علم ادب
هينئر عام طور سان ”ادب“ جي معنيٰ ادب نه ٿي سمجهي وڃي. جيڪڏهن چئجي ٿو ته فلاڻو ڏاڍو ”اديب“ آهي ته انهيءَ سمجهڻ جي بجاءِ ته هن ۾ لطف ۽ لطافت، طبع، زيب ۽ زينت افعال موجود آهن، ائين ٿو سمجهڻ ۾ اچي ته هو ڪنهن به قسم جي ڪتاب لکڻ تي حاوي ٿيو آهي. اهو ”ادب“ لفظ جو سراسر غلط استعمال آهي.
”علم ادب“ جو لفظ جڏهن عربن پيدا ڪيو ته يورپ انهيءَ جي معنيٰ پنهنجي لاءِ ” ”Elegant Literature يا””Polite Literature يا ””Belles Letters مقرر ڪئي. مطلب اهو هو ته اهو علم ۽ اها تحرير جا ادب، لطافت طبع، زيب ۽ زينت عمل ڏانهن اشارو ڪري ۽ انهن جي حاصل ڪرڻ ۾ مدد ڪري. اهو عربن جو ڪم هو ته يورپ کي سيکارين ته نشاني تاديب جي اها آهي ته انسان جي طبيعت ۾لطف ۽ لطافت، زينت ۽ نزاڪت پيدا ٿئي. انهيءَ جو هڪ تاريخي مثال توهان وٽ موجود آهي. ڊيوڪ آف چيسٽر فيلڊ کان سندس پٽ جو پئرس ۾ تعليم وٺڻ ويو آهي، سو ٿو پڇي ته ”خاص طرح ڇا سکان؟“ تنهن کي جواب ۾ لکي ٿو ته ”Learn Graces, ”Graces, Graces ٽي دفعا هڪڙي کي لفظ دهرائڻ، سو عربي نموني ڏانهن انگشت نمائي ڪري ٿو. Graces اکر جامع لفظ آهي جنهن مان سموري علم ادب جي معنيٰ پيدا ٿئي ٿي.
گذريل سال جڏهن مون کي دادوءَ جي ادبي سوسائٽيءَ جي صدارت جو موقعو مليو، تڏهين مون ”ادب“ جو اشتقاق ٻڌايو هو ته اهو ”دب“ لفظ مان نڪتل آهي جنهن جي معنيٰ آهي ”سرڻ ۽ پٽ تي ريڙهيون پائڻ“ (To creep and crawl) ننڍڙي ريڙهين ڏيندڙ ٻار لاءِ به ڪم اچي ٿو. ”ادب“ لفظ جي معنيٰ آهي انهيءَ ريڙهين ڏيندڙ ٻار کي پنڌ سيکارڻ. قرآن اهو معنيٰ خيز اکر هن طرح ادا ڪيو آهي: ”ثم سواڪ رجلا“- جانور جيڪو پيرن تي ٿو هلي تنهن کي سنئون ڪري بيهارڻ ته هن جي نظر آسمان تائين پهچي. هن معنيٰ ۾ به اهو لفظ ڪم ۾ اچي سگهي ٿو ته ”حيوان مان ماڻهو ڪرڻ.“ سنڌي اصطلاح موجب مطلب ٿيندس ”اڻ گهڙيل ڪاٺ کي رندو هڻي سنئون سڌو ڪرڻ.“ اهو ئي غرض هو جو ڪالهوڻي ڪالهه استاد، اديب مقرر ٿيندا هئا ته ٻار جڏهن ڇهن ستن ورهين کان وڏو ٿئي ته هن جي تاديب شروع ٿئي. تاديب کانسواءِ تعليم بي سود آهي. انهيءَ ڳالهه ڪندي حافظ جي هڪ سهڻي سٽ ياد ٿي اچيم:
حافظا علم و ادب ورز، کہ در مجلس شاه
ہرکہ را نيست ادب، لائق صحبت نہ بود.
۽ اقبال جون سٽون به ياد ڪرڻ جي لائق آهن:
دیں سراپا سوختن اندر طلب،
انتهايش عشق، آغازش ادب.
آبروي گل و زرنگ و بوءِ اوست،
بے ادب بے رنگ و بو بے آبروست.
نوجوانی را چو بينم نے ادب،
روز من ساريک می گرددچو شب.
”اديب بي ادب“ سو اهڙو ئي مضحڪه خيز معاملو آهي جهڙو آهي ”شاعر بي شعور.“ ”شعر“ لفظ جي معنيٰ عربي ۾ آهي ”ڄاڻڻ“. انگريزي ترجمو ان جو ٿيندو ””Perceive. شاعر جي لاءِ انگريزي لفظ آهي ” Poet“ ”.”Poetيوناني لفظ مان نڪتل آهي، جنهن جي معنيٰ آهي””Maker. جيڪڏهن انهيءَ لفظ جو پارسيءَ ۾ ترجمو ڪجي ته ٿيندو ”صنعت گر.“ يا وري انهيءَ جو انگريزي ۾ ترجمو ڪجي ته ٿيو””Craftsman. يورپ ۾ هينئر جيڪڏهن ڪو شعر تتبع تي ويهي ٺاهي ته پاڻ کي کلڻ هارڪو ڪندو، ڇا لاءِ ته ائين سمجهيو ٿو وڃي ته جي شاعر پنهنجي دل مان بغير ڪوشش جي ڪا نئين معنيٰ نه پيدا ڪئي ته بي جان شعر بيڪار آهي. جنهن قوم صنعت گريءَ کي پهرين شعر سڏيو هو سا هينئر شعر جي حقيقت کي پهچي وئي آهي. جيتوڻيڪ ”شعر“ واسطي سندس ڪم آندل لفظ اڃا غلط آهي، ۽ جن وٽ صحيح لفظ مستعمل هو، تن وٽ هن وقت غلط استعمال آهي. اتي به حافظ اسان جي حمايت ٿو ڪري ۽ انهيءَ مسئلي تي روشني ٿو وجهي:
آنرا که خواندي استاد، گربنگري بتحقيق
صنعت گريست اما، طبع روان نه دارد.
هتي هو ”صنعت گر“ ۽ ”شاعر“ جي معنيٰ کي متعين ٿو ڪري.
شاعر ته ٺهيو پر حقيقي انسان جي مقام جو غرض به اهو آهي، جئين اقبال چيو آهي:
حيات چيست جهان را اسير جان کردن.
””It is the soul that body makes؛ ۽ اسان وٽ عروض ۽ قافيي کان سواءِ شعر جي ٻين حقيقتن جو خيال به ڪونه ٿو ڪيو وڃي، ڄڻ ته اهي ضروري آهن ئي ڪونه: بمصداق هن جي ته ”هلي نه هلي وٺ رينگٽ کي.“ انهيءَ ڪري اسان جا شاعر اقبال جي مقولي جي زد ۾ اچن ٿا:
حيات چيست جهان را اسيرِ جان کردن،
تو خود اسير جهاني، کجا تواني کرد؟
هاڻي اسين انهيءَ نتيجي تي پهتاسين ته جئين اسان جو علم ”ادب“ جي خوشبوءِ کان خالي آهي، تئين اسان جو شعر بي شعور آهي. ”شعور“ جي معنيٰ آهي ”ڄاڻ.“ عربيءَ ۾ ”ليت شعري!“ جي معنيٰ آهي ”ڪاش آءٌ ڄاڻان!“ اسان جي شعر گوين ۾ ته معنيٰ جو خيال ئي ڪونهي نه وري دل منجهان ڪو آلاپ ٿو نڪرين. تتبع تي صنعت گري ڪرڻ، انهيءَ کي شعر چيو ٿو وڃي. حقيقت اها آهي ته جيستائين قلب جي خون منجهان اکر ڳاڙها ٿي نه نڪرن ۽ خود بخود بغير ڪوشش جي زبان تائين نه پهچن ۽ آلاپڻ اهڙو بي خبريءَ جو هجي جهڙو قمري يا بلبل جو سرود، تيستائين ان کي شعر چئي ڪونه سگهبو. سانگيءَ ويچاري، جنهن پنهنجي پڇاڙيءَ جي جاءِ اسان جي شاهه جي پيرن وٽ مقرر ڪئي، تنهن ڇا چيو آهي:
”جو ترنم ٿو ڪريان سو ٿو ڪريان مستيءَ ۾.“
ڏک ته اهو آهي ته اسان وٽ اهي مست رهيا ئي ڪونه.
‘‘افسوس! کز قبیلئہ مجبوں کسے نہ ماند’’
اسان جو شاهه، اسان لاءِ سند ڪافي ۽ شافي آهي. ڪڏهن شاه به تتبع تي شعر لکيا؟ جئين قرآن جي دعويٰ آهي ته مون جهڙيون ڏهه آيتون پيدا ڪري ڪونه سگهندو، تئين آءٌ به دعويٰ سان ناظرين کي چوان ٿو ته جي ههڙيون ٽي سٽون ڪنهن منجهان پيدا ٿين، ته سڄيءَ سنڌ کي کيس مبارڪ ڏيڻ جو موقعو پيدا ٿيندو:
”وريتيون ورو،آءٌ نه ورندي ور ري،
جڏي هن جبل جو تانگهيندس ترو،
جتن ساڻ ذرو، نينهن نبيرو نه ٿيو.“
يا هي ٻه سٽون ئي:
”جوڳيئڙا جهان ۾ نوري ۽ ناري،
ٻري جن ٻاري،آءٌ نه جئيندي اُن ري.“
مون کي اوهين معاف ڪندو، جيڪڏهن آءٌ ائين چوڻ جي جرئت ڪريان ته اسان جو شاه والا جاه اڃان هڪ اهو موتي آهي جو سپ ۾ بند آهي ۽ جنهن کي اڃا هٿ لائڻ جي به طاقت ڪنهن کي ڪانه ٿي آهي. مون تي اعتبار ڪندو جيڪڏهن چوان ته انهن پوين ٻن سٽن تي ڪتاب لکي سگهجي ٿو ۽ عميق معنائون منجهس آهن ۽ انهن قرآني معنائن تي انگشت نمائي ٿو ڪري، جي جيڪر ظاهر ٿين ته ڪنهن به اونداهي دل جي منور ٿيڻ لاءِ ڪافي آهن! هتي جيڪر سرسري ذڪر ڪريان ته به هڪ ڪلاڪ لڳي وڃيم. اهو آهي انهن ٻن سٽن جو احوال، جن ۾ عوام الناس سواءِ لفظن جي ٻي ڪا زياده معنيٰ ڏسي ئي ڪونه ٿو.
هندستان ۽ پاڪستان جي موسيقي جي به اها حالت آهي. چار هزار ورهيه اڳ ڪن سگهڙن چار راڳ ۽ راڳڻيون ٺاهيون، سي اڃا تائين رائج آهن ۽ ڪنهن کي جرئت نه ٿي آهي ته انهن ۾ اضافو ڪري. تخليق جو در ئي بند آهي. شعر ۽ موسيقي ٻئي هڪڙيءَ طرح القاء تي منحصر آهن ۽ دل سان تعلق رکن ٿا. آهون يا خون ڀريا الفاظ ڪا معنيٰ پيدا ڪن، تنهن کي موسيقي ۽ شعر ٿو چئجي. يورپي موسيقي، يورپ کي عربن وٽان حاصل ٿي. سورهين صديءَ تائين انهيءَ کي وٺيو آيا. پوءِ ڪن اٽالين ڪجهه انهيءَ ۾ ڪمي پيشي ڪري پنهنجي يگانگي جو ثبوت ڏنو. پر اهو باخ لاءِ ڇڏيو ويو ته پوري طرح ان ۾ جدت آڻي. باخ ۽ اسان جو شاه ڪم و بيش هڪڙي ئي سال ۾ پيدا ٿيا، ۽ سندن وفات جو زمانو به هڪ ٻئي سان نهايت ويجهو آهي. باخ کان وٺي اڄ تائين، يورپ ۾ تخليقي موسيقي ايتري ترقي ڪئي آهي، جو اڄ مس مس سڃاڻي ٿو سگهجي ته انهيءَ جو بنياد عربن جيڪو مادو يورپ ۾ آندو انهيءَ تي پيل آهي. انهيءَ کي چئبو آهي جدت ۽ تخليق. هندستان ۾ مجدد پيدا ئي نه ٿو ٿئي. عربن ساري هاڻوڪي دنيا کي عروض ۽ شعر جو قانون ڏنو. ايران کي به ايترو جيترو يورپ کي. جنهن علم شعر ۽ علم موسيقي کي Romantic ٿو سڏجي، سا سموري عربن جي پيدائش آهي. پر رڳو ظاهر ۽ جسم کي وٺي ويهڻ ۽ معنيٰ جو خيال نه ڪرڻ، سو اهي قلب ۽ زبان کي جدا ڪرڻ، قرآني نالش ”يقولون بالستهم ما ليس في قلوبهم“ سا هن سان به ايترو ئي لازم ۽ لاڳو آهي جيترو ڪنهن منافق سان. زبان کي دل جو رفيق هئڻ جڳائي، خاص ڪري شاعر لاءِ ۽ ڪلام فطرت، دل منجهان پيدا ٿو ٿئي، جئن اقبال ٿو چوي:
خدا اگر دلِ فطرت شناس دے تجھ کو
سکوت لالہ و گل سے کلام پیداکر۔
باقي سمورو حقيقت کان بعيد ۽ ڏيکاءُ آهي.
هڪڙي هڪڙي لفظ جي غلط استعمال سبب قوم، جا اها زبان استعمال ٿي ڪري، تنهن کي ڪيترو نقصان ٿو پهچي، تنهن جو هيءَ ثبوت آهي ته محض هڪ لفظ جو اسان جي نهايت محبوب شاعر اقبال هڪ يورپي تخيل جي ترجماني ڪندي ڪم ۾ آندو، ڪيترو نقصان ڪيو آهي تنهن جو اندازو اوهين ڪري ئي نه ٿا سگهو. اهو لفظ آهي ”خودي“ جو اڄ هر ڪنهن ٻار جي وات ۾ آهي، ڇا لاءِ ته اقبال ان جو استعمال ڪيو. ڪيتريون به ”رموز بي خودي“ اقبال لکي پر جيترو نقصان لفظ ”خوديءَ“ جي استعمال ڪيو، خاص ڪري جوانن کي، تنهن جي تلافي ٿي نٿي سگهي. حقيقت هيءَ آهي ته هن انهيءَ منزل کي ”خودي“ سڏيو جا منزل ”خوديءَ“ ۽ ”بي خوديءَ“ ٻنهي کان مٿاهين آهي. محض غلط لفظ جي استعمال، ۽ سندس سمجهه جي چوڪ کان هيترو نقصان ٿيو. ”خودي“ جي معنيٰ جيڪڏهن محض ”پاڻ“ ئي ڪري وٺجي ته اسان جو شاهه هر حالت ۾ هوند ان کان جند آزاد ڪرائڻ جي مصلحت ٿو ڏئي:
جي مون پڙهيا پاڻ لئي سيئي سيل ٿيام،
پاڻان پاسي ٿي.
جني ڀانيو پاڻ، سي آراڻيان اوري رهيون.
وڃائي وجود، تهان پوءِ تڪبير چئو.
خود اقبال جوانن کي ٿو صلاح ڏئي ته وقت آيو آهي خوديءَ کي ڇڏي خدا ڏانهن لاڙو ڪيو. سندس بهتر غزل، انهن ڏينهن جو جڏهن فلسفو نه پر شعر سندس طبيعت جو معيار هو، تڏهن ٿو چوي:
میں جبھی تک تھا کہ تیری جلوہ پیرائی نہ تھی
جو نمودِ حق سے مٹ جاتا ہے وہ باطل ہوں میں
انهيءَ غزل کي شروع ٿو ڪري، ڏاڍي هڪڙيءَ سهڻي سٽ سان:
سختیاں کرتا ہوں دل پر غیر سے غافل ہوں میں
ہائے کیا اچھی کہی ظالم ہوں میں جاہل ہوں میں
اڄ ”خودي“ جي معنيٰ ٿي ورتي وڃي اها ساڳي جنهن جو ابليس اظهار ڪيو هو، جڏهن چيو هئائين ته ”انا خير منه“. خود غرضي، خود خيالي، غرور، تڪبر، انهن مڙني کي اڄ ”خودي“ سمجهيو ٿو وڃي ۽ جڏهن اقبال جهڙي ماڻهو مصلحت ڏني ته انهيءَ خودي کي پيدا ڪر، جڏهن طبيعت حيواني ۾ شروع کان اها موجود ئي ڪانهي ته پوءِ پڙهندڙن جي ڪهڙي گت ٿي هوندي، سا توهين پاڻ تصور ڪري سگهو ٿا. صرف انسان نه پر حيوان به انهيءَ خوديءَ ۾ ڀريل آهن. شاهه صاحب جي سٽ انهيءَ تي انگشت نمائي ٿي ڪري:
”عالم آئون ساڻ، ڀريو ٿو ڀير ڪري.“
مرض جيڪڏهن ڪو آهي ته اهو آهي ته پاڻ کان سواءِ ٻي ڪا شيءِ موجود ئي نه سمجهي. جيتري قدر آءٌ اقبال جو واقف آهيان ۽ ساڻس صحبت رهي اٿم، هن جنهن حالت ۽ منزل انسانيءَ بابت ذڪر ڪرڻ ٿي گهريو، تنهن کي ”خودي“ لفظ ڪنهن به صورت ۾ ظاهر ڪري نه ٿو سگهي. ”خودي“ لفظ اسان جي زبان ۾ حقارت جي معنيٰ سان ڪم آيل آهي. جا منزل اقبال پيش ڪرڻ ٿو گهري، انهيءَ حالت کي قرآن ”فرديت“ يا ”شخصيت“ جي لفظ سان ادا ٿو ڪري ۽ جيڪڏهن پارسي لفظ ڪم ۾ آڻڻو هجي ته ويجهي کان ويجهو مون کي جيڪو هينئر سجهي ٿو اچي سو ”يگانگي“ آهي. پر ”يگانگيءَ“ ۽ ”خوديءَ“ جي وچ ۾ زمين آسمان جو فرق آهي. خود ”فرد“ لفظ اقبال هن طرح ڪم ٿو آڻي:
‘‘فرد قائم ربط ملت سے ہے تنہا کچھ نہیں’’
هاڻي جڏهن ”فرد“ خود ئي ”ربط ملت“ کانسواءِ ڪجهه نه آهي تڏهين ”خودي“ ڇا ٿي چوي! پر زياده تر سندس غلط اصطلاح چونڊڻ جو ثبوت ”خودي“ لفظ جي هن استعمال مان ملي ٿو. ”خودي ازبي خودي آيد پديد.“ هن مان صاف ظاهر آهي ته سندس ضمير ڪنهن ٻي معنيٰ کي پيو ڳولي، جا خوديءَ ۽ بيخوديءَ ٻنهي کان ٻاهر آهي. جا خوديءَ ۽ بيخوديءَ ٻنهي تي حاوي آهي. ڇا لاءِ ته خودي ۽ بيخودي هڪٻئي کان متضاد آهن، پوءِ خودي وري بيخودي مان ڪئين پيدا ٿيندي؟ سوانح حيات لکندڙ هن جو استفسار هن طرح ٿو ڪري:
‘‘انفرادی حالت میں خودی بلکل خودمختار مطلق العنان اور سراپا غرور ہوجاتی ہے، لیکن جماعت میں شامل ہوکر یہ تمام اخلاق رذیلہ بدل جاتے ہیں۔’’
هاڻي، هن مان ٻي ڪهڙي معنيٰ ڪري سگهجي ٿي سواءِ هن جي ته خودي اخلاق رذيله جو بنياد آهي ۽ هينئر اهو ثابت ٿيندو ٿو وڃي. جن انهيءَ لفظ جي استعمال کي سمجهيو آهي تن ۾ اهي مڙيئي اخلاق رذيله پيدا ٿيندا ٿا وڃن. اقبال وري به پنهنجو پاڻ فيصلو ٿو ڪري:
‘‘در جماعت خود شکن گردد خودی،
تاز گل برگ چمن گرد خودی’’
هاڻي، جڏهن خود شڪن ٿيڻ جي ضرورت محسوس ڪئي ٿي وڃي ۽ سندس سڄي لڱي هئڻ کي نقصانڪار تصور ڪيو ٿو وڃي ته پوءِ کيس طاقت ڏئي آسمان تائين پهچائڻ ۾ ڪهڙو فائدو؟ پر خود وري اهي دوائون جيڪي ڳوليون اٿس خوديءَ جي علاج ڪرڻ لاءِ يعني جماعت ۽ ملت، تن ئي کان نااميد ٿي پاڻ کي هن طرح سان ادا ٿو ڪري.
‘‘دلی برکف نھادم دلبری نیست،
متاع داشتم غارت گری نیست،
درون سینئہ من منزل گیر،
مسلمانی ز من تنہا تری نیست۔’’
اها شهادت اقبال جي صحيح آهي ۽ اچي ٿي انهيءَ فرديت تي بيهي، جنهن جو قرآن ذڪر ڪيو هو ته قيامت جي ڏينهن سڀئي فرد جي حالت ۾ ايندا، جنهن لاءِ هئين به چيو ويو هو:
”لا تزر وازرته وزر اخريٰ“
انهيءَ صورت ۾ اسان جي ناقص خيال ۾ ٿو اچي ته جڏهن انهيءَ منزل انسانيءَ جو اسم بامسميٰ ڳوليو ٿي ويو تڏهن بهترين اکر اهو ئي ٿي مليو جو قرآن ئي ڪم ۾ آندو. يعني ”فرديت“ يا ”شخصيت“_ هروڀرو ته پارسي لفظ ”يگانگي“ جنهن کي انگريزيءَ ۾ Uniqueness چيو ٿو وڃي. هي سمورو اسان ذڪر انهيءَ ڪري ڪيو ته هڪ لفظ جو غلط استعمال انسان کي ڪيترا واهڻ ٿو ولوڙائي. اڄ اسان جو ”ادب“ ۽ ”شعر“ به انهيءَ طرح سان غلط استعمال ۾ ڪم ٿا اچن ۽ انهيءَ جو اثر جو قوم تي ٿو پوي ۽ پيو آهي تنهن جو اوهين تصور ئي ڪري نه ٿا سگهو. اسان جو خاص عرض آهي ته وري انهن کي انهيءَ معنيٰ ۾ ڪم آڻيو جا هنن جي حقيقي معنيٰ آهي ۽ نوجوان جي ”ادب“ جي لفظ حقيقي معنيٰ کان بي بهره آهن ۽ جن کي بشهادت اقبال، ڏسڻ سان ”روزمي گرد د چوشب“ سي وري آداب سکن، ۽ سندن آبائن ۽ اجدادن تي عيان ٿئي ته استاد، اديب ڪو ضروري شخص هو، ۽ استادن تي عيان ٿئي ته هر تعليم کان اڳ تاديب لازم آهي ۽ تعليم، تاديب کانسواءِ اهڙي آهي جهڙي گندي پيالي ۾ صاف پاڻي وجهي توقع ڪرڻ ته اهو پيئڻ جي لائق رهندو يا منجهانئس ڪو نيڪ مطلب پورو ٿيندو:
‘‘این خیال است و محال است و جنون۔’’
علامه آءِ آءِ قاضي