٽرڪ عمارت ۾ اندر ھلي بيٺي، اُن مان ھٿيار ڍوئي اندر گڏ ڪيا پئي ويا. زرقا وجھ وٺي ٻه دستي بم کنيا ۽ ڀتين جي پاڇي ۾ لِڪندي لِڪندي پيرڙا کڻندي، عمارت ۾ داخل ٿي وئي. ھن ھگانا جي ان عمارت کي اُڏائڻ جو ارادو ڪيو. اُن وقت عمارت جا ڪمرا خالي پيا ھئا. ھن اوڏانھن رخ ڪيو. ويڪري ڏيڍيءَ کان مٿي ماڙيءَ ڏانھن ڏاڪڻ ٺھيل ھئي. ھوءَ تکي تکي ڏاڪڻ تي چڙھي وئي، ۽ ڀڄندي ان طرف واريءَ ڇڄھريءَ تي وڃي پھتي، جتان ھيٺ بارود سان ڀريل ٽرڪ بيٺي ھئي. زرقا ھڪ گھڙيءَ جو به انتظار نه ڪيو ۽ پوريءَ سگھ سان ھڪ بم ٽرڪ ۾ اڇلايو- ۽ ٻيو تيزيءَ سان واپس مُڙي، عدالت جي ايوان ۾ ڦٽو ڪيائين- ۽ ٻي گھڙيءَ ڄڻ قيامت اچي وئي ۽ ھوءَ بيھوش ٿي وئي.
ٻئي ڏينھن صبح جو ملبي جي ڍِڳ مان يھودي فوجين ۽ ھگانا ھيڊ ڪوارٽر جي محافظن جا لاش ۽ زخمين کي ڪڍيو پئي ويو، ته اتان ھڪ زخمي ۽ بيھوش ڇوڪري ملي، جنھن کي ڏسندي ئي اُن واردات جو راز کُلي پيو. يھودي آفيسرن جي سمجھ ۾ اُھا ڳالھ اچي وئي ته سندن سوين ماڻھن جي موت جي ذميوار اُھائي ڇوڪري ھئي، جنھن جو پنھنجو چھرو سڙي، سڃاڻپ کان ٻاھر ٿي چڪو ھو. جنھن جي جسم تي بي انداز زخم ھئا. ھن ڇوڪريءَ جي سڙيل ۽ گھايل جسم کي نھايت احتياط سان اسپتال پھچايو ويو. ھن جي ملم پٽي ڪري، وڏيءَ ڪوشش سان ھوش ۾ آندو ويو- ڪنھن انساني ھمدرديءَ جي ھيٺ نه، پر کانئس بيان وٺڻ جي خيال کان! پر ھن سندن ڪنھن به سوال جو جواب نه ڏنو. مٿس رکي رکي بيھوشيءَ جا دورا پيا پي. ڊاڪٽرن سندس زندگيءَ بابت مايوسي ظاھر ڪئي ته ھگانا جي جَجن کيس موت جي سزا ڏئي ڇڏي. وحشي يھودين کي ھن جو پنھنجي موت مرڻ به پسند نه ھو.
18- مئي 1948ع جي صبح جو تل ابيب ۾ ھڪ خبر باھه وانگر پکڙجي وئي ته ھڪ سياسي ڏوھيءَ کي ماڻھن جي روبرو ڦاسي ڏني ويندي- ماڻھو ٽولا ٽولا ٿي، گڏ ٿيڻ لڳا ھئا. پر ھيءُ عجيب قسم جو ڏوھي ھو، جنھن کي اسٽريچر تي کڻائي ڦاسيءَ جي تختي تي آندو ويو، ۽ ھن جي پَٽين ۾ ويڙھيل زخمي ۽ گھايل جسم کي ٽيڪ ڏياري، تختي تي بيھاريو ويو- ۽ ڪجھ گھڙين کان پوءِ، ماڻھن حيرت مان ڏٺو ته ھڪ سڙيل ڇوڪريءَ جو جسم، ڦاسيءَ تي لٽڪي رھيو ھو- ۽ ھڪ صيھوني آفيسر خونخوار نظرن سان ماڻھن جي ميڙ ڏانھن گھوري رھيو ھو.
”ھيءَ سزا آھي، اُن باغيءَ ڇوڪريءَ جي، جنھن ڪنھن جي ڀڙڪائڻ تي، ھگانا جي عاليشان عمارت کي بم سان اُڏائي ڇڏيو!“
”ھاءِ! ھيءَ زرقا ھئي!“ ڪنھن ماڻھوءَ، ميڙ ۾ موجود پنھنجي ساٿيءَ کي ڪَن ۾ چيو.
”اسان زندھه آھيون زرقا! تنھنجي مشن کي پوري ڪرڻ لاءِ اسان زندھه آھيون!....“ ٻِئي ڄڻي رسيءَ ۾ لڙڪندڙ لاش کي مخاطب ٿي، چپن ۾ ڀڻڪيو.
”تُنھنجي قوم جاڳي اُٿي آھي زرقا! اُھا شھيدن جي رت کي وئرٿ وڃڻ نه ڏيندي. فلسطيني، يھودين کان شھيدن جي رت جو بدلو ضرور وٺندا!“ ٽئين چيو.
”وطن جي شمع جا ھي پروانا، ڪيڏي نه دليريءَ سان جان ڏين ٿا.“
”پتنگن پھ ڪيو، مِڙيا مٿي مَچَ،
پسي لَھس نه لُڇيا، سڙيا مٿي سَچَ!“
ھڪ شخص، ڳوڙھا اُگھندو، چوندو پئي ويو.