نئين نسل جي نالي،آخري پيغام
منهنجي دل جي آرزو آهي ته جيڪر اسان جي نئين نسل کي 12 ربيع الاول جي اهميت جي خبر پوي، پر مون کي يقين آهي ته اسان جو نئون نسل بي خبر آهي. اسان جو نئون نسل چوڌاري گهڻو ئي هُل هنگامو ڏسي پسي ٿو، پر انهيءَ جي باوجود اڃا ننڊ ۾ آهي. هلي چلي به ننڊ ۾ ٿو، گوڙ گهمسان ۽ شور غوغاءُ جي پٺيان پاڻ به اکيون ٻوٽي ننڊ ۾ هلندو رهي ٿو. بدقسمتيءَ سان ان جي برعڪس ٻيو ڪجهه ٿي به ته نه ٿو سگهي، ڇو ته دنيا ۾ ”سچ“ سان محبت ڪرڻ وارو ڪونه رهيو آهي، ”عزت ۽ آبرو“ جي جاءِ ”سياست ۽ حرفت“ اچي والاري آهي، جيڪي ٻين لفظن ۾ ٺڳيءَ ۽ دولاب جا نالا آهن. انهيءَ قسم جي نقطه نگاهه ۽ عمل کي ”پاليسي“ سڏيو وڃي ٿو. چيو وڃي ٿو ته ”پاليسي“ جو اخلاق سان ڪو واسطو ڪونهي! ڪي به اصول ان سان لاڳو ٿي نه ٿا سگهن، سواءِ ان حالت جي جو اهي اصول به ٺڳيءَ ۽ دولاب جا هجن! جڏهن اهو آهي ماحول ۽ اهڙا آهن اسان جا معتبر بزرگ ۽ رهبر ته پوءِ نئين نسل مان آخر ڪهڙي اميد رکجي؟ اسان جي نئين نسل کي تعليم ته برابر ملي ٿي پر ”طاغوتي“ اسڪولن ۾، جن جو ڪم آهي روشنائيءَ مان ڪڍي اونداهي ڏي نِيڻ. ظاهر آهي ته اهڙيءَ حالت ۾ پنهنجي نئين نسل مان اها اميد رکڻ به اجائي آهي ته هو پنهنجي تاريخ جي صحيح ڄاڻ رکندو. (صحيح تاريخ لکڻ جو ڪم ته پري رهيو) پر مون کي يقين آهي ته جيڪڏهن تاريخ لکي ويئي ته گهٽ ۾ گهٽ هڪ رواجي انسائيڪلوپيڊيا جيترا جلد رڳو ان حقيقت کي کولي بيان ڪرڻ لاءِ لکيا ويندا ته انهيءَ سڳوري سال جي”12 ربيع الاول“ کان اڳ دنيا جي حالت ڪهڙي هئي ۽ پوءِ ڪهڙي بيٺي؟
اشارتاً چئجي ته يوناني رياستن جي حالت اها هئي ته نالي ۾ عوامي جمهوريتون هيون، پر سندن آدمشماري جو نوي سيڪڙو ماڻهو غلام هئا، يا وري ٻاهريان هئا. ”شهريت“ جا حق رڳو ڏهه سيڪڙو ماڻهن کي مليل هئا.
ارسطو، جو مڙني منجهه وڏو هو، تنهن جو به چوڻ اهو هو ته ”پورهيت ماڻهو اخلاق وارو ٿي نه ٿو سگهي!..“ ۽ غلامن جو طبقو انساني سماج لاءِ تمام ضروري آهي!.“
هوڏانهن ”روم“ ۾ ڪميءَ ۽ ڪاسبيءَ کي اجازت نه هئي ته عبادتگاهه ۾ داخل ٿي سگهي! هيڏانهن هت خود پنهنجي زماني ۾ اسان ”شودر ۽ وئش“ جي ڪهڙي حالت ڏٺي، سو ياد اٿئون. عيسائي پادري ته هميشه عيسيٰ عليه السلام جي پوئلڳن کي تلقين ڪندا رهيا ته ”متان انجيل کي هٿ لاتو اٿو!“ هنن غريبن کي انجيل پڙهڻ جي اجازت به ڪانه هئي، ۽ نه وري سوچ ويچار ڪرڻ جي. اهي ڪم پادرين جي بلي هئا. هنن کي هر اها ڳالهه قبول ڪرڻي هئي جا پادري کين ٻڌائي. عقل ۽ سائنس کي مذهب جو دشمن سمجهيو ٿي ويو، (اڃا به سمجهيو پيو وڃي)، هر ڪنهن کي پنهنجو مذهب پيارو هو، چي:”منهنجو دين سچو، ٻيو سڀ ڪجهه ڪوڙ.“
جڏهن اها هئي دنيا جي حالت، تڏهن حڪم آيو ”فڪ رقبه“ ”زنجيرون ٽوڙيو!“ اتان نڪتو اصول، ”مساوات، اخوت ۽ عدل“ جو. اعلان ٿيو ته ”الڪاسب حبيب الله“، ”پورهيت خدا جو دوست آهي.“ دين لاءِ ارشاد ٿيو ته دين ۾ ”منهنجو ۽ تنهنجو“ آهي ئي ڪونه! دين فقط خدا جو آهي. اوهان جو پهريون فرض آهي ”فڪر ڪرڻ“، ان کان پوءِ اوهانجو ٻيو فرض آهي ”علم جي تلاش ڪرڻ ۽ جيڪي اوهان کي تلاش ۾ ملي تنهن جو اڀياس ڪرڻ.“ ”علم پرائڻ سڀني مردن ۽ زالن جو عام فرض آهي.“ ”اوهان جي سوچ ويچار جي ساعت سالن جي عباد ت کان افضل آهي.“ ”سچ ۽ علم جي جستجو ئي صحيح جهاد آهي.“ ”عقل ۽ علم خدا جون وڏيون نعمتون آهن.“ اهو آهي تت آخري پيغام جو جيڪو اسان وٽ پهتو. پر پوءِ ان تي عمل ڪرڻو هو، رڳو ان جو وظيفو پڙهڻو نه هو.
چنانچه پهرين مسلمانن ان جي حرف به حرف پيروي ڪئي. نتيجو اهو نڪتو ته هنن دنيا کي الٽ پلٽ ڪري ڇڏيو. آخر اهي ننڊ جي آغوش ۾ هليا ويا. سندن پويان جن واٽ ورتي تن ”مسلماني“ جو نالو رکيو، نيت دنيا جي حاصلات پٺيان هئن. پوءِ سرءُ آئي ۽ وڻن تي هڪڙو پن به نالي نشان طور نه رهيو!
اهو ڏسي دنيا جي ٻين قومن اک پٽي. پر هنن کي حقيقي حياتي سان دلچسپي ڪانه هئي، کين فقط دنيا درڪار هئي. جڏهن ساوا ٿيا تڏهن اها حرڪت ڪيائون جو ڄاڻي ٻجهي پنهنجي دنيوي سڌاري ۽ ترقي جي اصل ماخذ تي پردو وڌائون ته جئين چئي سگهن ته جيڪي ڪجهه اسان کي حاصل آهي، سو ڪٿان اڌارو ڪونه ورتو اٿئون! آخر ٿيو ائين ته خود سندن ماڻهن ۽ آئينده نسلن کي پتو ڪونه پيو ته عدالت جو ذريعو ڪهڙو هو. نتيجو اهو نڪتو ته سڄي دنيا ۾ اوندهه! جتي ڪٿي حياتي جي بيحرمتي! ڪنهن کي پتو ڪونه ٿو پوي ته زندگيءَ جو اصل مقصد ڪهڙو ؟ تنهن ڪري هر ڪو فقط حيواني حس جي پورائي پيو ڪري. هاڻي علاج ڪهڙو آهي سو ڀلي ته ڏاها ماڻهو سوچين. پاڻ کي سنڌيءَ جو هڪ پهاڪو ياد ٿو پوي: ”هٿ جي ڪئي جو نڪو ويڄ نه طبيب“. اڄوڪا مسلمان نه رڳو ننڊ ۾ هلن چلن ٿا پر جئين ته اکيون پوريل اٿن، ان ڪري اوڏانهن ئي رخ رکن ٿا، جتان گوڙ ۽ شور اچي ٿو. کين ٻيو ڪو رخ ۽ رستو سجهي ئي ڪونه ٿو! پر پوءِ ڪير ويهي پاڻ کي ٻڌائي ته اهو عالي مرتبه ڪيرهو، جنهن سڀ ڪجهه اسان جي جهان ۾ آندو؟
علامه آءِ آءِ قاضي