ڪاميابي جي راهه
(سنڌ يونيورسٽي جي عملي کي عيد الفطر جي موقعي تي ڪيل تقرير)
لائق ساٿيو ۽ معزز رفيقو!
جيڪڏهن آئون ڀلجان نه ٿو، ته اڄ هن نموني ۾ اٽڪل پنجن مهينن کانپوءِ وري پاڻ ۾ گڏجي رهيا آهيون. نئين سال جي تقريب بعد هن طرح خوشگوار فضا ۾ هي پنهنجي قسم جو پهريون اجتماع پيو معلوم ٿئي. اڄ ڪي نوان مهانڊا به هت نظراچن ٿا ۽ ائين ٿو ڀانئجي ته اسان جي برادري ۾ ڪافي واڌارو ٿيو آهي. شايد اسان جي نون رفيقن لاءِ هي مجلس سندن زندگيءَ جو هڪ نئون تجربو هجي!
اسان کي هن نموني ۾ گڏ ڪرڻ جو باعث عيد آهي، جا وري وري پيئي موٽي اچي. ”عيد“ جي معنيٰ ئي آهي ”اها، جا وري موٽي اچي.“ سو هفتو کن گذرڻ کانپوءِ به اڄ اسان وٽ وري موٽي آئي آهي!
بيشڪ عيد جي ته اسان کي گهڻي ڪجهه طلب رهي ٿي، مگر روزن جي به ڪنهن کي يادگيري آهي؟ روزن ۾ آهي ته وڏي تڪيلف، مگر جڏهن به عيد موٽي اچي ٿي تڏهين اسان کي ”وري پاڻ ۾ ملائڻ“ سان گڏ، روزن ۽ قرباني جي به ضرور يادگيري ڏياري ٿي.
هونئن به ”روزو“ خشڪي، بک ۽ تسيه آڻيندڙ آهي ۽ عيد ۾ آهن مزا، کاڌا ۽ خوشيون، تنهن ڪري عيد هر ڪنهن کي پيئي وڻي، پر روزن سان گهڻن جي پوي ئي ڪانه. ڪنهن به پابنديءَ کي برداشت ڪرڻ لاءِ تمام ٿورا تيار هوندا آهن. روزي جو ته مفهوم ئي آهي بندش يا روڪ: سمورين نفساني خواهشن ۽ طلبن تي پابندي جو نالو آهي ”روزو“. جنهن اهي پابنديون خوشيءَ سان اختيار ڪيون تنهن لاءِ آهي عيد ۽ عيد به اها عيد، جا وري وري پيئي ايندي!
غور ڪيو ته انسان ذات نه، پر ساري ڪائنات پابندي مان ڦل پائي ٿي.
اسان مان سڀ کان اول اهڙي بندش حضرت آدم ۽ حوا عليهما السلام تي عائد ٿي، جڏهين کين امر ٿيو: ” لا تقربا هذاہ الشجرة “. يعني ٻنهي لاءِ حڪم آيو ته فلاڻي وڻ جي ويجهو نه وڃو!
مقصد هو ته کين سندن خواهشن تي ضابطو رکڻ سيکاريو وڃي.
جيڪڏهين اسان حڪيم ڪامل جي فقط ان هڪ حڪم جي حقيقت سمجهي پنهنجي خواهشن تي ضابطو ڪرڻ سکون ته ڪامياب زندگيءَ لاءِ اهو هڪ عمل ئي ڪافي آهي. نه فقط ايترو پر زندگي جو بنياد ئي آهي تقويٰ. جڏهين اسين اهو ئي پوري طرح پروڙي نه ٿا سگهون ته اسان لاءِ ڇا چڱو ۽ ڇا مَٺو آهي، تڏهين اسان لاءِ اهو ڪيئن ممڪن آهي جو بنا ڪنهن رهنمائي جي پنهنجي لاءِ ڪا به نئين راهه متعين ڪري سگهون؟ بهتر اهو ئي آهي ته اسان پنهنجي عليم ۽ حڪيم خالق جي حڪمن جي اکيون پوري پابندي ڪريون، جنهن ۾ اسان سڀني جي چڱائي آهي ۽ اها ئي سچي ”انسانيت“ آهي.
پنهنجي پالڻهار جي حڪم عدولي ڪرڻ ڪري اڄ انسان حيوان جي سطح کان به هيٺ ڪري چڪو آهي. ڪتي جهڙو حيوان به پنهنجي مالڪ جي مرضيءَ کان ٻاهر نه ٿو وڃي. ان کي جڏهين وقتن تي کائڻ سيکارجي ٿو ته هو فقط انهن مقرر وقتن تي کائي ٿو، پر اسان مان ڪيترا اهڙا شخص آهن جي هميشه پيا کائين. کائڻ کانسواءِ هنن کي ٻيو ڪو ڪم ئي ڪونهي، تڏهين به ”انسان“ پيا ليکجن!
کائڻ پيئڻ تي بندش سيکارڻ وارو رمضان المبارڪ الوداع ڪري ويو، پر افسوس اسان ان جو ڪما حقه قدر نه ڪيو. البته ”عيد“ ملهائڻ جو حق پوريءَ طرح سان ادا ڪيوسين، ڇاڪاڻ ته عيد اسان جي کائڻ پيئڻ تي ڪابه بندش نه ٿي وجهي ۽ انهيءَ ڪري اها اسان ڌام ڌوم سان ملهائي!
دوستو! محض کائڻ پيئڻ ۽ خوشيون ڪرڻ ئي زندگي ناهي، اها ڪا ٻي زندگي آهي جا ”خيراً وابقي“ جي صفت سان موصوف آهي. انهيءَ زندگيءَ جو مدار، مقصد متعين ڪرڻ ۽ ان مقصد کي بلند پايه تي پهچائڻ تي منحصر آهي. انسان ”اشرف المخلوقات“ ٿيو ئي تڏهين، جڏهين هن پنهنجي زندگي جو ڪو مقصد مقرر ڪيو ۽ انهيءَ جي حصول لاءِ پنهنجي زندگي وقف ڪري ڇڏي. جنهن جي معنيٰ ته هي زندگي وقف ڪري نئين زندگي دستياب ڪئي!
اسان مان هر هڪ جي آڏو ڪونه ڪو ”مقصد“ هئڻ گهرجي، جنهن ڏي ان وقت تائين اسان هر حال ۾ وڌندا رهون، جيستائين اسان اُهو احسن طريقي سان حاصل ڪريون. هر ڳالهه جو مقصد هوندو آهي ۽ ڪابه بي مقصد ڪوشش ڪامياب نه ٿيندي آهي. ٿئي به ڪيئن، جو ان جو ڪو نتيجو نڪرڻو ئي نه هوندو آهي!
مثلاً اسان سڀ هتي هڪ اداري ۾ ڪم ڪريون ٿا. آخر ڇا لاءِ؟ اسان جو ڪو ته مقصد هوندو، يا بس ائين ئي پيا اچون ۽ وڃون! اسان جي آڏو يقيناً هڪ عظيم الشان مقصد آهي ۽ اسين هڪ آهني عزم سان ان کي حاصل ڪرڻ لاءِ همه تن مصروف آهيون.
البته، اسين ۽ توهين سڀ پنهنجي پنهنجي نموني ۾ پيا ڪم ڪريون. هر هڪ کي پنهنجي انفراديت وساري هڪ مقصد لاءِ، هڪ مرڪزي خيال جي ماتحت ڪم ڪرڻو آهي. جيڪڏهين ان جماعتي نظريي جي بجاءِ اسان مان هر هڪ ائين سمجهڻ شروع ڪري ته آئون ته محض پٽيوالو آهيان، يا فقط ڪلارڪ آهيان، يا فقط رجسٽرار آهيان، يا فقط وائيس چانسلر آهيان، ته ڪم بنهه هلي نه سگهندو. اسين سڀئي هڪ ساڳي مشين جا پرزا آهيون ۽ سڀني کي گڏجي هڪ ئي مهم کي سر ڪرڻو ۽ هڪ ئي مقصد حاصل ڪرڻو آهي.
جنهن وقت اسان جي گڏيل ڪوششن سان ڪاميابي اسان جا قدم چمندي، تڏهين اسان پنهنجي صالح عملن جي انعام جا مستحق ٿينداسون. اهڙو انعام هربامقصد ڪم ڪندڙ کي فطرتي طور عطا ٿيندو آهي، پوءِ ڀل ان جو ڪم کڻي ڪيترو به خسيس ۽ معمولي هجي. اهو ملازم جو پنهنجي ڊيوٽي بخوبي ادا ڪري ٿو، سو پنهنجي فرض ناشناس آقا کان هزار بار بهتر آهي. پنهنجي ڪم ۾ ڪوتاهي نه ڪندڙ هڪ ڪلارڪ الله جي نزديڪ پنهنجي وڏي کان وڏي آفيسر کان به وڌيڪ معزز ۽ قابل احترام هستي آهي.!
دنيا جي تاريخ شاهد آهي ته ڪيترائي معمولي حيثيت رکندڙ ماڻهو پنهنجي فرض شناسي سببان اعليٰ ترين عهدن تي وڃي پهتا، انهن کي ائين فطرت جي هن اٽل قانون جي پابندي ڪرڻ جو خوشگوار انعام ملي چڪو .
ارمان فقط اهو آهي جو اڄ اسان وٽان اسلامي روايات ختم ٿينديون ٿيون وڃن. صحيح اسلامي معاشرت اها هئي جو هڪ جيد عالم، پنهنجي معاش جو نمونو پاڻ ڳولي ڪڍيو ٿي ۽ هزارها اهڙا هئا جن ڪوري يا موچي يا ڌوٻي جو ڌنڌو اختيار ڪيو. اها ئي معاشرت هئي جنهن ۾ هڪ شيدي غلام هڪ طرف ۽ ”طائوس الحرمين“ ٻئي طرف، ممڪن ٿي سگهيو ٿي.
عطار حلاج، سقه بجاج اسانجن بهترين هستين مان آهن. توهان سڀني مان وڌيڪ عزت جو مستحق اهو آهي، جو زياده نيڪي ڪندڙ آهي. ”ان اکرمکم عنداللھ اتقیٰ کم.“
نيڪيءَ جو مفهوم اهو آهي ته سپرد ڪيل ڪم بخوبي ادا ڪجي، پوءِ کڻي اهو ڪيترو به خسيس يا اعليٰ هجي. چاهي اُهو ڌوٻي جو هجي يا بادشاهه جو هجي، پٽيوالي جو هجي يا وائيس چانسلر جو هجي. عزت ۽ احترام جي لائق اهو شخص آهي، جو پنهنجو ڪم پابندي ۽ لياقت سان پورو ڪري ٿو. جيڪڏهن ڪو چئي ٿو ته ”آئون ته فقط هڪ معمولي ڪلارڪ آهيان ۽ آئون وڌيڪ ڇا ٿو ڪري سگهان؟“ ته هو غلطيءَ تي آهي. حقيقت ۾ هو هڪ نهايت ڪارگر رڪن آهي. بشرطيڪ هو پنهنجو فرض سڃاڻي ۽ سمجهي ته آئون هن مشينري جو هڪ اهڙو ضروري پرزو آهيان، جنهن کانسواءِ جيڪر ڪوبه ڪم هلي نه سگهي.
اڄ ڏسو ته ملڪ جي حالت چوڌاري ڇا لڳي پئي آهي! آهي ڪا انسانيت؟ هر هنڌ وٺ پڪڙ، ڦرمار لڳي پئي آهي. ننڍو خواه وڏو ڪوبه ايمانداريءَ سان ڪم ڪرڻ لاءِ تيار نه آهي. بجلي واري کي ڪنهن ڪم لاءِ وٺي اچو ته هو ايمانداريءَ سان ڪم ڪرڻ جي بدران ٺڳي ڪرڻ جي ڪوشش ڪندو ۽ چاهيندو ته ڪجهه ناجائز نفعو ڪمائي. ساڳيءَ طرح سان توهان جنهن شخص کي ملڪ جي ڪاروبار هلائڻ لاءِ پنهنجو حاڪم مقرر ڪريو، سو به جي ڪا ٺڳي ڪري ڪجهه ناجائز نفعو ڪمائڻ جي ڪوشش ڪري، ته پوءِ ٻنهي ٺڳن ۾ تفاوت ڪهڙو رهيو؟ جهڙو بجليءَ وارو ٺڳ، تهڙو حاڪم ٺڳ. ساڳي طرح سان جيڪڏهين شاهه به ٻين کان پئسا وٺي گذاري ته گدا ۽ شاهه جي وچ ۾ تفاوت ڪهڙو رهيو!
بنيادي نقطو اهو ئي آهي ته اسان مان جو به جنهن ڪم تي مامور آهي، ڀنگيءَ کان وٺي ويندي بادشاهه تائين، سو ان سپرد ڪيل ڪم کي سهڻي نموني سرانجام ڏي. تيستائين ڪوبه عزت ۽ احترام جي لائق نه آهي جيسين هو پنهنجو ڪم سچائي، خلوص ۽ صلاحيت سان نه ٿو ڪري. ڪنهن بادشاهه به ڪنهن وقت بدديانتي ڪئي يا پنهنجي نااهليءَ ڪري ڪنهن فرض جي ادائگي ۾ ڪوتاهي ڪئي ته ان مهل هو انهيءَ ڀنگيءَ کان به بدتر آهي جو پنهنجو ڪم صفائي ۽ سچائي سان بخوبي ڪري ڄاڻي ٿو.
انهيءَ مقصد خاطر ئي مسلمان مرد تي حلال جي روزي جي ڳولا فرض ٿي”طلب الحلال فریضۃُ علیٰ کل مسلم “، يعني ته هر مسلمان تي فرض آهي ته هو حلال ڪمائي جي تلاش ڪري. حلال جي ڪمائي اُها آهي جا پنهنجي صلاحيت مطابق سچائيءَ سان ڪمائجي.
ساٿيو! اچو ته سڀ گڏجي مٿئين اعليٰ ارشاد جي روشني ۾ پنهنجي هن ننڍي اداري کي، هڪ اهڙي مثالي درسگاهه بنايون جا پاڪستان ته ڇا، بلڪ دنيا کي چئلينج ڪري چئي ته ”هتي ڪوبه اهڙو شخص نه آهي، جو پاڻ کي فقط پٽيوالو يا فقط ڪلارڪ يا فقط آفيسر سمجهي ٿو. اسين سڀ ساٿي آهيون جي گڏجي هڪ گهر جي ڀاتين جيان، هڪ مقصد جي ماتحت، فقط الله جي خوشنودي لاءِ ڪم ڪريون ٿا.“
اچو ته هڪ دفعو گڏجي دنيا اڳيان دعويٰ ڪريون ته ”هن اداري اندر ڪوبه اهڙو غيرجوابدار شخص ناهي، جو بنا مقصد جي ڪم ڪندو هجي، ڪوبه اهڙو خود غرض ناهي جو هن اداري جي بلند مقصدن بدران پنهنجي ذاتي مقصد جي پوري ڪرڻ ۾ مشغول هجي، ڪوبه اهڙو سست ۽ ڪاهل نه آهي جو پنهنجي صلاحيت ۽ لياقت کان گهٽ ڪم ڪندو هجي، ۽ ڪوبه اهڙو بدنيت ناهي جو حلال جي ڪمائي ڪرڻ بدران حرام جي ڪمائي جو خواهان هجي.“ جيڪڏهن اسان پنهنجي انهيءَ دعويٰ کي عملي طرح ثابت ڪري ڏيکاريو ته انشاءَ الله مدد الاهي اسان سان ضرور شامل رهندي ۽ اسان فطرت جي ان انعام جا مستحق ٿينداسون جو فرض شناس ۽ ورچ انسانن کي اَوس ملڻو آهي.
يونيورسٽي جو مقصد آهي ”علم جامعه کي عام ڪرڻ“، اهومقصد اسان فقط مٿئين طريقي سان پورو ڪري سگهنداسون ۽ تڏهين ئي صحيح معنيٰ ۾ ”استاد“ سڏيا وينداسون. ائين ڪرڻ کانپوءِ ڏسندؤ ته پاڪستان جون ٻيون يونيورسٽيون به اسان جي تقليد ڪرڻ ۾ فخر محسوس ڪنديون!
اوهان کي گهرجي ته جيڪي ڪجهه ڪريو محض الله واسطي ڪريو. پوءِ ڏسو ته دنيا ۾ توهان جو ادارو ڪهڙي نه بلند مقام تي پهچي ٿو. جيڪي ڪجهه خدا واسطي ڪيو سو عبادت ۾ شمار ٿيندو. هڪ ڏينهن حضرت عمر رضه خطاب ڪري رهيو هو ته آذان جي آواز جو پڙلاءُ پيو. هڪ بدوي عرض ڪيو ته ”يا اميرالمومنين! توهان نوجوان آهيو ۽ توهان جون صلاحيتون اڃا جوان آهن. توهان جا جذبات زندهه ۽ عزائم بلند آهن، جن جي ذريعي توهان سڀ ڪجهه ڪري سگهو ٿا. رپين ۽ پئسن جو ڀوت پنهنجي دماغن مان ڪڍي ڇڏيو ۽ اهڙي نموني ۾ ڪم نه ڪريو جو ائين معلوم ٿئي ته ڄڻ توهان جي زندگيءَ جو مقصد ئي پئسو ڪمائڻ آهي. اهڙي قسم جا سمورا وسوسا ۽ خدشا دلين مان خارج ڪرڻ کانپوءِ ئي توهان پنهنجي يونيورسٽي کي دنيا جي اڳيان هڪ صحيح نظريو رکندڙ علمي اداري جي حيثيت سان پيش ڪري سگهندا. مگر انهيءَ لاءِ اهو به ضروري آهي ته اوهان سڀني جو هڪ ٻئي سان اهڙو رس ۽ تعاون هجي، جهڙو مشين جي پرزن جو هڪ ٻئي سان هوندو آهي. جي ائين ٿيو ته پوءِ يقين رکو ته جلد يا دير سان ڪاميابي توهان جا قدم چمندي ۽ توهان ان ”مقام محمود“ کي پهچندا، جنهن جي حاصل ڪرڻ جي هر انسان کي فطري خواهش هوندي آهي.
شال خدا اسان کي نيڪ ۽ صالح ڪري!
السلام علڪيم و خدا حافظ!
سنڌ يونيورسٽي جي عملي کي عيدالفطر جي تقريب
منعقد 30 مئي 1955ع تي خطاب