سنڌ يونيورسٽي : (حضرت علامه آءِ آءِ قاضي صاحب مد ظلله العالي جن جون ٻه تقريرون)
چنانچه حضرت علامه صاحب جن يارهن ڪاليجن تي مشتمل نئين ڪيمپس ۽ ٽائون شپ جي مفصل تجويز، تعميرات سميت 26 اپريل 1951ع تي پهچائي ڏني.
ارباب حل و عقد جي دلچسپي کي مدنظر رکي ”ڇهن ڏينهن جي اندر“ معمولي فرنيچر ۽ چار هزار ڪتابن کي ٽرڪن ۾ وجهي يونيورسٽي کي ڪراچيءَ مان سهيڙي حيدرآباد آندو ويو. هڪ هاءِ اسڪول ۾ اچي ٽپڙ ٽاڙي لاٿا ويا. ڪراچي مان آيل نووارد ماڻهن جي آبادڪاري لاءِ ڪوبه اهڙو قدم نه کنيو ويو، لاچار کين هاءِ اسڪول ۾ ئي پناهگير ٿي رهڻو پيو.
علامه صاحب ان نوڪاشته ٻوٽي کي پنهنجي بصيرت ۽ حڪمت جي سرچشمن سان پاڻي ڏنو، پاليو ۽ وڏو ڪيو. اڄ اهو ٻوٽو شجر طيبه بڻجي چڪو آهي. تعمير جي سلسلي ۾ اول فئڪلٽي آف ايڊيوڪيشن جو انتظام ڪيو ويو ۽ منتظمن ۽ پروفيسرن لاءِ ماسٽر آف ايڊيوڪيشن جي ڊگري وٺڻ لازم قرار ڏنو ويو ۽ ثانوي ماسترن جي تربيت لاءِ ”بيچلر آف ٽيچنگ“ ۽ ٽيچرز ڊپلوما جا ڪورس پڻ شروع ڪيا ويا. ان طرح فني ۽ تعليمي تحقيق لاءِ ڊاڪٽر آف ايڊيوڪيشن جي ڊگري پڻ شروع ڪئي وئي. ان سلسلي ۾ 54-1951ع تائين پندرهن محڪما مڪمل ڪيا ويا، جن ۾ انگريزي، سنڌي، اردو، عربي، فارسي، جنرل هسٽري، پوليٽيڪل سائنس، معاشيات، رياضي، فلسفه ۽ نفسيات اچي وڃن ٿا.
ان کانپوءِ سائنس متعلق ليبارٽري لاءِ خود علامه صاحب جن يورپ وڃي اهو ساز و سامان هٿ ڪيو، جو پاڪستان جي ڪنهن به يونيورسٽي ۾ موجود ڪين آهي. ان سلسلي ۾ اها ڳالهه خيال ۾ رکڻ جهڙي آهي ته اهو سامان لکين رپين جو هو پر علامه صاحب جن نهايت سستي ۾ هٿ ڪيو ۽ پنهنجي سفر جو خرچ پاڻ تي هموار ڪيو ۽ هڪ پائي به ڪانه ورتي. اهڙي اپٽار جو مثال ڪنهن ٻئي هنڌ مشڪل سان ملي سگهندو!
ان سلسلي ۾ يونيورسٽي لاءِ جديد ۽ فني حيثيت واري آٽوميٽڪ پريس قائم ڪري يونيورسٽي کي طباعت جي سلسلي ۾ لکين رپين جي خرچ کان بچايو ويو. اهڙي پريس به پاڪستان ۾ گهٽ نظر ايندي.
لئبرري جي سلسلي ۾ حضرت علامه صاحب جن خاص توجهه ڏنو ۽ فقط چئن هزارن واري ڪتب خاني کي وڌائي ”ستاويهه هزار“ تائين پهچايو ۽ ”هڪ سؤ“ نادر مخطوطا پڻ هٿ ڪيا ويا.
شاگردن جو انگ پڻ وڌايو ويو جنهن جو تفصيل هي آهي.
سال طالب العلم ملحقه ڪاليج ملحقه هاءِ اسڪول
1951ع 2762 6 36
1955ع 5864 17 59
ان سلسلي ۾ هنري ڪورس شروع ڪيو ويو جو به قابل توجهه آهي.
علامه صاحب يونيورسٽي جي استادن لاءِ هڪ ڪيفي ٽيريا، يونين هال، ڊسپنسري، غيرملڪي شاگردن ۽ عالمن لاءِ هڪ هاسٽل ٺهرائڻ ۾ پڻ ڪامياب ٿيا.
پنهنجي ڪئمپس ۽ ٽائون شپ لاءِ پڻ علامه صاحب جن جرمن انجنيئرن جي مشوري سان نقشا ٺهرايا، جن ۾ سموري يونيورسٽي، علوم ۽ فنون جا مختلف شعبا، رهائش، جايون،ميدان ۾ هوائي پرواز جا سڀ سهنج ۽ ذريعا مدنظر رکيا ويا.
علامه صاحب جن پڙهڻ ۽ پاڙهڻ سان گڏ استادن ۽ شاگردن جي ذهني تعمير ۽ اخلاقي تطهير لاءِ پڻ بصيرت افروز خطابن جو سلسلو شروع ڪيو جو نهايت مفيد، ثمر آور ۽ اثر انگيز ثابت ٿيو. ڪاش! سندن سارا خطبا جمع ڪري مختلف زبانن ۾ شايع ڪيا وڃن!
اڄ سنڌ يونيورسٽي پنهنجي صوري ۽ معنوي حيثيت سان واقعي يونيورسٽي بڻجي چڪي آهي ۽ محض امتحان وٺندڙ بورڊ نه رهي آهي.
(غلام محمد گرامي)
جناب والا
خواتين ۽ حضرات
سائين _ اوهان کي پنهنجي يونيورسٽيءَ ۾ اچڻ تي خوش آمديد ڪرڻ ۾ اسين پنهنجي عزت افزائي سمجهون ٿا. ڪنهن به ماڻهو جي سندس موجودگيءَ ۾ تعريف ڪرڻ مون لاءِ اصل کان وٺي اڻ وڻندڙ رهي آهي، پر آءٌ نهايت خلوص سان چئي سگهان ٿو ته گذريل ٻارهن مهينن جي عرصي اندر جنهن ۾ اوهان هن اعليٰ منصب تي فائز رهيا آهيو، اوهين هڪ مثالي چانسلر جو نمونو بڻجي رهيا آهيو. آءٌ انهيءَ ڳالهه تي خاص طرح زور ڏئي رهيو آهيان، ڇاڪاڻ ته اسان جي ملڪ کي نئين هجڻ جي حيثيت ۾ اهڙن مفيد اجتماعن ۽ مثالي عهديدارن جي گهڻي ضرورت آهي، جي اسان جي پٺيان ايندڙن لاءِ رهنمائي ڪن.
جناب والا ۽ نوان سينيٽر، شايد هن حقيقت کان واقف نه به هجن ته اپريل 1951ع ۾ جڏهن مون چارج ورتي هئي، تڏهن هي يونيورسٽي هڪ طرح جو ”امتحان وٺندڙ بورڊ“ هو. بهرحال منهنجي اچڻ تي مون کي خاطريءَ سان ٻڌايو ويو ۽ پڪ ڏياري ويئي ته جيڪڏهن آءٌ اپريل کان اڳ ۾ حيدرآباد ۾ نئين يونيورسٽي ٽائون شپ لاءِ حڪومت اڳيان هڪ جامع تجويز پيش ڪندس ته ٻن ڪروڙ رپين جي فياضانه گرانٽ منظور ڪئي ويندي ۽ اها رقم انهيءَ سال جي بجيٽ ۾ ئي سنڌ گورنمينٽ طرفان مهيا ڪئي ويندي.
اسان جي حڪومت طرفان اهڙو اشارو، درحقيقت، ڏاڍو همت افزا هو ۽ مون سڀني نموني جي سهولتن سان آراسته يارهن ڪاليجن تي مشتمل نئين ڪئمپس ۽ ٽائون شپ جي تفصيلي تجويزن مرتب ڪرڻ جو تڪليف ده ڪم پنهنجي مٿان هموار ڪيو. انهيءَ تجويز ۾ اهي سڀ خصوصيتون موجود هيون جي لفظ ”يونيورسٽي“ جي تاريخ ۽ ان جي مسلمه بنياد جي روشني ۾ هڪ اهڙي جامع يونيورسٽي ۾ موجود هئڻ گهربيون هيون، ان کان سواءِ جئين ته آءٌ ڪن سالن کان وٺي فنون لطيفه ۽ خاص ڪري عمارت سازيءَ جي فن جي مطالعي ۾ دلچسپي وٺندو هوس، ان ڪري منهنجي ذهن اندر هن باري ۾ ڪي خاص پختا خيال سمايل هئا ته يونيورسٽي ڪئمپس ۽ ٽائون شپ جا بنياد، جي واقعي اهڙن نالن سان منسوب ٿيڻ جي لائق هجن، ڪهڙي نموني ۾ رکيا وڃن ۽ جنهن نموني ۾ عمارتون اڏيون وڃن، سو اهڙو هجي، جو اسان جي ثقافتي ورثي جو مثال پيش ڪري ۽ پنهنجي رنگارنگي حسن جي پڻ نمائندگي ڪري.
اهڙا خيال دل ۾ رکي مون رات ڏينهن محنت ڪري يارهن ڪاليجن تي مشتمل يونيورسٽي ڪئمپس جي هڪ تفصلي تجويز ٺاهي، جا سنڌ گورنمينٽ ڏانهن پوري وقت اندر، يعني 26 اپريل 1951ع تي، موڪلي ويئي. ان وقت توقع هئي ته حڪومت جي طرفان ضروري پئسي جي فياضانه پيشڪش کي عمل ۾ آندو ويندو ۽ ان کان پوءِ پاڪستان ۾ اسان وٽ گهٽ ۾ گهٽ هڪ اهڙي يونيورسٽي هوندي جا اسان جي پنهنجي ثقافت ۽ عمارت سازيءَ، اسان جي تعليمي نظريات ۽ نئين تعليمي فضا جي عڪاسي ڪندي.
نئين يونيورسٽي ٽائون شپ لاءِ خود سرڪاري حلقن ۾ به ايڏو گهڻو شوق موجود هو، جو اسان کي ڪراچي واري وسيع عمارت کي ڇڏي هڪدم حيدرآباد ڏانهن منتقل ٿيڻ جو حڪم ڏنو ويو. چنانچه اسان مذڪوره پلان ڪرڻ کان فقط ڇهه ڏينهن پوءِ ڪراچي کي خيرباد چئي، ٿورو گهڻو فرنيچر ۽ لئبريري جا چار هزار کن ڪتاب ٿورن ٽرڪن ۾ وجهي حيدرآباد لاءِ نڪري پياسون. حيدرآباد پهچڻ تي اسان کي مهرباني طور هيءَ عمارت ڏني وئي، جنهن ۾ اڄ اوهين ويٺا آهيو ۽ جا اصل کان وٺي هڪ هاءِ اسڪول جي جاءِ هئي ۽ ان مان اسان کي هڪ يونيورسٽي بنائڻ جو حڪم ڏنو ويو. اسان کي پنهنجي دفتري عملي جي رهائش لاءِ شهر ۾ ٻيون جايون هٿ ڪرڻيون هيون، پر هڪ گهر کان سواءِ، جو ڊسٽرڪٽ مئجسٽريٽ جي وڏين ڪوششن سان مهيا ٿيو، تنهن تي يونيورسٽي رجسٽرار قابض ٿيو، ٻي ڪابه جاءِ اسان کي هٿ نه اچي سگهي. خود ڊپٽي رجسٽرار ۽ سپرنٽينڊنٽ کي به يونيورسٽي عمارت اندر پناهه وٺڻي پئي. بهرحال، مون هن اداري کي محض ”امتحان وٺندڙ اداري“ جي درجي کان ڪڍي هڪ رهائشي، تعليمي يونيورسٽي جي اعليٰ منصب تي فائز ڪرڻ جو عزم ڪيو هو ته جئين اها ملڪ جي انتهائي ضروري تعليمي ضروريات کي سرانجام ڪري سگهي. چنانچه، ”پهرين ضرورت“ پهرين جي اصول تي عمل ڪندي، ٽيچنگ ڊپارٽمينٽ جي بنياد وجهڻ لاءِ فوري اقدامات کنيا. هن حقيقت کان آگاهه هوندي ته ملڪ جي سڀ کان پهرين ضرورت، قابل ماسترن ۽ پروفيسرن جي تربيت هئي، مون فئڪلٽي آف ايڊيوڪيشن جي انتظام ڪرڻ سان ابتدا ڪئي. سن 1951-52ع کان وٺي تعليمي ادارن جي منتظمن ۽ پروفيسرن جي تربيت لاءِ خاص طرح ماسٽر آف ايڊيوڪيشن جي ڊگري جي ابتدا ڪئي. ثانوي ماسترن جي تربيت لاءِ سن 54-1953ع کان وٺي ”بيچلر آف ٽيچنگ“ ۽ ”ٽيچرز ڊپلوما“ جا ڪورس شروع ڪيا ويا. ساڳئي وقت، تعليمي ميدان ۾ تحقيقاتي ڪم ڪندڙن جي تربيت لاءِ ”ڊاڪٽر آف ايڊيوڪيشن“ جي ڊگري شروع ڪئي وئي. تعليم جي شعبي کان پوءِ منهنجي خيال ۾ ٻيو نمبر اهميت شعبهء دينيات، اسلامي تاريخ ۽ اسلامي ثقافت کي هئي، جن جو ان کان پوءِ فوري طور بنياد وڌو ويو. ان کان پوءِ آرٽس واري طرف جا سڀ ئي شعبا قائم ڪيا ويا. انهن ۾ انگريزي، سنڌي، اردو، عربي، فارسي، جنرل هسٽري، پوليٽيڪل سائنس، معاشيات، رياضي، فلسفه ۽ نفسيات جا شعبا پڻ شامل هئا. اهڙيءَ طرح 54-1951ع جي پهرين ٽن سالن جي دوران، پندرهن مختلف شعبن جي قائم ٿيڻ سان، ايڊيوڪيشن ۽ آرٽس جون ٻه فئڪلٽيون مڪمل ڪيون ويون.
مون کي وڏي ۾ وڏو هن ڳالهه جو فڪر رهندو آيو آهي ته اڄ ڏينهن تائين مان ڪن ٻين قديم خواهه جديد ٻولين جي پڙهائڻ لاءِ ڪي قابل عالم نه آڻي سگهيو آهيان. جن ماڻهن کي تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ ”چين“ وڃڻ جو سبق ڏنو ويو هو، تن کي پنهنجي گهريلو يونيورسٽيءَ ۾ سنسڪرت ، لاطيني، يوناني ۽ چينائي جهڙيون قديم، ۽ فرينچ، جرمن، اطالوي ۽ هسپانوي وغيره جهڙيون انتهائي اهم جديد ٻوليون ضرور رائج ڪرڻ گهرجن. پر اهو مسئلو مستقبل لاءِ ملتوي رکيو ويو آهي.
ايڊيوڪيشن ۽ آرٽس فئڪلٽين جي تنظيم کان پوءِ سڀني کان وڌيڪ اهميت وارو ڪم، جو مون گذريل سال کان وٺي پنهنجي سامهون رکيو، سو سائنس جي تعليم شروع ڪرڻ جو هو، يعني فطرت کي اهڙي فطرت جي وسيلي فطرت جي مالڪ تائين سڌيءَ طرح رسائي حاصل ڪرڻ لاءِ يورپ روانو ٿيس. ڇاڪاڻ ته يونيورسٽيءَ جي ”آڻيون ۽ چاڙهيون ڏٿ ڏهاڙي سومرا“ واري حالت سبب بچت ۽ ڪفايت شعاري جو اصول، اسان لاءِ زندگيءَ ۽ موت جي سوال واري حيثيت رکندو آيو آهي. خدا جي فضل و ڪرم سان، ڪن غيرملڪي ڪمپنين سان شخصي تعلقات جي ڪري، آءٌ سائنس جو سڄو ساز و سامان اهڙن اگهن تي حاصل ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي ويس جي اڄ تائين پاڪستان جي ٻئي ڪنهن به اداري کي شايد نه آڇيا ويا آهن، ۽ اهڙيءَ طرح، هن غريب اداري جا هزارين رپيا تعليمي ترقي ۽ تعمير لاءِ بچي ويا. ضروري ساز و سامان دستياب ڪرڻ بعد، گذريل سال جي آخر ڌاري، سائنس جي شعبي کي کولڻ لاءِ شروعات ڪئي وئي. هن وقت تائين فزڪس، ڪيمسٽري، زولاجي، فشريز، باٽني، ائسٽرانامي ۽ جيئالاجي جا شعبا کولجي چڪا آهن ۽ اهڙيءَ طرح سائنس فئڪلٽي مڪمل ٿي ويئي آهي. انهيءَ فئڪلٽي کي وڌيڪ طاقتور بنائڻ جو ڪم اڃا تائين باقي آهي پر ايترو چئي سگهجي ٿو ته ان جا بنياد مضبوط پيڙهه تي پئجي ويا آهن.
گذريل چئن سالن جي دوران ايڊيوڪيشن، آرٽس ۽ سائنس فئڪلٽين جي قيام لاءِ اسان جي جدوجهد ۾ انتهائي اهم مسئلو، جيڪو اسان کي درپيش آيو، سو ٽيچنگ اسٽاف لاءِ رهائشي جاين ڳولڻ جو هو، جن کي اهڙين نوڪرين کي قبول ڪرڻ، يا سندن محڪمن کي تعمير ڪرڻ جي سخت محنت لاءِ، تيسين ڪشش نه پئي ٿي سگهي، جيسين کين رهائشي ڪوارٽر مهيا ڪرڻ لاءِ جوڳو انتظام نه ڪيو ويو هو. اسان پئسو پئسو ڪري ڪافي رقم بچائي. هر ممڪن ذريعي مان جيڪي ذرو پرزو ملي سگهيو، تنهن جي مدد سان هن ئي خطي جي اندر تعليمي خواهه دفتري عملي لاءِ خاصيرا رهائشي ڪوارٽر تعمير ڪرايا آهن.
اسان جي حيدرآباد اچڻ کان اڳ ڇپائي جي ڪم تي خرچ ڪيل رقمن جي بلن تي نگاهه وجهندي، مون ڏٺو ته يونيورسٽي هر سال ڇپائي جي ڪمن تي ٽيهن کان چاليهه هزار رپين جي رقم خرچ ڪري رهي هئي. ان جي باوجود يونيورسٽي اهڙي حالت ۾ ڪو ننڍو نصابي ڪتاب به شايع نه ٿي ڪري سگهي، جڏهن اهو بازار ۾ موجود نه هجي، نه وري اها ڪو طبعزاد ڪتاب يا ڪو ”ٿيسز“ ڇاپي ٿي سگهي. چنانچه هڪ ڇاپخاني جي عمارت تعمير ڪرائي ويئي ۽ پريس جي مشينري گهٽ ۾ گهٽ اگهن تي خريد ڪئي ويئي ته جئين يونيورسٽي پنهنجي اسٽيشنري پاڻ ڇاپي سگهي، امتحانن جي پيپرن جي خفيه رهڻ جي خاطري ٿي سگهي، سستن اگهن تي وڪرو ڪرڻ لاءِ ضروري گهربل نصابي ڪتاب ڇپجي سگهن ۽ سائنٽيفڪ رسالا ۽ تحقيقاتي نوعيت جا ڪتاب شايع ٿي سگهن، جي يونيورسٽي جي اداري سان گڏوگڏ سڄي ملڪ جي تحسين ۽ نيڪ ناميءَ جو باعث بڻجي سگهندا.
غيرملڪي مٽاسٽا واري ناڻي تي بندش هئڻ ڪري سماجي ۽ فطري سائنس تي لکيل سٺن ڪتابن جي درآمد جي راهه ۾ ڪافي حد تائين رڪاوٽون حائل هيون، ان ڪري نه فقط پڙهائيءَ جو ڪم رڪجي ٿي پيو پر خود طالب علمن لاءِ پڻ وڏيون دشواريون پيدا ٿي پيون. چنانچه، مون هڪدم يونيورسٽي بڪ ڊيپو قائم ڪيو، ته جئين يونيورسٽي لئبريري عملي جي ميمبرن ۽ طالب علمن جي برادريءَ کي نصابي ۽ حوالن وارا اهم ڪتاب مهيا ٿي سگهن.
مون يونيورسٽي لئبرريءَ جي تعمير تي خاص ڌيان ڏنو آهي، ڇاڪاڻ ته هڪ سٺي لئبرري کان سواءِ، نه اعليٰ پيماني تي پڙهائي ۽ نه وري ڪو تحقيقاتي ڪم ڪڏهن ممڪن ٿي سگهي ٿو. اسين ڪراچي کان هت فقط چار هزار ڪتابن سان آيا هئاسون. انهيءَ ظاهر ظهور ڪميءَ مون کي ان وقت تائين آرام سان ويهڻ نه ڏنو، جيسين مون پنهنجي محدود مالي وسيلن جي حدود اندر آهستي آهستي سڀئي اهم ڪتاب گهرائي ورتا. خدا جي مهرباني سان اسين اڄ تائين ستاويهه هزار ڪتاب هٿ ڪرڻ ۾ ڪيامياب ٿيا آهيون، جن ۾ هڪ سؤ نادر مخطوطا به شامل آهن.
طالب علمن ۽ يونيورسٽي سان ملحقه ادارن جو تعداد به جئين پوءِ تيئن وڌي ويو آهي، جئين هيٺ ڄاڻايل انگن اکرن مان واضح آهي:
سال طالب العلم ملحقه ڪاليجن جو تعداد ملحقه هاءِ اسڪول
1951ع 2762 6 36
1955ع 5864 17 59
طالب علمن جي آباديءَ ۾ انهيءَ عظيم اضافي، شاگردن جي بهبود ۽ ڀلائيءَ ۽ سندن ٺاهه جي متعلق مسئلا پيدا ڪيا آهن، جي ڪافي پئسن ۾ هٿ ۾ نه هئڻ ڪري اڃا تائين حل طلب آهن، پر اسان سڀني کان وڌيڪ تعليمي ضرورتن کي ڪڏهن به نظرانداز ڪونه ڪيو آهي، جن ۾ پڙهائي جي مهارت ۽ تعليم جا اعليٰ معياري مسئلا به شامل آهن. مئٽرڪ کان وٺي ڊاڪٽريءَ جي ڪلاسن تائين نصابن تي مڪمل طور نظرثاني ڪئي وئي آهي ۽ انهن ۾ عام ۽ خصوصي تعليم جي گنجائش پيدا ڪرڻ لاءِ کين نئين سر زوردار ۽ قوتمند بنايو ويو آهي. اسان جي تعليمي سرشتي جي هنري پهلو کي طاقتور بڻائڻ جي راهه ۾ ميٽرڪ جي سطح تائين هنري تعليم ۽ استادن جي تربيتي ڪورسن ۾ هنري رهبري جي ڪورسن کي شامل ڪرڻ، قابل غور ڪاميابيون آهن.
مرڪزي حڪومت وٽان مليل فياضانه امداد سان اسين پنهنجي شاگردن لاءِ ڪيفي ٽيريا ۽ هڪ يونين هال کان علاوه اهڙن غيرملڪي مهمانن، عالمن ۽ شاگردن لاءِ هڪ هاسٽل به تعمير ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿيا آهيون، جي وقت بوقت يونيورسٽي ۾ اچن ٿا.
پنهنجن شاگردن جي راندين روندين لاءِ موزون جاءِ هٿ ڪرڻ واسطي، اسان مقامي فوجي آفيسرن کي عرض ڪيو، جن مهرباني ڪري يونيورسٽي جي موجوده عمارت جي پاسي ۾ زمين جو هڪ ٽڪر راند جي ميدان طور ڏنو آهي.
اسان جا سڀئي ملازم، تعليمي خواه دفتري عملي تي، پگهارن جي اهڙن اسڪيلن تي ڪم ڪري رهيا آهن، جي پاڪستان جي ٻي هر يونيورسٽيءَ ۾ ملندڙ اسڪيلن کان نسبتاً گهٽ آهن. تازو مٿن وڌندڙ قيمتن ۽ پاڪستاني رپئي جي قيمت گهٽجڻ سبب ٻه طرفو دٻاءُ پئجي ويو. اهڙين حالتن ۾ انهن کي پنهنجو پورائو ڪرڻ ڏاڍو ڏکيو ٿيو ۽ ساڻن ئي علاج معالج جو ڳاٽي ڀڳو خرچ برداشت ڪرڻ مشڪل ٿي پيو. چنانچه اسان ملازمن ۽ سندن ڪٽنبن لاءِ هڪ ڊسپينسري کولي آهي، جتي سندن علاج مفت ٿئي ٿو ۽ ساڳئي وقت اسان انهن لاءِ ”فائدو نه نقصان“ جي بنياد تي هڪ فيئر پرائيس اسٽور به کوليو آهي.
اهو سڀ ڪجهه يونيورسٽي جي تعليمي ۽ رهائشي پهلوئن جي ابتدا ڪرڻ ۽ انهن کي اهڙيءَ طرح جوڙڻ جي مقصد سان ڪيو ويو آهي ته جئين جڏهن هڪ اهڙي مڪمل رهائشي يونيورسٽي هئڻ جو اسان جو خواب سچو ثابت ٿئي، جنهن کي پنهنجو ڪئمپس ۽ ٽائون شپ هجي، (جنهن لاءِ زمين حاصل ڪئي وئي آهي ۽ نقشا پڻ تيار ڪرايا ويا آهن) ۽ جنهن ۾ نه فقط نباتاتي ۽ حيواناتي تجربن لاءِ پنهنجا باغ هجن، پر جنهن ۾ سائنسي تحقيقات لاءِ ليبارٽريون ۽ فضائي پرواز جا انتظام به مڪمل هجن، تڏهن اسان هن ابتدائي نوعيت جي خاڪي کي مڪمل تصوير ۾ بدلي سگهون ٿا.
اسان جي خيال ۾ يونيورسٽي هڪ اهڙي جاءِ نه آهي، جتي ڊگرين حاصل ڪرڻ لاءِ وڃجي ۽ ڊگريون نوڪرين هٿ ڪرڻ واسطي ورتيون وڃن، پر اها هڪ اهڙو ادارو آهي، جتي قرآني تعليم جو اصل مقصد حاصل ٿئي، ۽ جتي شاگردن کي ”عالمي تعليم“ مهيا ڪئي وڃي ۽ زندگيءَ جي صحيح ۽ حقيقي نظريي جي تحت نظرياتي ۽ تنگ نظري ۽ حد کان زياده مخصوصيت جون بدعتون ۽ برايون ڪڍي سگهجن.
مون پنهنجي عملي کي هميشه هيءَ ڳالهه ذهن نشين ڪرائڻ جي ڪوشش ڪئي آهي ته يونيورسٽي جي معنيٰ، تعليمي ۽ دفتري عملي ۾ نظرين ۽ مقصدن جو اشتراڪ ۽ سڀني جي خيالن ۾ غيرمبهم ۽ واضح مقصد موجود هئڻ جي آهي. اهو سڀ ڪجهه اسان جي هم آهنگي تي دارومدار رکي ٿو ۽ آئون ڪنهن به خوشامد کانسواءِ ايترو چئي سگهان ٿو ته يونيورسٽي ۾ منهنجي رضاڪارن مان ذري گهٽ هر هڪ ڄڻي دل و جان سان انهن مقصد حاصل ڪرڻ لاءِ پاڻ موکيو آهي ۽ جيڪڏهن مقصد جي اها پاڪائي ۽ فڪر جي يڪجهتي ائين قائم رهي ته پوءِ منهنجي دل ۾ ذري برابر به شڪ ڪونهي ته خدا جي فضل و ڪرم سان اسين اهو مقصد ضرور حاصل ڪنداسون جيڪو اسان پنهنجي سامهون رکيو آهي.
آخر ۾ آئون جناب والا ۽ پنهنجي نون سينيٽرن کي درخواست ڪندس ته اوهين اسان کي پنهنجي مقصد حاصل ڪرڻ ۾، جنهن جو واسطو هڪ اداري يا صوبي يا هڪ ملڪ سان نه پر سڄي مسلم دنيا سان آهي، پنهنجي وس آهر مدد ڪندا.
آءِ آءِ قاضي
وائيس چانسلر
يونيورسٽي آف سنڌ
1955-9-4