ادب ۽ زندگي
سنڌي به آخر انسان آهن، انهن جو هيترو لکيو آهي، تنهن لاءِ هنن شابس ته بيشڪ لهڻي پر اهو به ڪڏهن سوچيو اٿن ته لکون ڇا؟
”لکڻ“ دراصل اسان جي جذبات جي اظهار جو هڪ ذريعو آهي، جنهن وسيلي کي لکڻ يا ڳالهائڻ سان ساري مخلوقات استعمال ڪري ٿي. جانور ڳالهائين ٿا. توهان گهوڙي جي ”هڻڪار“ نه ٻڌي آهي؟ هو به پنهنجي نموني پنهنجي خواهش جو اظهار ڪري ٿو. اها ٻي ڳالهه آهي ته انهن جو آواز ۽ ٻولي ٻئي نموني جي آهي ۽ اها اسان نه ٿا سمجهي سگهون. هڪ شاعر انهيءَ ڪري چيو آهي ته ”ڏسو ته گهوڙو ڪهڙو نه شاندار جانور آهي پر انهيءَ تي جيترو افسوس ڪجي اوترو ٿورو، هو غريب ڳالهائي نه ٿو سگهي ۽ نطق جي ڏات کان محروم آهي.“
انسان”حيوان ناطق“ آهي يعني ڳالهائيندڙ ساهه وارو. کيس ڳالهائڻ جي ڏات ٻين حيوانن کان ممتاز بڻائي ٿي ۽ اها گويائي جي طاقت آهي جنهن کيس صحيح معنيٰ ۾ انسان بنايو آهي.
بنيادي طور فقط ٻه اکرا اشتقاق آهن جن مان پوءِ ٻيا آواز ۽ الفاظ جڙندا ويا. لفظن مان ٻوليون ٺهيون جي وڌنديون ويجهنديون هن وقت دنيا جي هزارها مختلف زبانن تي مشتمل آهن. مصيبت اها جو هاڻي انهن زبانن جي درجي بندي ڪري انسان انهيءَ تي جهڳڙڻ شروع ڪري ڏنو آهي ته ڪنهن جي زبان وڌيڪ ممتاز آهي.
نه ٿا سمجهن ته هر زبان جو بنياد ۽ اصول اهو ئي آهي ته اسان پنهنجي جذبات جو اظهار موزون نموني ۾ ڪري سگهون ۽ انهيءَ تي ئي اڪتفا ڪريون، ڇاڪاڻ ته قدرت اسان کي نطق جي ڏات ڏئي ٻين حيوانن کان ممتاز ڪيو آهي ۽ انهيءَ ڪري ڇو جانور وانگر فقط هڪٻئي سان جهڳڙندا رهون.
قرآن شريف ۾ آهي ته ”الرحمان علم القرآن خلق الانسان علمہ البيان“
انسان جي تخليق بعد سڀ کان اول ان کي ”بيان“ سيکاريو ويو، جنهن کي اسان ”زبان“ يا ”نطق“ جو نالو ڏيون ٿا. ان نعمتِ عظميٰ عنايت ٿيڻ بعد ئي انسان ”حيوانِ ناطق“ ٿيو ۽ منجهس پرجهڻ جي پروڙ پيدا ٿي. انهيءَ لائق ٿيو ته جئين سمجهي ۽ محسوس ڪري ڪجهه ڳالهائي ۽ ڪجهه لکي سگهي.
پر جيڪڏهن هن قدرت جي ڪتاب مان ڪجهه به نه پڙهيو ۽ پروڙيو ته پوءِ لکندو ڇا ۽ ڳالهائيندو ڇا؟
ظاهر آهي ته ”لکڻ“ لاءِ سڀ کان اول ضرورت پڙهڻ جي آهي. پڙهڻيون آهن فطرت جون اُهي ”آيتون“ جن ۾ قدرت جا سمورا راز پنهان آهن. انهن آيتن يا نشانين جي پروڙ کانسواءِ اسان ۾ ڪابه سمجهه يا پرجهه پيدا ٿي نٿي سگهي، جنهن مان اسان جو احساس جاڳي ۽ اهو نطق ذريعي پنهنجي اظهار جي ضرورت محسوس ڪري.
آرسيءَ ۾ عڪس فقط انهي شيءِ جو نظر ايندو جا ان جي اڳيان هوندي آهي. اهڙي طرح جيڪڏهن اسان ڪنهن ڳالهه کي ٻڌو يا پڙهيو نه هوندو ته ردعمل طور اسان ڪجهه به چئي يا لکي نه سگهنداسين!
ڪلامِ الاهي ۾ قدرت جي انهن ڪمالن کي نظرانداز ڪندڙن کي ”گونگا، ٻوڙا ۽ انڌا“ سڏيو ويو آهي، جي سڀ ڪجهه اڳيان هوندي به نه ٿا ڏسن!
جيسين اسين انهن قدرتي ڪرشمن جي مشاهدي ماڻڻ لائق نه ٿيا آهيون، تيسين اسان کي ڪوبه حق ناهي، جو پنهنجي زبان يا ٻوليءَ جي بهتري يا برتريءَ لاءِ ڪنهن سان برسر پيڪار ٿي سگهون، ڇاڪاڻ ته اصل ۾ دنيا جي سمورين زبانن جو ماخذ هڪ هئڻ ڪري سندن هڪٻئي سان نهايت گهاٽو ۽ گهرو تعلق آهي ۽ اهي هڪٻئي ۾ اهڙي طرح جڪڙيل آهن جهڙيون زنجيرجون ڪڙيون!
آءٌ هتي هڪ مثال ڏئي ان اختلاف کي ختم ڪرڻ جي ڪوشش ڪندس. ”ديبل“ اکر توهان سڀني ٻڌو آهي بلڪ ڪيترا دفعا ٻڌو ۽ عرب تاريخ نويسن جي ڪتابن ۾ پڙهيو آهي. توهان مان ڪنهن اها تحقيقات به ڪئي آهي ته اهو ”ديبل“ آهي ڇا؟ ڪنهن ماڻهو جو نالو آهي يا جانور جو، آخر هڪ شهر تي اهو نالو ڇو رکيو ويو. توهان ڪڏهن اهڙي زحمت گوارا ڪرڻ جي ضرورت نه سمجهي هوندي.
اسان کي ”هي تنهنجو“، ”هي منهنجو“ انهيءَ تان جهڳڙڻ کان فرصت هجي ته انهن مسئلن تي سوچيون. سڀ ڪو پنهنجي قبضي قائم ڪرڻ جي ڪوشش ۾ غلطان آهي، اهو نه ٿو سمجهي ته (ان الارض لله) زمين الله جي آهي. ڪنهن جي پيءُ ڏاڏي جو ورثو ناهي. بهرحال آءٌ ”ديبل“ اکر جو ذڪر ڪري رهيو هوس ته اهو ڪئين نه مختلف زبانن جي هڪٻئي سان وابسته هئڻ جو مثال پيش ڪري ٿو.
”ديبل“ دراصل آهي ”ديو، بيل“. ديو معنيٰ ڌڻي ۽ بيل معنيٰ شهر، يعني ”خدائي شهر“.
اهو دراصل سنسڪرت لفظ سڏجي ٿو. پر پهلويءَ ۾ ڪم آيل آهي. فارس جي هڪ شهر جو نالو آهي ”آرد بيل“. آرد معنيٰ لشڪر، بيل معنيٰ شهر، يعني ”لشڪري شهر“. اردو به انهيءَ مان نڪتل آهي جنهن جي معنيٰ آهي لشڪري زبان. ”ارد“ جرمن زبان ۾ لشڪر کانسواءِ موت جي ديوتا جو به نالو آهي.
اهو بيل يا ويل فرينچ زبان ۾ به ساڳي معنيٰ ۾ استعمال ٿيندڙ آهي جتي ويل يا (Villa) سڏيندا آهن شهر کي ۽ گهر کي. قديم آرين زبان ۾ ”بيل“ ساڳيءَ معنيٰ ۾ سڏيو ويندو آهي.
”ديول“ اکر جو به اهڙو ئي مطلب آهي جهڙو ”ديبل“ جو، يعني ”الله جو گهر“ يا عبادت گاهه.
انگريزي ۾ ديو ڦري ٿيو ”ڊيو“ (Dieu)، يعني خدا . جئين ته ان مان روشني جي معنيٰ نڪري ٿي، انهيءَ ڪري جڏهن مون عربي ۾ اهڙي اکر جي ڳولا ڪئي تڏهن معلوم ٿيو ته ”ضيا“ ساڳيءَ معنيٰ ۾ استعمال ٿئي ٿو، ”ديا“ يا ”ضيا“ تفاوت ٿورو آهي. پاڻ وٽ سنڌيءَ ۾ اهو ساڳيو اکر ”ضيا“ ڦري ٿيو ”ڏيا“ جيڪي اسان کي روشني ڏين ٿا.
ساڳي طرح آريا لفظ مان آريائي ۽ پوءِ آرياڻي ٿيو، جو اسان جو شاهه عبداللطيف ڪيترن هنڌن تي پنهنجي هيري ”پنهون“ لاءِ استعمال ڪيو آهي.
انهيءَ سموري تفصيل پيش ڪرڻ مان منهنجو مطلب آهي ته دنيا جون سڀ زبانون هڪٻئي ۾ اهڙيون جڪڙيل ۽ جڙيل آهن جو اهي هڪ لڙهي ۾ پوتل موتين وانگر معلوم ٿين ٿيون جن تي جهڳڙڻ اجايو آهي.
اسان سڀني کي فقط پنهنجو ويل وکر سنڀالي اها ڪوشش ڪرڻ گهرجي ته جئين قدرت جي ڪارخاني مان ڪا نئين شيءِ ايجاد ڪريون، ڪو نئون راز پروڙيون ۽ اهو فقط غور ۽ فڪر سان مطالعو ڪرڻ بعد معلوم ٿي سگهي ٿو. شاعرن، مصنفن، مصورن ۽ ٻين فنڪارن وانگر اسان کي ڪا اهڙي نئين شيءِ ايجاد ڪري دنيا اڳيان آڻڻ گهرجي جا انهن جون اکيون خيره ڪري ڇڏي ۽ سڀ ڪو چئي ته بيشڪ جدت طرازي آهي!
جئين ته اسان فقط آرسيءَ وانگر ڪنهن عمل جي ردعمل طور ان جو اهو ئي عڪس ڏيکاري سگهون ٿا جو پهريون اسان ڏٺو هجي، انهيءَ ڪري ضرورت فقط پڙهڻ، ڏسڻ، پرجهڻ ۽ پروڙڻ جي آهي.
اسان جون جيڪڏهن اکيون بند ۽ ڪن ٻوڙا هوندا ته ڇا ڏسنداسين ۽ ڇا ٻڌنداسين جو پوءِ دنيا کي ڏيکاريون ۽ ٻڌايون؟ بقول لطيف”جيڪي ڏٺو هو مون، اديون اوهان نه ڏٺو.“
مصنف يا مصور جيڪي ڪجهه پنهنجي اکين سان ڏسي ٿو ۽ ان ڪري منجهس جيڪو احساس پيدا ٿئي ٿو ان جي سهڻن اکرن يا رنگن ۾ ادائگي ڪري ٿو. ان احساس جو ردعمل جڏهن اسين ڪنهن تحرير يا تصوير ۾ ڏسون ٿا تڏهن خودبخود زبان مان واهه واهه نڪريو وڃي!
ساڳي ڳالهه ڪارلائل (Carlyle) پنهنجي هڪ شعر ۾ چئي آهي ته ”خدا جي خدائي ساري سونهري ستارن سان سينگاريل آهي پر اسان نه ٿا ڏسي سگهون. جڏهن ڪو مصور ان نيلي آسمان جو نقش ڪڍي اسان اڳيان آڻي ٿو جنهن ۾ سونهري ستارا جگمگ جهلڪي رهيا هوندا آهن تڏهن اسان جو وات ڦاٽيو وڃي ته مار! هي ته آسمان آهي!“
سبب اهو آهي ته اسان جي مشاهدي جو دائرو محدود آهي، انهيءَ ڪري اسان کي هيڏي ساري ڪائنات ۾ ڪجهه به نظر نه ٿو اچي، پر مصور جڏهن ان مان ڪنهن حسين حصي جي تصوير ڪشي ڪري اچي ٿو تڏهين اسان اهو حسن معلوم ۽ محسوس ڪري سگهون ٿا.
سچو شاعر ۽ اديب آهي ئي اهو جنهن کي اهڙي مشاهدي ماڻڻ جي الاهي ڏات مليل آهي، باقي جيڪڏهن فقط نقالي ڪبي رهبي ته ان مان ڪجهه به ورڻو ناهي. اهو ٿيو: ”هلي نه هلي، وٺ رينگٽ کي.“ سو رينگٽ پيو هلندو پر اهڙي ڪنهن تصنيف يا تاليف کي ادب يا شاعري سڏي نه ٿو سگهجي. زندهه جاويد تحرير يا تصنيف اها آهي جا قدرت جي ڪنهن نئين راز کي عيان ڪندي هجي. اهڙي فطري شاعري اسان جي احساسات کي جاڳائي ، جذبات اٿاري ڇڏيندي آهي. اهڙي شاعري سنڌ اندر فقط شاهه لطيف پيش ڪئي جا لکڻ بجاءِ اندر جي اٿل سان آيل آهي. اها شاعري ڪنهن به وقت مري نه ٿي سگهي ۽ هميشه لاءِ امر رهندي.
مون لطيف جو هڪ بيت پنهنجي تقرير ۾ بار بار پئي دهرايو آهي ته:
الا ائين م هوءِ، جئين آئون مران بند ۾،
جسو زنجيرن ۾ راتو ڏينهان روءِ
پهرين وڃان لوءِ پوءِ، مر پڄنم ڏينهڙا.
ڏسو ته انهن ٽن سٽن ۾ ڪيڏو اٿاهه سبق سمايل آهي. ساڳي ڳالهه گوئٽي چئي آهي ته: ”قدرت جي هيڏي ڪائنات ۾ آءٌ حيران آهيان ته ڪيڏانهن وڃان، ڇا ڪريان. چوڌاري اونداهي آهي ۽ آئون سمجهي نه ٿو سگهان ته ڪٿي آهيان، ڇو آيس؟ آخر مون کي ڇا ڪرڻو آهي؟“.
زندگي جو مقصد يا راز حيات هٿ ڪرڻ لاءِ اسان کي اهڙن شعرن مان وڏي هٿي ملي ٿي. جيڪڏهن اسان اهو هڪ مسئلو به نه سلجهائي سگهياسين ته ڏينهن پٺيان راتيون ۽ راتين پٺيان ڏينهن گذرندا ويندا ۽ اسين ٻاٽ اونداهي ۾ جنهن بنديخاني ۾ بند آهيون انهيءَ ۾ پيا هونداسين! هر روز ٻڌون ٿا ته اڄ فلاڻو انتقال ڪري ويو پر اهو نه ٿا معلوم ڪريون ته اهو فلاڻو منتقل ڪٿي ٿيو ۽ آخر هڪ ڏينهن اسان کي به هلڻو آهي.
جيڪڏهن لطيف جي مٿين سبق مان مليل مام ملي، انهيءَ تي ٿورو سوچيون ته اسان ۾ اهو احساس ضرور جاڳندو ته: ”الا ! ائين م هوءِ، جئين آئون مران بند ۾!“
ائين نه ٿئي جو آءٌ جنهن حالت ۾ قيد ٿي هتي آيس انهي ۾ ئي لاڏاڻو ڪري وڃان. آخر ڇو آيس؟ منهنجي اچڻ جو ضرور ڪو مقصد هوندو. آيا اهو مون پورو به ڪيو يا نه؟
ممڪن آهي ته انهيءَ لؤن لڳڻ بعد اسان کي ان ”بند“ بابت ڪجهه معلومات ملي پوي ۽ اسان قرآن شريف جي انهي زمري ۾ نه اچي سگهون جن بابت چيل آهي ته: ”ختم الله عليٰ قلوبهم وعليٰ سمعهم وعليٰ ابصارهم غشاوة ولهم عذاب اليم.“
انهيءَ خوف ڪري شاهه لطيف هتي ئي ٿو ڪوڪاري ته ”جسو زنجيرن ۾ راتون ڏينهان روءِ“. روڄ آهي جنهن شيءِ لاءِ سا ميسر نه ٿي ٿئي. موت هر وقت اسان کي شڪار ڪرڻ لاءِ واجهه وجهي رهيو آهي، ليڪن اسان بلڪل بي خبر آهيون.
شاعر اهو جو اسان کي اهڙي ٻوجهه وجهي. فنڪار فقط انهيءَ کي چئي سگهجي ٿو جنهن جي شاهڪار ۾ ڪانه ڪا ندرت ۽ جدت طرازي هجي ۽ آرسيءَ وانگر هر شيءِ جو عڪس ان جي ڪلام مان صاف ۽ شفاف نظر اچي.
اها معلومات جا اسان کي عذاب الاهي کان نجات ڏيارڻ لاءِ معاون ثابت ٿي سگهي ۽ جا زنجيرن مان آزاد ڪرائي. اهڙي ادب، حسن، شاعري يا مصوري کي ئي فنڪاري سڏي سگهجي ٿو.
انهيءَ ڄاڻ لاءِ اسان کي ”بيان“ سيکاريو ويو. اسان تي واجب آهي ته جيڪي پڙهون يا ڄاڻون اهو ٻين کي ٻڌايون ۽ روشني ڦهلايون. هتي حالت اها آهي جو پنجن سالن اندر ڪوبه اهڙو نئون ڪتاب نه لکيو ويو آهي، جنهن ۾ طبع زاد ۽ فطري احساسات سمايل هجن.
هونئن به اها انسان جي عادت آهي ته هو جڏهن ڪا نئين شيءِ ڏسندو آهي تڏهن ڊوڙي ٻئي کي ٻڌائيندو آهي ته ”ادا! سج لهڻ جو منظر ته ڏس ڪهڙو نه سهڻو ٿو ڀاسي.“ اهو ئي اندروني احساس آهي جو ردعمل طور ٻين ۾ به پاڻ جهڙو جذبو پيدا ڪرڻ گهري ٿو نه ته سج لهڻ ۽ اڀرڻ جا نظارا سڀ ڪو پيو ڏسي. اسان جي ذهني يا روحاني دنيا جي به اهڙي ئي حالت آهي، جتي ڪجهه معلوم ٿيڻ بعد اهو ٻين تائين پهچائڻ ۽ ٻيو دفعو مشاهدي ماڻڻ جي ڪوشش ڪئي ويندي پر جيڪڏهن ڪا شيءِ معلوم ئي نه ڪبي ته ڏيکاربو ڇا؟ جيسين ”احساس“ پيدا نه ٿيو آهي تيسين اسان جو ڏسڻ ۽ مطالعو ڪرڻ سمورو بيسود آهي.
شاهه لطيف جو ڪوبه بيت پڙهو.اندر اجاريندو ويندو.
سڪي جان ستياس، تان سڪ سمهڻ نه ڏي
جاڳي ستيس جن لئه، سي آيا تان نه اٿياس
ڀينر آئون ڀلياس، نه ته سڪ سمهڻ ڇا لڳي.
جيستائين سنڌ جي ادب ۽ شعر ۾ اهڙي لطافت ۽ ميٺاج موجود آهي تيسين ان جو فنا ٿيڻ ناممڪن آهي.
جنهن وقت اسان پنهنجي ٻوليءَ ۾ اهڙو تاثير ۽ زندگي پيدا ڪئي تنهن وقت دنيا جا اديب مجبور ٿيندا سنڌي سکڻ لاءِ. هينئر جو اسان کين سنڌي سکڻ لاءِ چئون ٿا، پوءِ کين اسان کي هزار منٿون ڪرڻيون پونديون ته سنڌي سکاريو. مون پنهنجي هڪ غيرسنڌي اديب دوست کي چيو هو ته توهان جيستائين سنڌي سکي شاهه جو مطالعو نه ڪيو آهي تيستائين توهان جي ادبي معلومات نامڪمل آهي، ڇاڪاڻ ته جنهن وقت اسان ڪلامِ لطيف جو ترجمو ڪري توهان کي ٻڌايون ٿا تنهن وقت ان مان اها لطافت، نزاڪت ۽ نهٺائي نڪريو وڃي. مثال طور دنيا جي ڪابه ٻي زبان هن سٽ جي مفهوم جي ادائگي کان قاصر آهي:
ڏري ۽ ڏاري، سٽ سورن جي سسئي
پيائي پنهونءَ ڏي، نرمل نهاري
لالڻ جي لطيف چئي، سونهن ستي ساري،
پريتڻون پاري، مارگ ۾ منڌ مئي!
مون اهڙيون چار سٽون ڪنهن به علم ادب ۾ نه پڙهيون آهن. مون عربي سکي فقط قرآن سمجهڻ لاءِ. جرمني پڙهڻ جي ڪوشش ڪيم فقط گوئٽي سمجهڻ لاءِ. ڪنهن انگريز، آمريڪن يا جرمن لاءِ اهو ڪافي نه آهي ڇا ته سنڌي سکي لطيف پڙهڻ لاءِ. ڪاش! اڄ به اسان ۾ سچي سونهن ۽ سچائي جي پروڙ پئي ۽ اسان اصل ۽ نقل ۾ تفاوت معلوم ڪري سگهون. جنهن وقت اسان ائين ڪيو تنهن وقت دنيا اسان جا قدم چمڻ لاءِ تيار ٿي ويندي. شرط فقط هي آهي ته اسان قدرت جي ڪائنات جو صحيح صورت ۾ مشاهدو ماڻي سگهون. ساري خدائي انهن ”آيتن“ سان سٿي پئي آهي.
”ان في خلق السماوات و الارض والختلاف اليل والنهار لايات الاولي الالباب“
جنهن وقت اسان کي انهن قدرتي نشانين پرجهڻ جي پروڙ پئي تنهن وقت اسان پاڻ کي ”حيوانِ ناطق“ سڏائي سگهون ٿا ۽ نه ان کان اڳ.
ڇو نه اڄ کان ئي ان ڏس۾ ڪوشش ڪرڻ شروع ڪري ڏيون؟
خدا حافظ