محبت جي ضرورت
خواتين ۽ حضرات
جيڪڏهن هينئر آئون اوهان کي پنهنجي دوست، پروفيسر قاضيءَ جي تقرير متعلق، پنهنجي تاثرات بيان ڪرڻ لاءِ چوان ته پوءِ اوهان ايمانداريءَ سان ٻڌايو ته جيڪر ائين نه چئو ته پروفيسر صاحب، محبت بابت ڪا نئين ڳالهه ته ڪئي ڪانه. انهيءَ الفت، قرب ۽ ڪشش جا وعظ اسان پنهنجي زندگيءَ ۾ ڪافي ٻڌندا پئي آيا آهيون. هن تقرير جي ردعمل طور يقيناً توهان ائين چئو ته اسان ”زندگيءَ جي انهيءَ اهم جذبي“ بابت هزار بار ٻڌو آهي. ٻڌو ته برابر آهي، پر آءٌ پڇندس ته توهان ڪڏهن اتفاق سان عملي ۽ ارادي طور ان کي استعمال به ڪيو آهي؟
حالانڪ اها حقيقت آهي ته جيڪڏهن اهو جذبو ڪائنات جي ڪاروبار جاري رکڻ لاءِ ڪارفرما نه هجي، ته انسان هوند انهيءَ هڪ جذبي جي ڪري، ٻي هر ڪا زحمت گوارا ڪرڻ خوشيءَ سان برداشت نه ڪري ها!
انگلينڊ جي بادشاهه يا راڻي جي سواريءَ جي نظاري ڏسڻ لاءِ انگريزن کي اٺ، ڏهه ڪلاڪ اڳواٽ وڃي ڪنهن گوشائتي هنڌ تي بيهڻو پوندو آهي ته جئين ويجهڙو ديدار ڪري سگهن.
اها آرزو، اها خواهش، اها طلب ۽ اهو جذبو آهي، جنهن کي ”زندگيءَ جو اهم جزو“ سڏيو وڃي ٿو، اسان جي زندگيءَ ۾ ڪيترا اهڙا مختلف پهلو آهن، جن ۾ اسان ان جو اظهار ڪريون ٿا.
غزاليءَ اڳئين وقت جي مسلمانن جي عبادت جي جذبي جو نقشو چٽيو آهي ته جمعي نماز واري آذان کان اڳ، صبح ساڻ، احڪام الاهيءَ جي ادائگي لاءِ سڀ ڪم ڪاريون سيڙائي سڀ کان اول اچي اڳين صف ۾ ويهڻ جي ڪوشش ڪندا هئا، ته جئين خطيب جو خطبو آسانيءَ سان ٻڌي سگهن. خطبي ۽ نماز کانپوءِ به ڪيترو وقت تسبيح ۽ تحليل ۾ محو ۽ مشغول رهندا هئا، جنهن مان انهن کي روحاني لذت حاصل ٿيندي هئي. اهي ماڻهو، پنهنجي ان جذبي جي تسڪين لاءِ پنهنجون ٻيون سموريون خواهشون قربان ڪري ڇڏيندا هئا.
ان جي برعڪس اڄ اها حالت آهي جو اسان سڀ کان پوءِ اچي پوئين رڪعت جي رڪوع ۾ پهچڻ جي ڪوشش ٿا ڪريون، ته جئين هڪ اهڙي خواهش جي پورائي گهڻو وقت نه وٺي، جنهن سان اسان جي دلچسپي گهٽ آهي. اسان اڄ پنهنجي هر نفساني خواهش جا غلام آهيون.
مٿئين مثال ڏيڻ مان منهنجي مراد محض اهو ثابت ڪرڻ آهي ته اسان جون خواهشون ۽ جذبات، وقت بوقت بدلبا رهن ٿا، جنهن جي نتيجي طور اسان مان انتظام ۽ يڪرنگي نڪري چڪا آهن. اڄ پيءُ جو پٽ سان، ڀاءُ جو ڀاءُ سان، ڀيڻ جو ڀيڻ سان اختلاف آهي.
هاڻي محبت ۽ الفت پيدا ٿئي ته ڪيئن؟ شايد اهو جذبو هن وقت عنقا ٿي چڪو آهي، جنهن جو نالو ته سڀني ٻڌو آهي، پر آهي ڇا، سو ڪنهن کي به پتو يا پروڙ نه آهي.
خبر نٿي پوي ته عدم توازن ۽ عدم تعاون جي اهڙي عالم ۾ اسان جو نظامِ زندگي ڪئين برقرار رهي سگهندو، جڏهن ته ڪوبه معمولي جزو به پاڻ ۾ ڪشش ۽ يگانگت نه هئڻ ڪري زنده نه ٿو رهي سگهي، تڏهن هيڏي ساري سنسار جو انتظام بغير ڪنهن توازن ۽ اصول جي ڪئين هلي سگهندو؟
انتظام فقط اتحاد ۽ اتفاق ڪرڻ سان قائم رکي سگهجي ٿو ۽ ظاهر آهي ته ان قسم جي جماعتبنديءَ لاءِ سڀ کان اڳ، الفت جو عنصر پيدا ڪرڻو آهي، جنهن جي ڪشش ڪري هر چيز جا مختلف اجزاء ڪشجي ۽ ڇڪجي اچي هڪٻئي ۾ گڏجن ٿا ۽ ان کان پوءِ منجهائن هڪ بلڪل نئين شي نڪري نروار ٿي ٿئي. انهيءَ نئين شي جي نروار ٿيڻ بعد اسان کي انهن چيزن جي زندگيءَ جو يقين ٿئي ٿو. ان نئين شيءِ کي اسان ”جمعيت“ ڪوٺي سگهون ٿا. جمعيت يعني مختلف جزن جو گڏجي ڪنهن نئين شيءِ ٺاهڻ جو اصول. اهو اصول ڪائنات جي تمام عناصر سان هڪ جهڙو لاڳو آهي. جمادات، نباتات ۽ حيوانات سان گڏ، انسان ذات سان به اهو شرط لاڳو آهي ته جيسين انهن مان هر هڪ پنهنجي جدا جدا جزن کي گڏي اتفاق ڪري، پاڻ کي وڌيڪ پسنديده شيءِ يا زياده مضبوط نظام نه پيدا ڪيو آهي، تيسين انهن جو صفحهء هستيءَ تان ميٽجي وڃڻ، بلڪل لازمي امر آهي.
ساڳئي اصول مطابق انسانن ۾ ”آدميت“ پيدا ٿيڻ کان پوءِ جڏهن منجهن ”اجتماعيت“ جو روح جاڳي اٿي ٿو، تڏهن انسانيت جو ضمير زنده ٿيو پوي، جو انهن جي مجموعي مفاد لاءِ هميشه برسر پيڪار رهي ٿو. اهڙيءَ طرح اتحاد مان انتظام ۽ انتظام مان زندگيءَ جا چشما ڦٽي نڪرن ٿا، جي مرده جسمن ۾ به جان وجهيو ڇڏين.
ان جي برعڪس بي اعتماديءَ ۽ بي اتفاقيءَ، عدم تعاون ۽ انتشار ڪري ايتري ئي تباهي ۽ بربادي ايندي آهي، جيتري اتفاق ۽ اتحاد ڪري انسان ذات جي تعمير ۽ ترقي ٿيندي آهي، يا ٿيڻ جو امڪان هوندو آهي.
انسان جو مرده جسم، ان اصول جو زنده مثال آهي. زندگي يعني اتحاد ختم ٿي وڃڻ کان پوءِ هڪ عضوي جو ٻئي سان تعاون ٽٽيو پوي. پوءِ سَنڌُ، سَنڌَ کان ۽ جزو، جزي کان جدا ٿيڻ جي ڪوشش ڪري ٿو.
اسان چوندا آهيون ته مرده جسم مان بدبوءِ ٿي نڪري. اها بدبوءِ ڇا آهي؟ مرده جسم جي منتشر ٿيل باريڪ جزن مان جڏهن الفت جو انگ ختم ٿيو، تڏهن هو پنهنجي اجتماع کان عليحده ٿي، اسان جي سِنگهڻ جي حس تائين پهچن ٿا ۽ اسان بدبوءِ محسوس ڪريون ٿا. حالانڪ ساڳيا جزا هر زنده جسم ۾ به موجود آهن، پر جسم سان سندن گَهَري تعلق ۽ تعاون هئڻ ڪري ان کان اڳ هو عليحده ٿي اسان تائين نه ٿي پهتا. ٻين لفظن ۾ ائين چئجي ته اها فقط اتحاد ۽ اتفاق جي برڪت هئي، جنهن زنده جسم ۾ بدبوءِ نه ٿي پيدا ٿيڻ ڏني. اهو ڪو ڪتابي علم ناهي. اها برڪت ان جذبهء الفت جي آهي، جو اسان جي احساس کي جاڳائي ٿو. روءِ زمين تي ڪابه شي ان جي ڪشش کان سواءِ پنهنجو وجود برقرار رکي نه ٿي سگهي.
جئين اڳ چيو ويو آهي ته مرده جسم مان الفتي انگ نڪرڻ ۽ باهمي اتحاد ختم ٿيڻ کان پوءِ ان ۾ بدبوءِ پيدا ٿيو پوي، بلڪل ساڳي حالت، نسل انسانيءَ سان لاڳو آهي.
هر ڪٽنب، قبيلي يا قوم جي باهمي محبت ختم ٿيڻ کانپوءِ ان مان جذبو ۽ جان نڪري ٿا وڃن. ان کان پوءِ لازم آهي ته منجهن ”انتشار ۽ بدبوءِ“ پيدا ٿين. ڇاڪاڻ جو منجهن زندگيءَ جو اهم ترين جزو، باقي نه رهيو آهي. اهڙيءَ حالت ۾ ”انصاف“ يا ڪنهن به ٻي چڱي خصلت جي طاقت ان کي مرده ٿيڻ کان بچائي نٿي سگهي.
اسان کي پنهنجي قوم جي مجموعي نموني ۾ مذمت ڪرڻ جي بجاءِ، انفرادي طور پاڻ کي به ڏوهه ڏئي پاڻ مان خودپسندي ۽ خودغرضيءَ واريون خواهشون ڪڍڻ گهرجن. اسان کي پنهنجي جان سان محبت ڪرڻ جي بجاءِ، ٻين کي گُهرڻ ۽ انهن سان تعاون ڪرڻ گهرجي.
هن وقت هيءَ حالت آهي جو اسان مان هر هڪ پاڻ کي پسند ڪرڻ، ۽ پاڻ کي پوڄڻ ۾ پورو آهي. عملي دنيا ۾، ڪنهن ٻئي سان، اسان جو بيغرضانه تعلق رهيو ئي نه آهي. جيڪڏهن ڪو الفت يا محبت جو ڪڏهن ڪو اکر کڻي ٻڌي ٿو ته سمجهي ٿو ته اهو فقط پَريِن ۽ جنن جي آکاڻيءَ سان تعلق رکي ٿو ۽ ان جو هن عملي دنيا سان ڪوبه واسطو نه آهي. بقول مرزا حيرت: ”پاڻ کي پوڄڻ کان بهتر آهي ته اسان بُتن جي پرستش شروع ڪريون!“
شاهه لطيف جو خيال آهي ته جن ”جُنگَن“ سچ پچ ذاتي غرض کي ترڪ ڪيو آهي ۽ جن الله سان دل لڳائي آهي، انهن سان ملڻ به وڏي سعادت آهي.
مون سي ڏٺا ماءُ، جن هو ڏٺو پرين کي
رهي اچجي راتڙي، تن جنگن سندي جاءِ
جنهن معاشري ۾ ايڏو ڏڦيڙ هجي جو ڀاءُ، ڀاءُ کي نه سهي سگهي، ان جو جلد کان جلد خاتمو ٿيڻ بيحد ضروري ۽ لازمي آهي.
قدرت جو هر قانون پنهنجي جاءِ تي اٽل ۽ ناقابلِ درگذر آهي؛ جنهن کان عالم جي مخلوقات جو ڪوبه جزو انحراف ۽ روگرداني نه ٿو ڪري سگهي. ان قانون مطابق ڪنهن به بَني بشر، توڙي ڪنهن ٻي مخلوق کي باهمي الفت جي قانون ٽوڙڻ بعد خطء زمين تي رهڻ جو حق نه ٿو رهي. جڏهن ان قسم جي تخريب بدران تعمير ڪئي وڃي ٿي، تڏهن ته قدرت به ان لاءِ اهڙو انعام عطا ڪري ٿي.
اسان ڏٺو ته هڪ غليظ ڦُڙو، جڏهن جسمِ انساني جي ٻين جزن سان اشتراڪ عمل ڪري ٿو، تڏهن پورن نَون مهينن ۽ ڏهن ڏينهن بعد ان ۾ به زندگي پيدا ٿيو پوي.
ساڳئي وقت، مرده جسم جا جزا، جڏهن منجهانئن جان نڪريو وڃي، تڏهن هڪٻئي کان الڳ ٿيڻ لاءِ تيار ٿيو وڃن ۽ جيڪڏهن ميت جلد زمين اندر دفن نه ڪري ڇڏجي ته جيڪر سندس هڪ هڪ جزو ٻئي کان عليحده ٿي ڦاٽي پوي.
بعينه اها حالت اسان انسانن ۽ پنهنجي سوسائٽيءَ سان لاڳو رهي ٿي. جيڪڏهن اسان کي زندهه رهڻو آهي ته پوءِ لازمي طور تي، هڪٻئي سان تعاون ڪرڻو آهي. انهيءَ ۾ اسان جي پنهنجي مرضيءَ جو ڪوبه دخل نه ٿو رهي، ڇا لاءِ ته جيڪڏهن زبان سان اسان ”انسان ذات“ کي هڪ ”انسان ڪبير“ ڪري ڪوٺيون ۽ ڪائنات کي ”شيخ الاڪبر“ سان تشبيهه ڏيڻ جي تبليغ ڪئي ته ان مان عملي طور تي ڪوبه مطلب بارآور نه ٿيندو. ان جي بجاءِ اسان کي سنجيدگيءَ سان سوچڻو آهي ته ”عدم تعاون“ جي عام فضا ۾ اسان ايندڙ تباهيءَ ۽ موت کان ڪئين پاڻ بچايون. ٻيءَ صورت ۾ ظاهر آهي ته اسان کي فقط هن دنيا جي هر حسين شي ۽ فنڪارانه شاهڪار تان دستبردار ٿيڻو پوندو، جي سمورا لطيف جذبن جي پيداوار آهن، بلڪ جلد کان جلد هن صفحهء هستيءَ تان ميٽجي وڃڻ لاءِ آماده ٿيڻو پوندو، ”خس ڪم جهان پاڪ“.
جا شيءِ قدرت جي ڪنهن اٽل قانون مطابق عمل پذير ٿيڻي آهي، اها پنهنجي مقرر وقت تي ضرور ايندي ۽ ٿي رهندي. ان کان بچڻ جي فقط هڪ صورت آهي، ته اسان مان هر هڪ انفرادي طور سوچي ته آءٌ بذات خود ڪيئن ان اصول جي پابندي ڪريان. ٻئي جي خواهشن ۽ طبعي لاڙن ۾ ڪنهن جي دست اندازي ڪرڻ جو ڪوبه ضرور ناهي. هر هڪ کي پنهنجو نقطهء نظر آهي.
مُهاڻيءَ کي جيڪڏهن مڇيءَ جي کِکاڻ مان فرحت اچي ٿي ته ان کي موتيا گُل آڇڻ مان ڪهڙو سود؟ پنهنجي طبيعت مطابق هر ڪو پنهنجي ذوق جي تڪميل ڪري، ليڪن قدرت جي انهن بنيادي اصولن کان ڪنهن به صورت ۾ روگرداني نه ڪري، جيڪي اسان جي زندگيءَ جو ”اهم جزو“ آهي. انهيءَ ڪري جيڪڏهن ڪنهن کي ”موت“ سان ملاقات ڪرڻ جي خواهش آهي ته پوءِ کيس ان سان به ملڻ جي موڪل هئڻ گهرجي.
اها ٻي ڳالهه آهي ته ڪابه ذليل خواهش، هر شخص لاءِ پنهنجي سرشرم جو باعث هئڻ گهرجي. دنيا جي هيترين حَسين شين مان جڏهن هن کي ڪابه پسند ڪرڻ جي اجازت آهي، ۽ پوءِ به هو پاڻ لاءِ ڪا خراب شي پسند ڪري ٿو ته پوءِ اها سندس قسمت!
اصل ۾ قوم جي ماڻهن جي خواهش کي ئي ”تهذيب“ڪوٺيو وڃي ٿو. پنهنجي پسند اسان کي جتي ”بهترين انسان“ بڻائي سگهي ٿي، اتي ”بدترين حيوان“ بنجڻ جو پڻ ان مان هرمهل امڪان آهي.