فاطمہ محمد برناوي
يروشلم جي اسرائيلي فوجي عدالت ۾، آزاديءَ جي متوالي مجاھدڻ، فاطمہ برناوي ۽ سندس چوڏھن ساٿين کي پيش ڪيو ويو. فاطمہ تي لڳايل چوڏھن الزامن جي ڊگھي چارج شيٽ پيش ڪئي ويئي، جن مان گھڻا تڻا ڪوڙا ۽ مَن گھڙت ھئا. سرڪاري وڪيل، جنھن وقت جرح ڪرڻ لاءِ ھن دلير ۽ حوصلي مند انقلابڻ سان مخاطب ٿيو ته ھن ڏٺو ته قيديءَ جي چھري تي ڊپ ۽ ھراس جو ڪوبه نشان نه ھو- ھوءَ نه رڳو پُرسڪون ھئي، پر سندس مُھانڊي مان خود اعتمادي ۽ جرئت سان گڏ فخر جو انداز به بَکي رھيو ھو.
۽ جڏھن مٿس سوالن جي بوڇاڙ شروع ڪئي وئي ته ھن بي مثال دليريءَ جو ثبوت ڏنو. ھن، يھودي غاصبن کي ڀريءَ ڪورٽ ۾ اھڙا ته ڏند کٽا ڪندڙ جواب ڏنا، جو نام نھاد عدالت جي ڪرسيءَ تي ويٺل جج پڻ، ڏندن ۾ آڱريون ڏئي، ھن ڇوڪريءَ جو مُنھن تڪيدو رھيو.
عدالت جي ڪمري ۾ سانت ھئي، ۽ صرف ھڪ زنانو آواز ھيڏي ساري ايوان ۾ گونجي رھيو ھو:
”آءٌ تنھنجن لڳايل الزامن مان ڪنھن کي به نه ٿي مڃان ۽ نه ڪنھن جي ترديد ڪنديس، سواءِ اُن جي، ته ھا! آءٌ فاطمہ محمد برناوي، پنھنجي وطن جي آزاديءَ لاءِ وڙھندڙن جي عظيم جماعت ”الفتح“ جي سرگرم ڪارڪن آھيان، ۽ اُن تي مون کي فخر آھي!
توھان جي ھنن الزامن جي حيثيت ئي ڪھڙي آھي؟ ظالم بگھڙؤ! اسان پنھنجي وطن جي آزادي ماڻڻ لاءِ ھي ”سڀ ڪجھ“ ۽ ان کان به وڌيڪ ”ڪجھ“ ڪري سگھون ٿا! ھڪ سئنيما ھال ته ڇا، اسان اُنھن شھرن کي به ساڙي تباھه ڪرڻ گھرون ٿا، جتي وحشي درندا رھن ٿا! جتي غاصب رھن ٿا- جتي اھڙا ”پر امن شھري“ امن ۽ آرام جي زندگي بسر ڪري رھيا ھجن، جن تي موت جي ماٺار ڇانئجي چڪي آھي، جن جي دلين مان وطن جي محبت نڪري چڪي آھي، ۽ جيڪي غدار بڻجي چڪا آھن!
توھان، توھان جو عوام، توھان جون فوجون، سڀ باطل جو مڪروھه عڪس آھيو، پر توھان کي خبر ھجڻ کپي ته حق ھميشہ باطل تي سوڀ پاتي آھي. اسان آزاد فلسطيني، پنھنجو پاڻ کي جنگ ۾ به اُڇلائي وجھنداسون. توھان جي ڏاڍ جي راڪاسن آڏو جبل بڻجي وينداسون، ۽ پنھنجي پياري وطن کي اوھان جي ناپاڪ پيرن کان نجات ڏيارينداسون!“
ھن، عدالت جي ڀرئي اجلاس ۾ يھودين کي ست سُريون ٻڌايون. ٻڌندڙن کي ھن شينھڻ جي گرجدار آواز تي ڏندين آڱريون اچي ويون، ۽ مٿن سڪتو ڇانئجي ويو. اوچتو ھڪ بلند آواز سان در ۽ دريون ٿڙڪي اُٿيون. حقيقت جي تلخ ڍُڪن، جج جي صبر جو پيالو ڇلڪائي وڌو ھو. ھن رڙ ڪئي، ۽ سڀئي دھلجي ويا- جج فاطمہ جي پرجوش تقرير تي ڏند ڪرٽي، کيس عمر قيد جي سزا ٻڌائي!
فاطمہ جي چھري تي، فيصلي ٻڌڻ وقت، ڊپ جي ڪابه علامت نه اُڀري. ھن جج ڏانھن نفرت جي ھڪ طويل نظر وجھندي، فيصلو ٻڌو-
”مون کي قيد ۾ وجھڻ سان ڪوبه فرق نٿو پوي- منھنجي قوم جو ٻچو ٻچو، ھينئر ايتري صلاحيت پيدا ڪري چڪو آھي، جو منھنجي جاءِ ڀري سگھندو!“
ھن ويندي ويندي للڪاري چيو- ۽ کيس عدالت جي ڪمري مان ھٽايو ويو. اسرائيلي اخبارن، سندس خلاف ڪيتريون ئي من- گھڙت بڪواسون لکيون، پر فاطمہ جي باري ۾ ”ھڪ خود اعتماد، دلير ۽ نٺر ڇوڪري“ لکندي، اڻڄاڻائيءَ ۾ اُھي سندس صحيح شخصيت جو اعتراف ڪري ويٺيون-
فاطمہ برناوي، ھڪ وچولي طبقي جي خاندان سان واسطو رکي ٿي. 1941ع ۾ يروشلم ۾ پيدا ٿي. اسڪول جي تعليم ختم ڪرڻ کان پوءِ ھن نرسنگ جي سکيا حاصل ڪئي ۽ يروشلم جي سول اسپتال ۾ ڪم ڪرڻ لڳي. فاطمہ کي پنھنجي ھن ڪم سان چاھه ۽ دلچسپي ھئي- ھوءَ نھايت ڌيان سان مريضن جي خدمت ۽ سار سنڀال ڪندي ھئي. پنھنجي فرض کي ھوءَ نه رڳو سونپيل فرض سمجھندي، پر ڏکويل انسانيت لاءِ انساني ھمدرديءَ جي جذبي ھيٺ بجا آڻيندي ھئي.
ھن آزاديءَ جي متولان فلسطينين ۽ غاصب يھودين جي پاڻ ۾ ڇڪتاڻ جي دوران ئي ھوش سنڀاليو ھو. شاگرديءَ جي زماني کان ئي ھن جي دل ۾ وطن پرستيءَ ۽ آزاديءَ جا جذبا موجود ھئا، پر ھوءَ سڌي سنئين ڪنھن تنظيم جي ميمبر نه ھئي. ھن جون دلي ھمدرديون، پنھنجي وطن ۽ وطني ماڻھن سان وابسته ھيون. پر پنھنجي پيشي وانگر ھوءَ بلڪل غير متعصب دل جي مالڪ ھئي.
ھن نرس جي خدمتن بجا آڻيندي، ھميشہ انساني ھمدرديءَ کي اڳيان رکيو. ھوءَ مذھبي مت ڀيد کانسواءِ ھر مذھب ۽ ملت جي ھر مريض جو علاج ڌيان سان ڪندي ھئي. ھن ڪڏھين به پنھنجي فرض ۾ ڪوتاھي نه ڪئي. ھن کي قدرت مھربان ۽ ٻاجھاري طبيعت عطا ڪئي ھئي. پر جڏھن کان آزادي پسندن ۽ اسرائيلين جي وچ ۾ جنگ وڌيڪ شدت اختيار ڪري ورتي، ته فاطمه جو آرام اڏامي ويو. اسپتال ۾ فلسطيني سپاھين جي بيحد خراب حالت ڏسي ڏسي، ۽ ساڻن اسرائيلين جي وحشياڻي ۽ غير انساني ورتاءَ جو مشاھدو ڪري، ھن جي دل يھودين کان اڃا به وڌيڪ بُڇان ڪرڻ لڳي.
۽ جڏھن شھر تي قيامت ٽٽي پئي، ۽ اسرائيلي، درندن جيان گھرن ۾ گھڙي، فلسطيني عورتن ۽ ٻارن کي قتل ڪرڻ لڳا، ۽ کين نھايت ذليل طريقن سان ڪُٽڻ ۽ جانورن وانگر ھڪلي، گھرن کان ٻاھر ڪڍڻ لڳا، ته اِن دل ڏاريندڙ نظاري کي ڏسي، فاطمہ کي بيحد صدمو پھتو، ۽ ھوءَ ملازمت ڇڏي، نابلس ھلي وئي، جتي ھن ھڪ اسپتال ۾ رضاڪارانه خدمتون آڇيون. اُن اسپتال ۾ مصري ۽ اُردني زخمي سپاھي داخل ھئا. سندن دانھون ۽ ڪوڪون ٻڌي، ۽ سندن دردناڪ ڪيفيت ڏسي، فاطمہ جي دل تڙڦي پوندي ھئي.
ان کان پوءِ، نيپام بم جي باھه ۾ سڙيلن کي اسپتال ۾ آندو ويو، ۽ اِھو ھن لاءِ ٻيو ھڪ لڱ ڪانڊاريندڙ منظر ھو. ھوءَ ٽمندڙ نيڻن سان مريضن جي لوساٽيل جسمن ۽ چچريل چھرن تان ڦلوڪڻن کي ڪپيندي، ۽ ملم لڳائيندي رھي. پر ھن جي دل ۾، ھنن ڀوائتن منظرن، ان درندہ- صفت قوم (يھودين) لاءِ نفرت جو ٻرندڙ جبل دکائي وڌو. اُنھن اڌ- مئن مريضن جي زخمن تي پھا رکندي ۽ ساڻن ھمدرديءَ ۽ پيار جو اظھار ڪندي ڪندي، ھوءَ نفرت جي اُن باھه جا شعلا پنھنجيءَ دل ۽ روح ۾ محسوس ڪندي رھي، جيڪا انسانيت جي ويري يھودين لاءِ ھن جي دل ۾ ڀڙڪي چڪي ھئي. يھودين جي ڏاڍ ۽ بربريت جي شڪار ٿيل فلسطينين کي، رات ڏينھن موت ۽ زندگيءَ جي ڇڪتاڻ ۾ تڙڦندي ڏسي، فاطمہ، انھن مجاھدن جي ”موت جي بسترن“ ويجھو، پنھنجيءَ دل ۾ پڪو عزم ڪري ورتو ته ھنن اسرائيلي درندن کان پنھنجي ھم وطنن جي خون جو بدلو ضرور وٺندي. ھوءَ پنھنجيءَ زندگيءَ جي ٻين سڀني مقصدن کي، ھن ھڪ مقصد، ھن عظيم فرض مٿان قربان ڪري ڇڏيندي، ۽ پنھنجيءَ زندگيءَ کي به اُن تان وارڻ کان نه مڙندي:
• ۽ اھو مقصد ھو، اسرائيلين جي سگھ کي ٽوڙڻ،
• کين وڌ ۾ وڌ ڇيھو رسائڻ،
• سندن طاقت تي اھڙو زورائتو ۽ ھنڌائتو ڌڪ ھڻڻ، جو اھي حواس وڃائي ويھن، ۽ اُن ملڪ کي ڇڏڻ تي مجبور ٿي وڃن، جنھن تي اُنھن زوريءَ قبضو ڪري ورتو آھي.
۽ ھوءَ آزادي- پسند فلسطينين جي طاقتور تنظيم ”الفتح“ جي ميمبر بڻجي وئي. ھن جي آڏو، منزل جو سڀ کان پھريون مرحلو اھو ھو ته ھوءَ ”الفتح“ جي ھدايتن ھيٺ مجاھداڻي زندگيءَ جي شروعات ڪري- ٿوري ئي وقت اندر ھن جون سرگرميون داد حاصل ڪرڻ لڳيون. ھوءَ ڏکئي کان ڏکئي ڪم لاءِ به ھڪدم تيار ٿي ويندي ھئي. ھن جي بي ڊپائي ۽ بھادري پنھنجي ساٿين ۾ مثالي ھئي.
مجاھدن جو تعداد ڏينھون ڏينھن وڌندو رھيو. ھنن جون سرگرميون ھاڻي ڳجھيون نه رھيون ھيون. ھنن ڇاپامار گوريلا جٿن کي منظم ڪري، اسرائيلين سان باقاعدي جنگ شروع ڪري ڇڏي ھئي. عورتون به مردن سان ڪلھو ڪلھي ۾ ملائي، نڪري نروار ٿيون- ۽ باوجود اُن جي ته مجاھدن مان جيڪي مرد ۽ عورتون، دشمن جي ور چڙھي ويندا ھئا، اُنھن کي انسانيت جا ويري وحشي سخت ايذائيندڙ سزائون ڏيندا ھئا، آزادي- پسند مجاھدن جو تعداد وڌندو رھيو، ۽ سندن سرگرميون زور وٺنديون رھيون. ھنن جون يھودين سان سخت جھڙپون ٿينديون ھيون ۽ اُھي سندن ڏينھون ڏينھن وڌندڙ طاقت کي ڏسي، گھٻرائجي ۽ پريشان ٿي ويا ھئا. فلسطينين جو، ويندي عورتن تائين، ميدان ۾ نڪري اچڻ، اسرائيلين جي حق ۾ چڱو سوڻ نه ھو. کين اھو معلوم ٿي چڪو ھو ته فاطمہ، الفتح ۾ شامل ٿي چڪي آھي.
19- آڪٽوبر 1967ع تي، فاطمہ ۽ اُن جي چوڏھن ساٿين کي يروشلم جي ھڪ سئنيما ھائوس ۾ بم رکڻ جي الزام ۾ گرفتار ڪيو ويو. گرفتاريءَ وقت فاطمہ جي منھن تي ڪابه گھٻراھٽ ۽ پريشاني نه ھئي. ھوءَ دستور موجب پرسڪون ۽ بي خوف رھي.
پھرين ته اسرائيلي مڪارن نرميءَ ۽ مصلحت آميز پيار سان کيس سمجھايو ته ھوءَ ”الفتح“ سان سڀ واسطا ٽوڙي، پنھنجيءَ ملازمت تي موٽي اچي، ته کيس نه رڳو ترقي ڏني ويندي پر بي انداز انعام ۽ اڪرام ڏئي، مٿس لڳايل سڀيئي الزام منسوخ ڪيا ويندا. پر سندن اِن مشوري تي فاطمہ چڙي پئي ۽ ڪاوڙ ۾ اچي چوڻ لڳي:
”شيطان- صفت درندؤ! توھان مون کي ٺڳڻ ٿا گھرو؟ بدبختؤ! ڇا توھان مون کي غدار سمجھيو آھي، جو مون کي لالچايو ٿا؟ دنيا جي سموريءَ دولت جي بدلي ۾ آءٌ اوھان کي وطن جي مٽيءَ جي ھڪ مُٺ به ھوند نه ڏيان- آءٌ ھن پوتر ڌرتيءَ تي اوھان جا پليت پير ڏسڻ نه ٿي گھران. مون پاڻ تي ننڊ ۽ کاڌو حرام سمجھڻ جو قسم کنيو آھي، ته جيسين تائين ھن پاڪ سرزمين کي توھان جي ناپاڪ وجود کان پاڪ نه ڪنديس، سُک سان نه سمھنديس. آءٌ ان سرويچ قوم جي نياڻي آھيان، جنھن ڪڏھن به ناحق جي آڏو ڪنڌ نه نوايو آھي- آءٌ جان ڏيئي ڇڏينديس، پر ناحق جي آڏو نه جھڪنديس!“
فاطمہ جوشيلي انداز ۾ تقرير ڪندي، يھودي آفيسر ڏانھن بُڇان مان ڏٺو، جيڪو ڀرون تاڻي کيس گھوري رھيو ھو:
”اسان، توکي سوچڻ جو ھڪ ٻيو موقعو ڏيون ٿا، ڇو ته تنھنجن حاڪمن وٽ تنھنجي خدمتن جي سَند آھي. اُھي چاھين ٿا ته جيڪڏھن تون واپس موٽي اچين، ته توکي معاف ڪيو ويندو- اسان کي خبر آھي ته ”الفتح“ جي وڳوڙين توکي برغلايو آھي، ۽ تون سندن عارضي جوش کان متاثر آھين، جنھن کي اُھي سر ڦريا ”حب الوطني چون ٿا.“ اسرائيلي آفيسر لفظن کي چٻي چٿي ادا ڪيو.
فاطمہ غور سان ڏانھنس ڏٺو ۽ معنيٰ خيز انداز ۾ ڪنڌ لوڏي چيائين:
”مون کي ڪنھن به برغلايو ڪونھي، ۽ نه ئي آئون ڪنھن عارضي جذبي کان متاثر آھيان. مون نھايت سوچي سمجھي قدم کنيو آھي، ۽ ھيءُ جذبو ٺوس حقيقتن کان متاثر ٿي، پيدا ٿيو آھي. منھنجي اکين آڏو ھن وقت به مظلوم فلسطينين جا چھرا آھن، جيڪي اوھان جي ظلمن جا شڪار ٿيا ھئا. منھنجن ڪَنن ۾ اڄ به اُنھن گھايل مجاھدن جون ڪيھون ۽ درد ڀريون ريھون گونجي رھيون آھن، جن کي اوھان يھودي بگھڙن، نيپام بم سان ڀُڃي رکيو ھو. سندن سڙيل چھرا، سندن فريادي اکيون، منھنجي تصور ۾ موجود آھن، ۽ ”انتقام انتقام“ پڪاري رھيون آھن. مون اسپتال ۾ اوھان ماڻھن جي بربريت جا جيڪي منظر ڏٺا آھن، اُھي وسارڻ جھڙا نه آھن- ڇا، آئون اُن سپاھيءَ جي حالت کي وساري سگھان ٿي، جو گھايل ۽ اڌ مُئو ھو، پر اُن کي بستري تان گھلي، جنگ جي ميدان ۾ موڪليو ويو؟ ڇا، اُن سپاھيءَ جو مايوس چھرو منھنجي حافظي مان ڪڏھن مٽجي سگھي ٿو، جنھن کي منھنجي سامھون آپريشن ٿئيٽر مان اُٿاريو ويو- جيڪڏھن ان جو آپريشن ٿي وڃي ھا ته ضرور سندس جان بچي وڃي ھا- توھان چئو ٿا ته مون کي ”الفتح“ جي ڪارڪنن برغلايو آھي؟ پر حقيقت ھيءَ آھي ته مون کي توھان جي ظلمن ئي انتقام لاءِ ڀڙڪايو آھي!“
فاطمہ ھڪ مجاھد واريءَ دليريءَ سان دشمن جي آڏو حقيقتون بيان ڪري رھي ھئي. آفيسر شرم ۽ ڪاوڙ جي تاثر کي ھڪ اوچي ٽھڪ ۾ اُڏائي ڇڏيو.
”واھه واھه انتقام! ڇا ٻلي ڇا جلاب!“ ھن ٽوڪَ مان ڀِرون تاڻي چيو. فاطمہ فقط حقارت ڀريءَ نگاھه سان کيس ڏٺو.
”ته توکي اسان جي آڇ قبول ناھي؟“ ھو وري پڇڻ لڳو.
”آءٌ چئي چڪي آھيان ته نه، ڪڏھن به نه!“ ھن تِکائيءَ مان جواب ڏنو.
”توکي پنھنجن ڏوھن جو اعتراف آھي؟“ ھن پڇيو.
”ڪھڙا ڏوھه؟ مون ڪوبه ڏوھه نه ڪيو آھي،“ فاطمہ جواب ڏنو.
”ڇا، تون الفتح جي ميمبر نه آھين؟ ھن پڇيو.
”آھيان، پر ”الفتح“ جو ميمبر ٿيڻ ھڪ فلسطينيءَ لاءِ ڪوبه ڏوھه نه آھي“- ھوءَ چوڻ لڳي.
”پر اسان جي نظر ۾ ته ڏوھه آھي!“ آفيسر چيو.
”مون کي پرواھه نه آھي.“ فاطمہ جواب ڏنو.
”جلد ئي ٿيندئي!“ آفيسر ڌمڪيءَ جي انداز ۾ ڪنڌ لوڏي چيو- فاطمہ خاموش رھي.
”توکي اِن ڳالھه جو اعتراف آھي ته تو ”صيھون“ سئنيما ھائوس ۾ بم رکيو، جنھن ۾ سوين پُرامن شھري مُئا ۽ زخمي ٿيا ھئا، ۽ سئنيما جي خوبصورت عمارت سڙي ڀسم ٿي وئي ھئي؟“ آفيسر گجندي چيو.
”ڇا، ھي ”پُرامن شھري“ اُھي ماڻھو نه ھئا، جيڪي توھان جي قتل عام کي خاموشيءَ سان ڏسندا رھيا، جن ٻين پُرامن شھرين کي شھربدر ٿيندي ڏٺو، ۽ اُن ظلم جي خلاف آواز بلند نه ڪيو، ۽ اسرائيلي فوجين جي وحشياڻي ظلم جي خلاف احتجاج ڪري، مظلومن جي داد رسي نه ڪئي؟ ڇا، انھن شھرين کي اوھان ”پُرامن“ چئو ٿا؟“ فاطمہ دليريءَ سان جواب ڏنو.
”خبر اٿئي. اِن لاءِ توکي ڪھڙي سزا ملندي؟“
”ڪابه سزا مون کي حق کان مُنھن ڦيرائڻ لاءِ مجبور نه ٿي ڪري سگھي، ۽ نه باطل جي آڏو جھُڪائي سگھي ٿي. مون جيڪي ڪجھ ڪيو آھي، اُن تي مون کي ڪڏھن به شرمساري نه ٿيندي، بلڪ ھميشہ فخر رھندو! توھان جون سزائون اسان کي ڪجھ به نه ٿيون ڪري سگھن. اسان جون قربانيون، اسان جي تنظيم لاءِ وڌيڪ سَگھ جو ڪارڻ بڻيون آھن، جيڪي نيٺ توھان جي شڪست ۽ اسان جي سوڀ جو سبب بڻبيون. منھنجي وطن جو ٻچو ٻچو، وطن جي آزاديءَ جو مجاھد آھي. اُھو ڏينھن ڏور نه آھي، جڏھن توھان جي ھن ستمگر حڪومت جون پاڙون پٽي، توھان کي ملڪ کان ٻاھر ڌڪي ڪڍيو ويندو-“ فاطمہ ڪنھن مڇريل شينھڻ وانگر تمام وڏي جوش مان گجي رھي ھئي.
”خاموش!“ آفيسر بيتاب ٿي، زمين تي دڙھا ھڻي چيو.
”باطل، حق جي مقابلي ڪرڻ جو سَت ساري نٿو سگھي.“- فاطمه جي چھري تي ھڪ فتح مند مُرڪ نچڻ لڳي.
۽ ٻيھر ايذائن رسائڻ جو ھڪ اکٽ سلسلو شروع ٿي ويو. فاطمہ تي بي انداز ظلم ڪيا ويا. انسانيت سوز طريقا ھلائي، کانئس پنھنجن ساٿين جي ڪم- ۽ طريقي جي رازن معلوم ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ويئي. پر ڪابه اذيت، ھن انقلابڻ جي حوصلي کي لوڏي نه سگھي. ھوءَ ڪنھن اٽل پھاڙ جيان، ھنن جي عذابن آڏو بي حس بڻجي ويئي. ھن جي ماءُ، پيءُ، ڀيڻن ۽ ڀائرن کي به گرفتار ڪري آندو ويو، ۽ سندس آڏو کين طرح طرح جون اذيت ناڪ سزائون ڏنيون ويون. پر ان تي به فاطمہ جي وات مان ھڪ به اھڙو جملو نه نڪتو، جيڪو سندس ساٿين لاءِ نقصان جو ڪارڻ بڻجي سگھي- آخرڪار کيس اسرائيلي فوجي عدالت ۾ پيش ڪيو ويو. ھن حق پرست سورميءَ تي ھن ھٿ ٺوڪيءَ عدالت جو رعب ڇانئجي نه سگھيو. ھن اجلاس ھلندي، انھن صيھوني سامراجين کي ذليل ڪيو- ۽ کيس عمر قيد جي سزا ٻڌائي ويئي.
•