سجاڳيءَ جو قرآني آواز
ڀائرو، جاڳو، پر براءِ خدا ڪَرَ ٿورا موڙيو!
جاڳائيندڙ ڏانهن ڇڙهيون ڪين هڻو!
هنن ڏينهن ۾ ”جاڳو! جاڳو!“ جو آواز هر گوشي کان اچي رهيو آهي. اهڙيءَ وسعت سان اهو آواز زماني جي شروع کان اڄ ڏينهن تائين ڪڏهن به ڪونه آيو. انهيءَ ۾ ذرو به شڪ نه آهي ته سُتلن ۾ چرپر جي اڻهوند آهي، موت جهڙي ننڊ ڇانيل آهي، پر هن ۾ به گمان ڪرڻ اجايو آهي ته پوريءَ جاڳ جا نشان اڃا ناپيد آهن، ۽ بلڪل نمايان نه آهن. انهيءَ کان اڳ جو اسين پڙهندڙن کي ثابت ڪري ڏيکاريون ته پوري جاڳ اڃا پري آهي، اسين انهن اسبابن جو ڪجهه ذڪر ڪرڻ مناسب ٿا ڄاڻون، جي به اُٿارڻ جا اُپاءُ هئا، پر جن سببن سندن خواب تي اهڙو اثر وڌو، جهڙو بعض ڏاڍي نينڊيءَ کي آهستي ٽنگ منڻ ڪندو آهي. يعني ته هيڪاري ڏاڍي ننڊ. نه ته جيڪر پوين تاريخن جي چنڊ جو شعاع جو پڇاڙيءَ رات جي انڌيري کي دفع ڪرڻ لاءِ نمايان ٿيو هو، سو ئي اسان کي جاڳائڻ لاءِ ڪافي هو، پر تنهن رڳو ايترو اٿاريو جو ڪپڙو منهن تي ورائي وري سمهي رهياسون. گهڻائي ترورا انهيءَ چشمھ روشن جا سدا اسان جي اکين ڏانهن آيا ته ”فاعتبروا يا اولي الابصار“، پر ٻوٽيل اکيون ڪهڙي عبرت وٺن!.
فطرت کي گهڻن نمونن جون اپيلون ياد آهن. ساڳئي پهر ۾، جڏهن اکين نه ڏٺو ته ڪنن کي اپيل ٿي. چيچڙي جي لات ۽ قمريءَ جو آلاپ به مئلن دليلن ۽ ستلن روحن جي جاڳائڻ جي علاجن منجهان آهن: قمرين آلاپيو ۽ چيچڙن لنوڻ سان گهٽ ئي ڪانه ڪئي، پر ان مرڳو ئي اسان جي ننڊ گهري ڪئي. تڏهن وري به هڪ ڏورانهون آواز پرڀات جي انڌيري مان آيو: ”الصلوة خير من النوم!“ پر ٻُڌي ڪير ٿو؟ عربي زبان، ڪنهن سمجهي، ڪنهن نه سمجهي. تڏهن وري فطرت ساڳي ڳالهه سنڌيءَ ۾ اُچاري:
ستا اٿي جاڳ، ننڊ نه ڪجي ايتري؛
صبح جو سهاڳ، ننڊن ڪندي نه ملي
(لطيف).
پر فطرت کي ڦوٽ به ڪنهن ڪانه ڪئي !
“اَمْ تَحْسَبُ اَنَّ اَكْثَرَہُمْ یَسْمَعُوۡنَ اَوْ یَعْقِلُوۡنَؕ اِنْ ہُمْ اِلَّا کَالْاَنْعَامِ بَلْ ہُمْ اَضَلُّ سَبِیۡلًا” (الفرقان-44).
(يا ته تون خيال ڪرين ٿو ته انهن مان گهڻا ٻڌن ٿا يا سمجهن ٿا، اهي رڳو ڍورن وانگر آهن بلڪ رستو انهن کان گهڻو پري آهي.)
جڏهن سڀئي اٿارڻ جا اُپاءَ بيڪار رهجي ويا ته پوءِ، بقول، ”حافظ“، ڇا باقي رهيو پر ”ڏنڀڻ“:
”بصوتِ بلبل و قمري اگر ننوشي مي،
علاج ڪي ڪنمت آخر الدواءِ الڪي“
(حافظ)
پر ان کان به وڏي زور وارو آواز آيو.
” فَسَوْفَ یَاۡتِیۡہِمْ اَنۡۢبٰٓؤُا مَا کَانُوۡا بِہٖ یَسْتَہۡزِءُوۡنَ ﴿۵﴾“ (الانعام-5).
(پوءِ جنهن ڳالهه تي ٺٺوليون پيا ڪن تنهن جون خبرون وٽن اينديون.)
مگر، انهيءَ درميان ۾، دنيا جي ٻئي گوشي ۾، هن آخر الوقت شب جي چنڊ جي ڪِرڻن جي روشنائيءَ، اونداهيءَ رات جي ستلن تي ٻئي طور اثر ڪيو: جيئن هنن جون اکيون ڪِرڻن جي شعاع کوليون، تيئن وري پوريون ئي ڪين! ايتري دلچسپي وٺي رهيا هئا، جو نزديڪيءَ وارا پنهنجا سنها تارا به ڏسڻ ۽ ساراهڻ لڳا. هڪ کي ”صبح جو تارو“ سڏڻ لڳا، ۽ هن جيڪا روشني ڪئي تنهن جو به داد ڏيڻ لڳا. بت پرستيءَ جا باقي نشان اڃا سندن دامنگير هئا، سي ڊاهڻ لڳا. مذهبي ڏِنگن پيچرن کي سڌاري سنئون ڪرڻ لڳا. جيئن، چار صديون هن کان اڳ،
“وَ رَہۡبَانِیَّۃَۨابْتَدَعُوۡہَا مَا کَتَبْنٰہَا عَلَیۡہِمْ “.(الحديد-27)
(۽ گوشه نشيني پاڻ ٺاهي هئائون، اها اسان مٿن فرض نه ڪئي هئي).
جي آواز کي پروڙي، مڙهيون ڊهرائي، مڙهين ۾ ويهندڙن کي لڏايو؛ ڪيتريون ديوليون، تن بت پرستي ڇڏي؛ ”چرچُن“ مان ”چيپلون“ ٺاهي، هيڪڙائيءَ جي اصول کي هم آغوش ڪيو؛ ۽ هرڪا ڪنڊ جنهن تي روشنائي پيئي هئي، تنهن کي سمجهڻ ۽ پيرو ٿيڻ ۾ جهد ڪيو.
پهريون روشنائيءَ جو زبردست ڪِرڻو جنهن سندن اونداهي منور ڪئي، سو هو ”طلب العلم فريضہ ۽ عليٰ ڪل مسلم و مسلمة“. فريڊرڪ ٻئي جي ملڪ، هوڏانهن بيڪن، ابيلار، ۽ سڊ ۽ بوڪيشو جي ڳوٺاين، ابن رشد ۽ بوعلي سينا کي سيني سان لاتو؛ ۽ ٻه صديون هن کان اڳ، اول الذڪر ملڪ ۾ هرهڪ ڇوڪر ۽ ڇوڪريءَ تي تعليم جووٺڻ لازمي ۽ ضروري ٺهرايو ويو. ايستائين جو هڪ به بي علم ماڻهوءَ جو ملڻ ناممڪن رهيو. پر، جن انهيءَ پيالي مان پيتو هو، تن کي ڪفايت ڪٿي ٿي ٿئي؟
” وَ قُلۡ رَّبِّ زِدْنِیۡ عِلْمًا ﴿۱۱۴﴾“ (طٰھٰ-114).
(۽ چؤ ته اي منهنجا پاليندڙ! منهنجو علم زياده ڪر!)
جي حڪم جي دل و جان سان گهر ڪرڻ لڳا، ۽ منجهانئن هزارين،
” فَانۡتَشِرُوۡا فِی الْاَرْضِ وَ ابْتَغُوۡا مِنۡ فَضْلِ اللہِ“ (جمعھ-10).
(زمين ۾ پکڙجي وڃو، ۽ الله جو فضل گهرو)
جو فائدو وٺي، دنيا جي چوگرد پکڙجي پيا. هوڏانهن سندن ملڪي تسلط ۽ تمدن، جو هڪ شخص جي خاص مرضيءَ تي منحصر هو، تنهن کي،
”وَ اَمْرُہُمْ شُورٰی بَیۡنَہُمْ “ (شوريٰ-38). (۽ سندن ڪم پاڻ صلاح مشوري سان آهي)
پڙهي تبدل ڏيڻ شروع ڪيائون. مصلحت ڪرڻ لاءِ پارليمنٽون گڏ ٿيون. هن وقت يهودين جو ستائڻ اڃا برپا هو، ۽ ڪئٿولڪ ۽ پروٽيسٽنٽ هڪٻئي کي ساڙيندا هئا، پر آسمان مان آواز آيو
” لَاۤ اِكْرَاہَ فِی الدِّیۡنِ۟ۙ“(البقره-256) (دين (مڃائڻ) ۾ ڪا زبردستي نه آهي)
۽ وري زياده غصي ڀريل آواز آيو
”اَفَاَنۡتَ تُكْرِہُ النَّاسَ حَتّٰی یَكُوۡنُوۡا مُؤْمِنِیۡنَ ﴿۹۹﴾“ (يونس-99).
(ڇا پوءِ تون ماڻهن تي زبردستي ڪندين ته اهي مسلمان ٿين.)
ٻڌندي ئي، زبانن مذهب جي آزاديءَ جي صدا کڙي ڪئي.
جيڪي گهرين ويٺا هئا، تن وري
” وَاٰتَی الْمَالَ عَلٰی حُبِّہٖ ذَوِی الْقُرْبٰی وَ الْیتٰمٰی وَ الْمَسٰکِیۡنَ وَ ابْنَ السَّبِیۡلِۙ وَالسَّآئِلِیۡنَ وَ فِی الرِّقَابِۚ“ (البقره-177).
(۽ الله سان محبت ڪري ان قرابت وارن ۽ يتيمن ۽ مسڪينن ۽ مسافرن ۽ سوال ڪندڙن کي ۽ گردنن (آزاد ڪرائڻ) ۾ مال ڏنو)
کي چِت ڏنو، ۽ جلد ئي اسپتالون، مسافرخانا، غريب-گهر، آرفنيج (يتيم خانا) سوَن جي تعداد ۾ ٺهي ويا. پر انهيءَ وچ ۾ هڪ قوم، جا هينئر بفضلِ خدا شاهوڪار هئي، تنهن پروڙيو ته هڪ ٻانهي کي آجي ڪرڻ جو ڇا ثواب آهي؛ ۽ ”فَكُّ رَقَبَۃٍ“ (البلد ۱۲) (ٻانهي کي آزاد ڪرائڻو آهي) جو آواز ڪن لائي، نه فقط پنهنجا پر ساريءَ دنيا جا ٻانها آزاد ڪرايا. سڀني قومن، خمر ۽ ميسر جي مطابق:
”فِیۡہِمَاۤ اِثْمٌ کَبِیۡرٌ وَّ مَنَافِعُ لِلنَّاسِ۫ وَ اِثْمُہُمَاۤ اَكْبَرُ مِنۡ نَّفْعِہِمَاؕ“ (البقره-219).
(انهن ٻنهين ۾ وڏو گناهه آهي ۽ ماڻهن لاءِ (ڪجهه) فائدا به آهن. ۽ انهن ٻنهين جو گناهه سندن فائدي کان گهڻو وڏو آهي.)
پڙهي، ”ٽيمپرنس سوسائٽيون“ برپا ڪيون؛ ۽ منجهائن هڪڙيءَ، جهونن آوازن جي مخالفت سهي به، قانون جاري ڪيو ته شراب اصل ٺاهڻ، وڪڻڻ ۽ پيئڻ بند رهي. هن ڳالهه جي پوري بيان بابت ڪتاب گهرجن. نه اسان جو غرض آهي ته هنن قومن ساري روشنيءَ جو فائدو ورتو، يا اڌ به سمجهيو، جنهن جي ڏيکارڻ لاءِ هيءَ روشني ڪامل ۽ ڪافي هئي؛ نه وري اسان جو مطلب آهي ته سڀ، جي انهيءَ روشنيءَ مان مستفيد ٿيا آهن، سي انهن احوالن کان واقف آهن، يا شڪر گذار آهن. هرگز نه. جي گهڻن ڏسي آمنا ڪئي آهي، ته ڪيترا اکيون ٻُوٽي ناسپاس به رهيا آهن؛ پر ته به هيتري قدر هنن فائدو ورتو آهي، جنهن جو ذڪر ڪيو ويو جيڪي قومون پهريون چونڊيون ويون هيون، تن تي هي خطاب لازم آهي:
”فَاَمْلَیۡتُ لِلَّذِیۡنَ کَفَرُوۡا ثُمَّ اَخَذْتُہُمْ۟ فَکَیۡفَ کَانَ عِقَابِ ﴿۳۲﴾“ (الرعد-32).
(ڪافرن کي ڍر ڏنيم (ان کان) پوءِ کين پڪڙيم، پوءِ منهنجي سزا ڪيئن هئي؟)
ذاتيرا مسلمان اسين آهيون، پر ”اِنَّ اَكْرَمَكُمْ عِنۡدَ اللہِ اَتْقٰكُمْؕ“ (الحجرات-13). (اوهان مان زياده چڱو الله وٽ اهو آهي جيڪو اوهان مان ڏاڍو پرهيزگار آهي).
– جي صاف سنڌيءَ ۾ چئجي، ته
”ڏات نه آهي ذات تي، جيڪو وهي سو لهي“ (لطيف) .
قومون، جي اسان کي جاڳائڻ آيون آهن، ۽ جن اسان جاگهڙا ڀريا آهن،تن فقط ڏهين پتيءَ تي عمل ڪيو آهي، پر انجام آهي
” نِعْمَ اَجْرُ الْعٰمِلِیۡنَ ﴿۵۸﴾٭ۖ“ (عنڪبوت-58)
(اهو (انهن) عمل ڪرڻ وارن جو بدلو چڱو آهي)
۽ اسان جي ” صُمٌّۢ بُكْمٌ عُمْیٌ فَہُمْ لَا یَرْجِعُوۡنَۙ﴿۱۸﴾“ (البقره-18). (ٻوڙا آهن گونگا آهن انڌا آهن پوءِ اهي باز نه ايندا) جي حالت ڪري، اُهو قديم دڙڪو – ”وَ اِنۡ تَتَوَلَّوْا یَسْتَبْدِلْ قَوْمًا غَیۡرَكُمْۙ ثُمَّ لَا یَكُوۡنُوۡۤا اَمْثَالَكُمْ٪﴿۳۸﴾ “ (محمد-38) (۽ جيڪڏهن اوهين ڦرندؤ ته اوهان کانسواءِ ٻي قوم کي اوهان جي جاءِ تي آڻيندو پوءِ هو اوهان جهڙا (تنگدل) نه هوندا) اچي نازل ٿيو؛ پر صد شڪر فطرت جا ته ”فَسَوْفَ یَاۡتِیۡہِمْ اَنۡۢبٰٓؤُا مَا کَانُوۡا بِہٖ یَسْتَہۡزِءُوۡنَ ﴿۵﴾“ (الانعام-5) (پوءِ جنهن ڳالهه تي ٺٺوليون پيا ڪن تنهن جون خبرون وٽن اينديون) به اچي سهڙيو. اسان جي نه جاڳڻ جو ٻيو ڪهڙو ثبوت، هن کان زياده، ته جيئن نٻينڊي اُٿارڻ واري کي بد ڳالهائيندا آهن ۽ ڪَرَن موڙيندي ٻانهون ٽنگون هڻندا آهن، تيئن پيا ڪريون! نه وري جاڳائيندڙن ڪو سخت رستو اختيار ڪيو آهي. اهو سندن دشمنَ به، جي منصف ٿيندا ته، قبول ڪندا ته نرم کان نرم رستو جاڳائڻ جو اختيار ڪيواٿن. پر مباحثي لاءِ کڻي فرض ڪجي ته هن سَرسامِي ننڊ مان جاڳائڻ، لاءِ جاڳن کي ضرور ٿيو آهي، ”حافظ“ جي صلاح مطابق ۽ حديث شريف موجب، ڏنڀ ڏيڻ جو، يا نشتر کڻي سِير ڇوڙڻ جو، ته به جاڳائڻ لاءِ
”دهم مزد بفصاد تا زند نشتر“ (سعدي).
هتي مزد ته مزد جي ماڳ، پر اٽلو ئي بد الفاظ ۽ لتون! اسان جي ننڊ جو انهيءَ کان وڌيڪ ٻيو ڪهڙو ثبوت؟ تڏهن، ڀائرو، جاڳو! ڪَرَ به گهڻا موڙياسون، اُٿي، يڪبارگي منهن ڌوئي، روئي کلي، جاڳن کي به چئو ته ”اوهان جي ڀلائي!“
جنهن وقت اسان ائين ڪيو، تنهن وقت اسان جو جاڳڻ مسلم الثبوت ٿيو. ان کان اڳ صاحب کين صاف ٿا چون ته اسين غير هوشياريءَ جي حالت ۾ آهيون. هٿ جي ڪنگڻ کي آئيني جي ضرورت آهي ئي ڪانه. فقط هڪ حالت ۾ جاڳڻ ناسپاتي لهڻي: سا هيءَ، ته اسان کي اڃا به موتمار ننڊ پسند هجي ۽ جاڳڻ ناپسند- هيءَ صدين جي ننڊ! جي ائين آهي، ته اطوار اڳي ئي اهڙيءَ طرح پيا انگشت نمائي ڪن: تڏهن ”بسم الا بليس“، اچو ته سمهون، جيسين اسرافيل جو آواز اسان کي اٿاري! پر، انهيءَ ننڊ جا خواب به ڪي ابليس پاران ڏاڍا مڙس جهليندا.“
- جيڪر هوند جاڳو، ته ڏسو ته ”جاڳن“ اُهو ڪي توهان وٽ آندو آهي، جو خمار چڙهڻ کان اڳ اوهان پاڻ ڏسي پنهنجو ڪيو هو!
علامه آءِ آءِ قاضي
***