منهنجو ڏوهه
آءٌ ان وقت به سنڌي هوس، جڏهن هن ڌرتيءَ جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ ڪنهن مذهب جو وجود ڪو نه هو. آءٌ ان وقت به سنڌي هوس، جڏهن سنڌوءَ جي ڪنارن تي چانڊوڪين ۾ منهنجي ڌرتيءَ جو دراوڙ، سومرس جون جمنيون اندر ۾ اوتي وحشيانه ناچ ڪندو هو ۽ آءٌ ان وق به سنڌي هوس، جڏهن سانجهي ٽاڻي مُوهن جي ميدانن ۾ زندگيءَ جو فطري رقص، ڪائنات جي دل ۾ ٿرٿلو وجهي ڇڏيندو هو.
انساني پيدائش کان وٺي مون ڪيئي مذهب مٽايا آهن، پر سنڌيت جو لباس نه لاٿو اٿم. ڪنهن وقت آءٌ عناصر اربع جو پرستار هوس. ٻئي وقت آءٌ هزارها ديوتائن جو پوڄاري هوس. آءٌ سالن جا سال مڪتيءَ جي تلاش ۾ مهاتما ٻڌ جي جي چرنن ۾ مٿو ٽيڪيندي رهيو آهيان، جڳن تائين منهنجي چتا، برهمڻ ازم جي چکيا تي چڙهندي رهي آهي. ۽ پوءِ آءٌ خداءِ واحدجي سامهون جهڪڻ لڳس.
اُنهن سڀني مذهبن مون کان منهنجي ’سنڌيت ۽ سنڌي زبان‘ نه ڦري ۽ آءٌ اَڄ به هڪ سنڌي محب وطن ملزم جي حيثيت ۾ اوهان جي سامهون بيٺو آهيان، آءٌ مناسب سمجهان ٿو ته پنهنجي تخليل واري سنڌ جي وضاحت ڪريان، جنهن جي وجود سان لاڳاپيل هجڻ سبب آءٌ هتي بيٺو آهيان.
مون وٽ سنڌ ڦڳڻ جا ڦوڳ ۽ پُوهه جا پارا، سانوڻ جون سَر مستيون ۽ آرهڙ جا جهولا آهي. جن منهنجي ملڪ جي ماروءَ جي مَن کي ماکيءَ کان وڌيڪ مٺو ۽ زهر کان ڪڙو بنايو آهي. مون سنڌ کي هن ڌرتيءَ مان ڦٽندڙ هر سلي ۾ ڏٺو آهي. مون سنڌ کي هر ٿوهر جي مولهئي ۾ جرڪندي ڏٺو آهي. منهنجي نظر ۾ چيٽ جي چانڊوڪي ۽ ڪتيءَ جي اُٻ ۾ سنڌ جا نرمل نظارا هوندا آهن. کُڏيءَ تي ڪم ڪندڙ، ڪوري آڏاڻي تي اُڻت ڪندڙ ڪاريگر جي هٿن ۾ سنڌ جي جوپن تي نکار ايندي به مون جاچيو آهي، چارڻ جي چنگ، ڪارونڀار جي ڪَڪر، ٻڪرال جي ٻهڪي، آسروند جي اکڙين جي اُوسيئڙي ۾ مون سنڌ جي تاريخ پڙهي آهي.
سنڌ صرف ڪارونجهر ۽ ڪينجهر ناهي پر موهن جي دڙي جي دانهن، ڀٽائيءَ جي ڀٽ جي ڀؤنر، ملير جي مهڪ، مياڻيءَ جي ميدان جا نعرا، کرڙيءَ جي کيتن جي سڳنڌ، ککيءَ هاڻيون کاريون، لطيف جون لافاني لاتيون ۽ سچل جون گهڙوليون به سنڌ آهي.
اِن سنڌ کي مياڻيءَ جي مجاهد غلام محمد لغاري منهنجي سامهون هڪڙي لفظ ۾ خراج عقيدت پيش ڪيو آهي:
’اين سرزمين سنڌ چون مادر ماست‘
اها ماءُ سنڌ ايامن کان مون کي ورثي ۾ ملي آهي، ۽ ان جي هر شيءِ مون کي پاڻ ڏانهن ائين سڏي رهي آهي، جيئن ازل جي اڃايل روح کي گلابي چپن جي مرڪ سڏيندي آهي.
حبيبن هيڪار منجهان مهر سڏ ڪيو
سو مون سڀ ڄمار، اورڻ اهو ئي ٿيو.
مون ازل کان ان سان پيار ڪيو آهي ۽ پريت جو وچن پاڙيو آهي.
اَلست بربڪم جڏهن ڪن پيومِ،
قالو بَلا قلب سين، تِڏهن تت چيومِ،
تنهين وير ڪيومِ، وَچن ويڙهيچن سين.
مشهور آمريڪي فلاسفر، جان ڊيويءَ لکيو آهي ته
”جنهن آمريڪيءَ آمريڪا جي جنگ آزادي ۽ ان جي تعمير لاءِ خلوص سان حصو نه ورتو آهي، تنهن کي آمريڪي سڏائڻ جو ڪو به حق ڪونهي.“
مون نه صرف ايترو چيو آهي ته:
”جنهن به شخص سنڌ جي وجود کان انڪار ڪيو آهي، سو سنڌي ناهي.“
پر هن دور ۾ جڏهن آرڊينس ذريعي ماڻهن جا فطري حق کسيا وڃن ٿا. ان دور ۾ صرف منهنجو سنڌي سڏائڻ ئي جرم آهي ۽ آءٌ اقرار ٿو ڪريان ته انهيءَ ڏوهه جو ڏوهي، انهيءَ گناهه جو گنهگار ۽ انهيءَ جرم جو مجرم آءٌ آهيان.
دين ڌرم جي دوکي لٽجي نيٺ اسان اک کولي آ،
سنڌ سواءِ ٻي ڳالهه نه ٿيندي سامهون توڙي گولي آ.
سنڌ، تي نسل انساني ڪهڙي وقت آباد ٿيو آهي، ان باري ۾ ڪا به يقيني شهادت موجود ڪانهي. البت حضرت مسيح جي پيدائش کان هزارين سال اڳ ۾ سنڌ اندر شاندار ۽ باوقار تهذيب ۽ تمدن جي اوسر ٿي هئي. جنهن جو ثبوت موهن جي دڙي جي آثارن مان ملي سگهي ٿو. آءٌ مورخن جي هن راءِ سان متفق ڪو نه آهيان ته موهن جي دڙي جي تهذيب، حضرت مسيح کان صرف ٽي هزار سال پراڻي آهي، ڇو ته هن ڳالهه سان سڀئي تاريخدان ۽ آثار قديمه جا ماهر متفق آهن ته اِها تهذيب آرين جي اچڻ کان اڳ ۾ دراوڙ لوڪن جي آهي، ۽ آريا مهاڀارت جي لڙائيءَ کان گهڻو اڳي هتي اچي چڪا هئا.
سنڌ جي هڪ عظيم تاريخدان ڀيرومل مهرچند آڏواڻيءَ جي تحقيق موجب ”مهاڀارت جي جنگ مسيح جي پيدائش کان گهٽ ۾ گهٽ پنج هزار سال اڳ ۾ لڳي آهي. انهيءَ حساب موجب موهن جي دڙي جي تهذيب گهٽ ۾ گهٽ اڄ کان ڏهه هزار سال اڳ ۾ وجود ۾ اچي چڪي هئي. هيءُ اهو دور هو، جنهن ۾ انسان کائڻ، پيئڻ جي صحيح ڍنگ کان واقف ڪو نه هو. ان وقت منهنجي سر زمين جي دانا ۽ دور انديش رهواسين نه رڳو پنهنجو پاڻ کي سڌاري ورتو هو، پر هن انسانيت جي شاندار مستقبل ۽ پرمسرت زندگيءَ لاءِ ڪيترائي هنر ۽ فن ايجاد ڪري ورتا هئا. انهيءَ بنياد تي آءٌ چئي سگهان ته انساني تهذيبن جو بنياد ۽ سنڌي زبان دنيا جي زبانن ۾- ”آم الالسنته“ (زبانن جي ماءُ) آهي. سنڌ جي انهيءَ تهذيب ۽ هنر کي تباهه ڪرڻ لاءِ آرين کان پوءِ تاريخ جي ڪتابن ۾ يوناني سامراج جي حملي جو ذڪر تفصيل ۽ وضاحت سان ملي ٿو. جيڪو حضرت مسيح کان 325 ق. م سال اڳ ٿيو هو.
دنيا جي وڏي فاتح سڪندر مقدوني (يوناني) 325 ق. م سال سنڌ تي حملو ڪيو هو ۽ يوناني عالم سنڌ جي ٻنين ۾ ڦٽين جي فصل کي ڏسي حيران ٿي ويا هئا. وري ايرانين جو حملو، راءِ سهيرس جي وقت ۾ ٿيل نظر اچي ٿو. جڏهن سنڌ تي ٻڌ مذهب جي پيروڪارن جي حڪومت هئي. اڳتي هلي سنڌ جي دولت ۽ شادابيءَ جي هاڪ ڪيترن فاتحن لاءِ حملن جو دروازو کولي ڇڏيو ۽ سنڌ ان خوبصورت ڇوڪري وانگر ٿي وئي، جنهن جي چپن جو رس، چوسڻ لاءِ ڳوٺ جا ڳڀرو رات ڏينهن مڇن کي وٽ ڏيندا رهن. عرب، مغل، غزنوي، غوري، خلجي، تغلق، ارغون، ترخان ڪيترائي سون جا سڌڙيا، سنڌ جي سينڌ کي داغدار ڪندا رهيا آهن.
جڏهن به ڪو نئون فاتح سنڌ ۾ آيو آهي ته هتي سنڌ ۾ انساني لاشن جا سٿا لڳا آهن، جڏهن به ڪو ڌاريو ڌاڙيل هتي وارد ٿيو آهي ته يتيم ٻارن ۽ رَنڙ عورتن جون آهرن ۽ دانهون سالن تائين اُڀ ڏارينديون رهيون آهن. جڏهن به ڪنهن ٻاهرئين فوج هتي پير پاتو آهي ته سنڌ جي کيتن مان سونهري سنگن جي بجاءِ، باهه جا شعلا ڀڙڪيا آهن ۽ جڏهن به ڪنهن ظِل الاهي هتي نزول فرمايو آهي ته ڪتاب سڙيا آهن. ڳوٺ کنڊرن ۾ تبديل ٿيا آهن. آباديون ويرانين ۾ تبديل ٿيون آهن. عالمن جي ڳچين تي تلوارون هليون آهن ۽ وَسندين ۾ ويراڳ جو واهوندو هليو آهي. پر سنڌ جي بهادر دلير عوام هر ڀيري پنهنجي محنت ۽ جاکوڙ سان اڳ کان اڳري شاندار ۽ پاڻ ڀري سنڌ تعمير ڪئي آهي. تاريخ ۾ سنڌ هزارها بار اُجڙي وري آباد ٿي آهي، ۽ ڪيئي ڀيرا ڊهي وري ٺهي آهي، ۽ ڪيئي ڀيرا برباد ٿي آهي. برطانيه ۾ بيشمار دولت آهي، پر اُها ٻين ملڪن مان ڦريل آهي، آمريڪا ۾ بي آنت سرمايو آهي، پر اُهو ٻين کان لٽيل آهي، فرانس ۾ اَڻ ڳڻت ملڪيت آهي، پر اُها ٻين قومن جي ڦٻايل آهي، پر تگال ۾ جهجهو پئسو آهي، پر اُهو ٻين خطن مان هڙپ ڪيل آهي. ايران ۾ اَڻ ڳڻيو ناڻو آهي، پر اُهو ٻين کان غضب ٿيل آهي، جپان ۾ بي انداز مال آهي، پر اُهو ٻين ملڪن جي عوام کان ڌاڙي ۾ حاصل ڪيل آهي، پر سنڌ ۾ جيڪي ڪجهه آهي، سو سنڌ جي ئي پيدائش آهي ۽ سنڌ جي ئي عوام جي محنت جو ڦل آهي، دنيا جي اڪثر ملڪن جي خوشحاليءَ ۾ سنڌ جو حصو ته ضرور آهي پر ٻين قومن جو حصو سنڌ جي آباديءَ ۽ شادابيءَ ۾ نه پر اُن جي بربادي ۽ تباهيءَ ۾ آهي. تاريخ جي اِنهيءَ پوري سرگذشت ۾ سنڌ هڪ ملڪ رهي آهي. يونانين هن کي سنڌو سڏيو آهي.
ايرانين هن کي ولايت سنڌ سڏيو آهي، عربن هن کي مملڪت سنڌ سڏيو ۽ هتي جي بهادر عوام جي جذبن جي ترجماني ڪندڙ شاعرن، اديبن، مفڪرن، چارڻن، حڪيمن، ڀٽن ۽ ويدن، هن ماٿريءَ ک سنڌو ديش چيو. ايرانين جي ولايت سنڌ، عربن جي مملڪت سنڌ، ۽ يوناني جي سنڌوءَ جي معنيٰ سنڌو ديش آهي. اُهو نالو هن سرزمين جو قديم ترين نالو آهي. سنڌ جي قومي رهبر جي. ايم. سيد آل انڊيا مسلم ليگ جي جناح صاحب جي صدارت هيٺ ڪراچيءَ ۾ ڪٺي ٿيل اِجلاس ۾ هن خطي کي (جناح جو موجودگيءَ ۾) سنڌو ديش سڏيو. جنهن تي جناح صاحب ڪا به ناراضگيءَ ڪو نه ڏيکاري. سنڌ جي هڪ وڏي ماهر تعليم ۽ وڏي تاريخدان علامه دائود پوٽي پنهنجي هڪ خط ۾ هن ڀلاري ڀُونءِ کي سنڌو ديش لکيو ۽ پاڪستان جي ڪنهن به ارباب اختيار اُن تي اعتراض نه ڪيو.
موجوده سنڌ جي هڪ وڏي تاريخدان رحيمداد مولائي شيدائي ورهاڱي کان اڳ شڪارپور مان نڪرندڙ سنڌو رسالي ۾ پنهنجي مضمون اندر سنڌ لاءِ پندرهن دفعا سنڌو ديش جو نالو ڪتب آندو ته مسلم ليگ، ڪانگريس ۽ انگريز ان تي ڪنهن به غصي جو اظهار نه ڪيو. سنڌي زبان، ادب، تاريخ جي هڪ وڏي ڄاڻو ڀيرومل مهر چند آڏواڻيءَ پنهنجي ڪتاب ”سنڌي هندن جي تاريخ“ ڇپيل 1946ع ۾ سنڌ کي سنڌوديش لکيو آهي. بهرحال سنڌ جي هڪ جدا ملڪ جي حيثيت 1843ع تائين هلندي آئي آهي. انهيءَ سن ۾ انگريزن هڪ خونخوار ۽ ڇتي جنگ ۾ سنڌ تي قبضو ڪيو. انهيءَ قبضي وقت لهندڙ سج جي لامن ۾ شهيدان سنڌ جي خون جي ڏيئن وسامڻ سان گڏ سنڌ جي هڪ ملڪ واري حيثيت ختم ٿي وئي، ڇهن سالن کان پوءِ انگريزن ان جي صوبائي حيثيت به ختم ڪري سنڌ کي بمبئيءَ سان ملائي ڇڏيو. 1935ع واري انڊيا ائڪٽ تحت سنڌ جي صوبائي حيثيت بحال ٿي، 1940ع واري قرارداد ۾ بنگال جي بيدار مغز سياستدان فضل الحق جي واتان لاهور جي تاريخي شهر ۾ سنڌ، بنگال، پنجاب، بلوچستان ۽ سرحد جي باري ۾ ملڪن واري حيثيت بحال ٿيڻ جو اعلان ٿيو. جڏهن هن اُنهن خطن کي “States” اِسٽيٽس جي نالي ۽ حيثيت سان پاڪستان جي ڍانچي ۾ شامل ٿيڻ جي دعوت ڏني. انگريزن جي قبضي کان پوءِ قرارداد- لاهور پهريون اعلان نامون ڪو نه هو. جنهن ۾ اُنهن خطن کي ملڪن جي حيثيت ڏني وئي هجي، پر قرارداد- لاهور کان سورنهن سال اڳ ۾ مولانا عبيدالله سنڌي، ترڪيءَ مان آزاد هندوستان لاءِ هڪ خاڪو شايع ڪيو هو. جنهن ۾ سنڌ، پنجاب، بنگال وغيره وغيره کي ملڪن جي حيثيت ۾ آزاد هندوستان جي وفاق ۾ شامل ڪرڻ جي رٿ ڏنل هئي.
مولانا صاحب واري خاڪي ۾ مرڪز وٽ دفاع، اُمور خارجه ۽ ڪرنسيءَ جا کاتا ڏنل هئا. 1966ع ۾ شيخ مجيب الرحمان ڇهن نڪتن جي بنياد تي پاڪستان کي متحد ۽ مضبوط بنائڻ لاءِ جيڪا رٿ ڏني هئي. اُها ئي ساڳي رت هندوستان کي آزاد ۽ خودمختيار بنيادن تي بيهارڻ لاءِ عبيدالله سنڌيءَ 1924ع ۾ ڏئي چڪو هو، پر حالتن ۽ تاريخي فيصلن ٻنهي تجويزن کي ختم ڪري ڇڏيو، ۽ انهن ٻنهي تجويزن ختم ٿيڻ سان ٻنهي صورتن ۾ هڪجهڙا نتيجا نڪتا. يعني 1947ع ۾ هندوستان تقسيم ٿي ويو، ۽ 1971ع ۾ پاڪستان ورهائجي ويو.
قرارداد- لاهور پاس ٿيڻ کان ٽي سال پوءِ 1943ع ۾ سنڌ اسيمبليءَ پاڪستان جي وفاق ۾ سنڌ ملڪ جي شامل ٿيڻ جو ٺهراءُ پاس ڪيو. اِهو ٺهراءُ پيش ڪندڙ موجوده سنڌ جو عظيم رهبر، قومي رهنما ۽ تحريڪ آزاديءَ جو روشن دماغ جناب محترم جي. ايم. سيد هو.
1946ع ۾ آل انڊيا مسلم ليگ جي پاس ڪيل ٺهراءَ ۾ مسلم ليگ پارلياماني پارٽيءَ جي گروپ، ترميم ڪري اِسٽيٽس “States” لفظ جي بجاءِ اسٽيٽ (State) لفظ داخل ڪيو. جنهن تي قرارداد- لاهور جي مُحرڪ، اي. ڪي. فضل الحق ۽ سنڌ اسيمبليءَ ۾ پاڪستان جو ٺهراءُ پيش ڪندڙ مسلم ليگي رهنما جي. ايم. سيد، سخت اعتراض ڪيو هو. مسلم ليگ جا مرڪزي ليڊر اُنهن احتجاجن جي پرواهه نه ڪندي، شمله ڪانفرنس ۾ گڏيل هندوستان جي زون واري انتظامي ڍانچي تي راضي ٿي قرارداد- لاهور کان ئي ڦري ويا. اڳتي هلي جواهر لال نهروءَ جي هڪ پريس ڪانفرنس کان ناراض ٿي وري قرارداد- لاهور جي ترميم ٿيل شڪل ڏانهن موٽي آيا.
1947ع ۾ اُنهن ليڊرن پنجاب ۽ بنگال جو ورهاڱو قبول ڪيو. اِهو لازمي نتيجو نڪتو هو، قرارداد- لاهور جي اَصلي روح ۾ ڦيرڦار رڻ جو. آزاد پاڪستان جي حڪومت 1948ع ۾ سنڌ جي هڪ تاريخي ۽ مرڪزي شهر ڪراچيءَ کي سنڌ کان جدا ڪري مرڪزي حوالي ڪيو. ان وقت سنڌ جي وزير اعليٰ اَيوب کهڙي انهيءَ فيصلي جي مخالفت ڪئي ته سندس وزارت کي برطرف ڪري هڪ هٿ ٺوڪئي شخص پير الاهي بخش کي وزير اعليٰ بنايو ويو. جنهن نه رڳو خوشيءَ سان ڪراچيءَ کي مرڪز جي حوالي ڪيو، پر پناهگيرن جي آمد لاءِ سنڌ جا ٽئي رستا کولي ڇڏيا، ۽ اهي رستا 1965ع جي (پاڪ-ڀارت) جنگ تائين کليل رهيا. واضح رهي ته خانبهادر کهڙي پناهگيرن جي حد کان وڌيڪ سنڌ ۾ آبادڪاريءَ تي سخت اعتراض ڪيو هو.
1955ع ۾ سنڌ جي اُها حيثيت به ختم ڪئي وئي، جنهن بنياد تي سنڌ ملڪ پاڪستان ۾ شامل ٿيڻ جو اعلان ڪيو هو. جيڪا حيثيت سنڌ کي انگريز سامراج 1935ع واري انڊيا ائڪٽ تحت ڏني هئي. يعني سنڌ جي صوبائي حيثيت به ختم ڪري کيس ون يونٽ جي پنجوڙ ۾ ڦاسايو ويو ۽ سنڌ کان سندس قديم ۽ تاريخي نالو ڦري کيس مغربي پاڪستان سڏيو ويو، ڪيڏو نه حيرت انگيز ۽ دکدائڪ منظر هو، جڏهن سنڌ جو عوام مياڻيءَ جي ميدان ۾، حيدرآباد جي قلعي ۽ سنڌ جي عروج جي علامت ٺٽي جي نالن پٺيان (سابق سنڌ) جو لفظ لکيل ڏسندو هوندو.
اهو بلڪل ائين ئي هو، جيئن ڪنهن ٻار کي مجبور ڪيو وڃي ته هو پنهنجي ماءُ کي، پياري امڙ سڏڻ بجاءِ، سابق امان سڏي، انهيءَ پوري عرصي ۾ سنڌ سان ۽ سنڌ جي عوام سان جيڪو ڪجهه وهيو واپريو آهي سو هڪ المناڪ ۽ وار ڪانڊاريندڙ داستان آهي، جنهن جي بيان جي هن موقعي تي آءٌ گنجائش نٿو سمجهان پر هڪڙو مثال ضرور ڏيندس، جنهن مان سنڌ جي باري ۾، ۽ سنڌ عوام جي متعلق پاڪستاني حڪمران ٽولي جي ذهنيت جو پوريءَ ريت پتو پئجي سگهي ٿو. ايوبي مارشل لا تائين سنڌ اندر سنڌي پرائمري تعليم جي آخري امتحان (سنڌي فائينل) سان گڏ ڪاليجن ۽ يونيورسٽيءَ ۾ سنڌيءَ جو پيپر لازمي هوندو هو. 1962ع ۾ جنرل ٽڪا خان جو پٽ سنڌي پيپر ۾ فيل ٿي پيو، جنرل جي پٽ جي فيل ٿيڻ تي ارباب اقتدار کي ايڏي ته ڪاوڙ آئي جو هڪ آرڊيننس جي ذريعي سنڌيءَ جي لازمي پيپر سان گڏ فائينل جو امتحان به ختم ڪيو ويو. مطلب ته هڪ ڇوري جي مستقبل سڌارڻ لاءِ ست لک سنڌي انسانن جو مستقبل اونداهون بنائڻ تي پاڪستاني حڪمران فوجي ٽولي کي ڪو به حياءُ ڪو نه ٿيو. اهڙي قدم سان انهيءَ ٽولي عوام جي دلين ۾ پاڪستان جي خوشحالي ۽ ترقيءَ جي خوابن کي پريشان ڪري ماڻهن کي ملڪ کان بدظن ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي.
آءٌ نٿو سمجهان ته حڪمران ٽولي کي اها خبر نه هئي ته موجوده دؤر ۾ انساني وفاداريون ۽ وابستگيون مضبوط ۽ منصفانه اقتصادي سرشتي سان وابسته آهن ۽ اقتصادي سرشتي ۾ اڄ جي سائنسي دور ۾ زبان کي اهم ذريعن جي برابر حيثيت ملي چڪي آهي. ان جي باوجود هن ٽولي هڪ قوم جي زبان ختم ڪري ان جي اقتصادي حالتن کي تباهه ۽ منتشر ڪرڻ ۾ پاڪستان جي ڀلائيءَ جي ڪهڙي ڪرامت ڏٺي-؟ جنهن ملڪ، نظام ۽ سرشتي ۾ ڪنهن قوم، طبقي ۽ جماعت ان ملڪ، نظام ۽ سرشتي سان وفاداريءَ جي اميد رکڻ ٻٻر کان ٻير گهرڻ جي برابر آهي.
موجوده دور ۾ (20 صديءَ) سرمائيداري نظام کي ختم ڪري اتي اشتراڪي (گڏيل) نظام قائم ڪرڻ کي پوريءَ ريت ڀاڱي ڀائيوار نٿو ڪيو وڃي ته پوءِ ان قوم، طبقي ۽ جماعت مان ماڻهن جي پهرئين نظام ۾ اقتصادي حالت جي زبون حالي ۽ ان مان نڪرندڙ نتيجن جو واضح ثبوت آهي. فوجي ٽولي انهن سڀني ڳالهين کي نظر انداز ڪري ”جيري خاطر ٻڪري ڪهڻ جو مظاهرو ڪيو.“ ان جي باوجود اهو ٽولو پاڻ کي عظيم محب وطن سمجهندو رهيو آهي ۽ سمجهي ٿو، ۽ اڄ به ڪي جماعتون ۽ فرد، ملڪ ۾ انهيءَ ٽوليءَ کي گاهي ماهي، ملڪي واڳون هٿ ڪرڻ لاءِ دعوتون ڏيندا رهن ٿا.
پاڪستان جي اڄ ڏينهن تائين جي سرگذشت تي نظر وجهڻ سان معلوم ٿيندو ته اڄ ڏينهن تائين مسلم ليگ ۽ ٻيون طاقتون ملڪ کي جنهن پاليسيءَ ۽ پروگرام تي هلائينديون آيون آهن، اُن پاليسيءَ ۽ پروگرام مان ملڪ، قوم ۽ عوام کي بيشمار نقصان پهتو آهي. ملڪ ۾ محبت بجاءِ نفرت وڌي آهي، ماڻهو هڪٻئي کي ويجهو اچڻ بجاءِ پري ٿيندا ويا آهن. عوام ۾ غربت گهٽجڻ بجاءِ وڌي آهي، هندو مسلم ڇڪتاڻ جيڪا گڏيل هندوستان ۾ شروع ٿي هئي، سا اڃا تائين جاري آهي. ان مان صاف معلوم ٿيو ته انهيءَ سرشتي مان اميد رکڻ کان هتي جو عوام بلڪل مايوس ٿي چڪو آهي.
حقيقت اها آهي ته ڏنڊي، طاقت ۽ تشدد جي ذريعي جيڪو مصنوعي ۽ هٿرادو اتحاد قائم ڪرايو ويو تنهنجي نحوست هئي جو 1970ع جي چونڊن ۾ ڪا به جماعت يا پارٽي (اسلامي نظام چاهيندڙ يا سوشلسٽ پروگرام رکندڙ.) ملڪ گير جماعت يا ڪل ملڪي پارٽيءَ جي حيثيت اختيار ڪري نه سگهي. طاقت جي ذريعي ملڪ کي متحد رکڻ واري پاليسيءَ جا اگرا نتيجا اسان جي سامهون مغل بادشاهه اورنگزيب جي وفات کان پوءِ برصغير ۾ انتشار ۽ انارڪزم جي صورت ۾ نظر اچن ٿا.
اورنگزيب، لڳ ڀڳ اوترو ئي عرصو حڪومت ڪئي جيترو عرصو اڪبر بادشاهه، پر اڪبر جي صلح ڪُل واري پاليسيءَ جو نتيجو هيءَ نڪتو جو سندس وفات کان پوءِ مغليه حڪومت کي ڪو خاص لوڏو ڪو نه آيو، پر اورنگزيب جي سختيءَ واري روش جو نتيجو اهو نڪتو جو جيئن ئي سندس طاقتور وجود تخت شاهيءَ تان لهي، غسل جي تختي تي پهتو ته دٻيل طاقتن پوري شدت ۽ قوت سان مغل ايمپائر جي وجود تي وار ڪرڻ شروع ڪري ڏنا ۽ مغل شاهيءَ جي سرڪڻ مان پنهنجو ڪنڌ ڪڍائڻ لڳيون.
هتان جي حاڪمن جي ڪارستانن جو ثبوت 1970ع واري اليڪشن ۾ بنگالي عوام طرفان آئيني حدن اندر رهندي ڪيل جدوجهد جي نتيجي ۾ حاصل ڪيل شاندار سوڀ کي گولي جي ذريعي ختم ڪرڻ واري ڳالهه منجهان ملي ٿو.
مٿين ثبوت ۽ تجربي جي بنياد تي آءٌ ان ڳالهه جو اقرار ٿو ڪريان ته جيڪڏهن پنهنجي جنم ڀوميءَ جي تاريخي عظمت رکندڙ نالو؛ اُچارڻ، لکڻ ۽ استعمال ڪرڻ جرم آهي ته پوءِ آءٌ اقرار ٿو ڪريان ته مون اهو جرم ڪيو آهي، ۽ ڪندو رهندس. جيڪڏهن آءٌ ان لفظ ۽ نالي تان صرف ان ڪري ڦري وڃان ته انهيءَ لفظ جي ڪري ڊي. پي.آر جو قلم 42-49 حرڪت ۾ اچي ويندو ته پوءِ آءٌ سنڌي عوام جو ڏوهاري ۽ سرزمين سنڌ جو نيمڪ حرام فرزند ٿي پوندس. انهن قلمن اسان کي 1955ع کان وٺي 1950ع تائين سنڌ لفظ لکڻ کان روڪيو هو، پر وقت ثابت ڪيو هو ته اهڙن قانونن جا خالق غلط هئا.
مون کي پوريءَ ريت معلوم ناهي ته منهنجي خلاف جرم جي چارج شيٽ ڇا هي، ڇو ته منهنجي خلاف تقريباً 11 يارنهن کن ڪيس ذخيري طور پوليس ٿاڻن تي موجود آهن، جيئن ضرورت جي وقت حڪومت جي فائدي ۾ استعمال ٿي سگهن. انهيءَ جي باوجود گاهي ماهي اُڙدو پريس طرفان جيئي سنڌ تحريڪ جي هر ورڪر ۽ ڪارڪن جي خلاف الزام ۽ جرم ظاهر ڪيا وڃن ٿا. آءٌ هن وقت انهن جو ئي جواب ڏيندس. ڇو ته آءٌ به ان تحريڪ سان وابسته آهيان ۽ پنهنجي ان وابستگيءَ، تعلق ۽ لاڳاپي تي مون کي فخر آهي. انهن الزامن مان پهريون الزام ’سنڌو ديش جي آزادي ۽ پاڪستان جي مخالفت جو آهي.‘ جنهن جو جواب آءٌ ڏئي چڪو آهيان.
ٻيو الزام مون تي يا جيئي سنڌ تحريڪ جي هر ڪارڪن خلاف اهو آهي ته اسان حڪومت کي (جيڪا قانوني ۽ آئيني ذريعي قائم ٿيل آهي) تشدد وسيلي تبديل ڪرڻ لاءِ ماڻهن کي ڀڙڪايون ٿا. جيئن ته هن وقت آءٌ ئي ملزم آهيان ان ڪري انهيءَ الزام جي باري ۾ پنهنجو نقطئه نظر واضح ڪندس. انهيءَ ڪري آءٌ عدالت جي جي ڌيان تي هيءَ ڳالهه آڻڻ ٿو چاهيان ته آءٌ پنهنجي جسماني ساخت يا طبعي لاڙن سبب سياسي شعور جي ابتدائي دور کان اڄ تائين اهنسا (عدم تشدد) جو قائل رهيو آهيان. منهنجي نظر ۾ مهاتما گانڌيءَ جو اهو چوڻ سچ آهي ته: ”تشدد جهنگلن جو قانون آهي.“ (جيئن ته هن وقت اقوام متحده جو معزز عالمي ادارو آزاديءَ جي لڙائيءَ ۾ هٿيار استعمال ڪرڻ جي اجازت ۽ منظوري ڏئي چڪو آهي.) مون کي عالمي شهرت يافته دانشور فرانزفينن، جي هنن لفظن تي ايمان آهي ته ”تشدد هڪ انتهائي ذليل وصف آهي، جيڪا صرف ساڳئي قسم يعني ذليل وصف جي ردعمل ۾ پيدا ٿئي ٿي، ڇو ته برائيءَ جو بدولو برائي ۽ چڱائيءَ جو بدلو چڱائي، انساني سرشتي ۾ داخل آهي، اُن ڪري جوابي تشدد جي مذمت ڪرڻ بجاءِ اڳرائيءَ واري تشدد کي ختم ڪيو وڃي.“
اهو ئي سبب آهي جو آءٌ جيترو پنهنجي طرفان تشدد جي ڪارروائيءَ جو مخالف آهيان، اوترو بلڪ ان کان وڌيڪ حڪمران ڌر طرفان ڪيل تشدد جي ڪارروائيءَ ۽ پاليسيءَ جو دشمن آهيان، ڇو ته طاقتور ۽ حڪمران جو تشدد سبب آهي ڪمزور ۽ محڪوم جي طرفان تشدد واري ڪارروائي جو!
مون تاريخ انسانيءَ جي مطالعي مان پرايو آهي ته: ”جنهن جسم ۾ گوليءَ جو سَلو پوکيو ويندو، اتي گوليءَ جو ئي سَلو ڦٽندو. گوليءَ جي سوراخ مان گلاب، ڦٽڪي جي جاءِ تان انڊلٺ جون ريکائون ۽ چماٽ واري جڳهه ڌن چُمي ڄمندي، مون ڪڏهن به ڪانه ڏٺي آهي.“ اسان جا وڏا سنڌي انهيءَ حقيقت کان پوريءَ ريت واقف هئا. جن پهاڪو ٺاهيو آهي ته:
”جهڙي ڪرڻي تهڙي ڀرڻي.“
اهو ئي سبب آهي جو رسُول ڪريم کي پنهنجي جدوجهد جي خاص مرحلي ۾ تلوار جو جواب تلوار سان ڏيڻو پيو. اگرچه پاڻ امن جا پيغمبر هئا، انهيءَ جي باوجود منهنجا آئيڊيل حضرت مسيح کان وٺي ڪارن جي رهنما مارٽن لوٿر ڪنگ تائين اهڙا انسان رهيا آهن، جن انساني حوصلي ۽ همٿ کي ايٽم بم کان وڌيڪ طاقتور شيءِ پئي سمجهيو آهي. ان ڪري مون ڪڏهن به حڪومت طرفان يا حڪومت جي خلاف ٿيندڙ تشدد جي حمايت ڪا نه ڪئي آهي. جيڪڏهن ڪنهن ماڻهوءَ منهنجي لکڻي مان اهڙو تاثر ورتو آهي، جنهن ۾ تشدد جي بُوءِ آهي، ته اُهو سندس سمجهه ۽ فهم جو قصور آهي. ان لاءِ آءٌ جوابدار يا ذميوار ناهيان. هڪ يوناني پهاڪو آهي ته: ”جيڪا ديوار ڍڳي جي ٽَڪرن سان نه ڊٺي ان کي بلبل چُهنبن سان ڊاهي وڌو.“
مون راهه ۾ رڪاوٽ بنجندڙ ديوار کي ڊاهڻ لاءِ پنهنجي قلم کان بلبل جي چُهنبن جو ڪم پئي ورتو آهي. البت آءٌ شروع کان وٺي موجوده حڪمران پارٽيءَ جو مخالف رهيو آهيان ۽ ان اختلاف رکڻ، ان کي ظاهر ڪرڻ ۽ ان جي باري ۾ دليل سان عوام وٽ پنهنجا خيال پهچائڻ جو حق مون کي پوريءَ دنيا جي جمهوري ادارن ڏنو آهي. جيڪڏهن آءٌ تشدد جو پوڄاري هجان ها ته اڄ هتي موجود هئڻ جي بجاءِ ڪارونجهر جي ڪور، ڇاڇري جي پَٽَ ۽ هالار جي هنج ۾ مقابلي جو ميدان گرم ٿئي ها. جيڪڏهن آءٌ تشدد تي يقين رکندو هجان ها ته ناظم حڪمت، ڊيوڊگيسٽ ۽ هيمنگوي، جي راهه تي هلڻ بجاءِ چي گويرا، جي رستي تي هلان ها. نه ته گهٽ ۾ گهٽ ڦل ماڇي ۽ رحيم هنڱوري جا پنڌ ۽ پيچرا منهنجي لاءِ صدين کان کليا پيا آهن.
باقي جيستائين موجوده حڪمران پارٽيءَ سان اختلاف جو تعلق آهي، ان باري ۾ آءٌ هن باوقار ۽ معزز عدالت کي انڌيري ۾ رکڻ بجاءِ چٽيءَ ريت ان جو پس منظر ۽ سبب ٻڌائڻ ضروري ٿو سمجهان. جيئن عدالت کي صحيح فيصلي ڪرڻ ۾ آساني ٿئي. حڪمران پارٽيءَ سان منهنجي اختلاف جا ٻه دؤر آهن. پهريون اقتدار کان اڳ ۾، ۽ ٻيو اقتدار کان پوءِ.
حڪمران پيپلزپارٽيءَ جو چيئرمئن جڏهن ايوب خان ڪابينا ۾ پرڏيهي وزير هو. ان وقت هن 1965ع واري پاڪ ڀارت جنگ هلندي سلامتي ڪائونسل ۾ هڪ شاهڪار تقرير ڪئي هئي. اها تقرير فن خطابت جو معراج هئي، جنهن ايشيا جي پس ماندهه ملڪ جي گمنام گهٽ عمر، وزير خارجه کي ٽين دنيا جي مشهور خطيبن، جهڙوڪ ناصر، ٽيٽو، سوئيڪارنو ۽ نڪروما جي صف ۾ بيهاري ڇڏيو ۽ سندس خوبصورت شخصيت عالمي اخبارن جي زينت بنجي وئي، ليڪن ان تقرير جو هڪ جملو اهو به هو ته: ”اسان هزار سالن تائين وڙهنداسين.“ جيتوڻيڪ آءٌ ان وقت سوچ جي موجوده سطح تي ڪو نه پهتو هوس. تڏهن به جنگ ۽ امن جي باري ۾ ڪتابن جو چڱو ذخيرو منهنجي نظر مان گذري چڪو هو. تنهن ڪري تقرير جي انهيءَ جملي جي عملي پهلوءَ جي پٺيان تاريخ جون هزارها خونريزيون منهنجي اکين اڳيان هيون. اهڙن جملن عرب جي قبائلي معاشري کي سالن تائين اهڙي جنگ جي باهه ۾ اڇلائي ڇڏيو هو، جنهن کي صرف پيغمبر اسلام اچي ختم ڪيو. اهڙن ئي خطابتي شهڪارن روم ۽ ايران کي هڪ ٻئي جي خلاف برسرپيڪار رکي انساني تمدن کي ناس ڪيو. اهڙي ئي ذهنيت ڪارٿيج کي ڀسم ڪيو. فلسطين جي گهٽين ۽ کيتن ۾ رت جون نديون وهايون. بابل، نينوا ۽ موهن جي دڙي کي تباهه ڪيو ۽ انهيءَ قسم جي هٽلر جي هڪ جملي ”توپ پهرين مکڻ پوءِ“ انسانيت کي تباهيءَ سان همڪنار ڪري ڇڏيو. هنيسي بال کان هٽلر تائين جنگ انسان کي صرف هڪ ئي شيءِ ڏني آهي. سا آهي تباهي.....!!
منهنجي ذهن ۾ هڪ سوال اڀري آيو آهي ته ايشيا جو هي سحر بيان مقرر تباهيءَ جي اهڙيءَ لعنت کي هزار سالن تائين برصغير جي عوام تي مسلط ڪري ڇا ٿو حاصل ڪرڻ چاهي؟ شهرت يا عوامي جذبات سان کيڏ!
انهيءَ ڳالهه مون کي ان وقت ئي ڀٽي صاحب جي سياست جي باري ۾ محقاط (سوچي قدم کڻندڙ) بنائي ڇڏيو. اعلان تاشقند کان پوءِ جڏهن ڀٽو صاحب، ايوب خان جو اولهه پاڪستان ۾ حريف بنجي ميدان ۾ آيو ۽ هن اعلان تاشقند کي اهم مسئلو بنائي قوم جون همدرديون حاصل ڪرڻ چاهيون ان وقت به منهنجي ذهن ۾ ڪيترن ئي قسمن جي شڪن جنم ورتو، جن مان هڪ اهو هو ته ڀٽي صاحب، جي جنگي ذهنيت ۾ ڪا به تبديلي ڪا نه آئي ۽ هو انهيءَ ذهنيت تي عمل ڪرڻ لاءِ ساڳيا طريقا اختيار ڪري رهيو هو، جيڪي جرمنيءَ ۾ هٽلر برسراقتدار اچڻ لاءِ اختيار ڪيا هئا. مثال طور هٽلر معاهده ورسيلز کي بنياد بنايو هو ۽ ڀٽو صاحب اعلان تاشقند جي ذريعي اهو مقصد حاصل ڪرڻ چاهي ٿو. ان کانسواءِ نفرت ۽ منفي بنيادن جي آڌار تي پيدا ٿيل شيءِ هاڃيڪار ثابت ٿيندي آهي. اعلان تاشقند ايوب خان جو هٽائڻ ۽ هندوستان سان دشمني، اهي سڀ شيون منفي ۽ نفرت آميز هيون. مثال طور ڀٽي صاحب سيالڪوٽ جي عام جلسي ۾ هندوستاني وزير خارجه سورن سنگهه کي للڪاريندي چيو: ”او سورن سنگهه ياد رک آءٌ پهچي رهيو آهيان.“ اهڙن خالي نعرن ۽ ڌمڪين عوام جي سياسي شعور ۾ ڪو به واڌارو نه ٿي ڪيو. اُلٽو هڪ قسم جي جذباتيت جي باهه ٿي ڀڙڪائي. حالانڪ ان وقت ضرورت هئي ته عوام ۾ ذهني ۽ نظرياتي پختگي پيدا ڪري اهم قومي ۽ بين الاقوامي مسئلن جي پرک ۽ پروڙ جي صلاحيت پيدا ڪئي وڃي. ڀٽي صاحب جي اسلامي سوشلزم کي به آءٌ هڪ قسم جي ”هيپو ڪريسي“ سمجهندو هوس. ڇو ته اسلام ۽ سوشلزم جو ميلاپ ائين ئي هو جيئن هڪ ترقي پسند سنڌ جي شاعر ۽ سنڌ يونيورسٽيءَ جي هاڻوڪي (سابق) وائيس چانسيلر شيخ اياز، جي چواڻي زمزم ۾ وُڊڪا آهي.
سوشلزم اسلام ۾، زمزم ۾ وُڊڪا،
مُلان ڇڏ اُڊڪا، دارون آهي دين جو.
هن وقت تائين جن به ملڪن ۾ سوشلزم آيو آهي ۽ جن ۾ سوشلسٽ سماج جي اڏاوت ٿي رهي آهي، اتي ٻه طريقا اختيار ڪيا ويا آهن، پهريون هڪ مضبوط نظرياتي پارٽيءَ ڊگهي هٿياربند جدوجهد ذريعي سوشلزم قائم ڪيو، ۽ ٻيو ڪن فوجي جرنيلن جي فوج جي هڪ مضبوط نظرياتي گروپ جي ذريعي اقتدار تي قبضو ڪري ملڪ جي هالو چالو سرشتي ۾ تبديليون پيدا ڪيون ويون. اگرچ اولهه يورپ جي ڪميونسٽ پارٽين موجوده دور ۾ ووٽ ذريعي سوشلزم رائج ڪرڻ جي پاليسي اختيار ڪئي آهي، جنهن ۾ اڃان ڪا به پارٽي ڪامياب ڪا نه ٿي آهي. چليءَ ۾ فوجي فاشِسٽ قوتن ڪميونسٽ صدر ايلنڊي ۽ نوبل پرائز يافته شاعر پابلو نروودا سان جيڪو وحشيانه سلوڪ ڪيو، تنهن لاطيني آمريڪا جي عوامي تحريڪن کي ووٽ ذريعي سوشلزم جي رستي اختيار ڪرڻ کان باغي بنائي ڇڏيو آهي. پوءِ به اٽلي، فرانس، پُرتگال ۽ اسپين جون ڪميونسٽ پارٽيون، ووٽن ذريعي سوشلزم جي لائين اختيار ڪري چڪيون آهن. وقتي طرح آءٌ کڻي مڃان ته ڀٽي صاحب، به اهو رستو اختيار ڪيو هو- ليڪن هڪ ته پيپلزپارٽي هڪ نظرياتيءَ پارٽيءَ جي بجاءِ شخصيت پرستيءَ جي مهلڪ بيماريءَ ڏانهن وڌي رهي هئي ۽ ٻيو ان ۾ اهڙا ماڻهو ايڏي گهڻائيءَ ۾ قيادت جي چؤگرد گڏ ٿي رهيا هئا، جن جو سياسي طريقو چاراس نيپيئر کان يحييٰ تائين، موقع پرستي، ابن الوقتي ۽ حاڪمن جي دلالي رهيو هو- جيڪي هر سرڪار جا پيڙهياتا وفادار هئا، ۽ اهڙي ماحول سان تعلق رکندا هئا، جتي هر پيءُ مرڻ وقت پٽ کي آخري وصيت سرڪار سان وفادار رهڻ جي ڪندو آهي، پوءِ اها لارڊ ويلزائيءَ جي هجي يا جناب ڀٽي صاحب جي!
ڀٽي صاحب جي حالت اُن فوجي جرنيل وانگر هئي، جيڪو اهڙي فوج جي آڌار تي دشمن سان مقابلو ڪرڻ نڪتو هجي، جنهن جي هر سپاهيءَ جي دِل دشمن جي جرنيل جي هٿ ۾ پيل پئسي جي عيوض پنهنجي سالار جي سسي وڍڻ لاءِ تيار هجي. آءٌ يقين سان چوان ٿو ته جيڪڏهن شيخ مجيب الرحمان گڏيل پاڪستان جو وزيراعظم ئي وڃي ها ته پيپلزپارٽيءَ جو جهنڊو صرف هڪڙي ماڻهوءَ جي هٿ ۾ وڃي بچي ها، ۽ اهو ماڻهو خود جناب ڀٽو هجي ها!!
گهٽ ۾ گهٽ مون جهڙي ماڻهوءَ لاءِ اهڙي ماڻهوءَ ۾ چڱائيءَ جي اُميد رکڻ ايتري مشڪل هئي جيتري 70 سال جي پوڙهي عورت کان پُٽُ پيدا ڪرڻ جي اميد رکڻ يا هڪ طوائف مان ڪنوارپ جي توقع رکڻ! سڀ کان وڏي ڳالهه جنهن مون کي موجوده حڪمران پارٽيءَ کان صفا بدظن ڪري ڇڏيو، سا هئي ون يونٽ جي مسئلي تي هن پارٽيءَ جي خاموشي ۽ مسلسل انهيءَ مسئلي کان لنوائڻ واري چال. جنهن دؤر ۾ هيءَ پارٽي سياست جي ميدان ۾ داخل ٿي، اُن وقت سنڌ ۾ ون يونٽ جي مسئلي، زندگي ۽ موت جي صورت اختيار ڪري ورتي هئي. سنڌ جي عوام کان اِها ڳالهه وسري ڪا نه هئي، جڏهن اسيمبلي هائوس کي فوج، پوليس ۽ رينجرس جي گهيري ۾ وٺي، سنڌي وڏيرن کان طاقت جي زور تي ون يونٽ جي دستاويز تي صحيحون ورتيون ويون هيون. نه ئي سنڌ جي ماڻهن اِهو منظر وساريو هو، جڏهن سنڌ جي سرڪاري رڪارڊ سان گڏ سنڌي آفيسرن ۽ ملازمن کي ريل گاڏي ۾ ڀري لاهور نيو پيو ويو. بلڪل اهڙيءَ ريت آفريڪي غلامن کي جهازن ۾ ڀري يورپ ۽ آمريڪا جي شهرن ۾ اُڇلايو ويندو هو. سنڌ جي ڏوٿين کي اِهي ڪلور به ياد هئا، جيڪي ون يونٽ واري عرصي ۾ زمينن، نوڪرين، واپار ۽ زبان جي باري ۾ هن ملڪ جي حڪمران ٽولي ڪيا هئا. اسان ڪيئن ٿي وساري سگهياسين ته 1957ع ۾ مغربي پاڪستان اسيمبلي طرفان ون يونٽ ٽوڙڻ جي باري ۾ پاس ڪيل قرارداد کي ختم ڪرڻ لاءِ مارشل لا لاڳو ڪيو هو. جيتوڻيڪ اهو پورو عرصو ڀٽو صاحب، ايوب ڪابينا ۾ اهم عهدن جو وزير رهندو آيو ٿي. ليڪن سنڌ جي ماڻهن کيس به ٻين وڏيرن وانگر نظر انداز ڪري ڇڏيو هو. ليڪن هن اهم موڙ تي جڏهن هو پاڪستان جي سياست ۾ طوفان بنجي اُڀريو هو، اُن وقت ون يونٽ جي مسئلي تي سندس خاموشي نه صرف حيران ڪن هئي، پر هڪ حد تائين مجرمانه گوٿنائي هئي. ويندي ايتريقدر جو هن صاحب سنڌ يونيورسٽي اولڊ ڪئمپس ۾ شاگردن جي هڪ ميڙ کي خطاب ڪندي ون يونٽ جي مسئلي تي چيو ته: ”آءٌ سڀني سان اِنصاف ڪندس پر پنجاب سان غداري ڪو نه ڪندس.“ اِنهيءَ جو مطلب ظاهر هو ته ون يونٽ سان پنجاب جا مفاد وابسته هئا ۽ ڀُٽي صاحب انهن مفادن کي ڇيهو رسائڻ نٿي گهريو. ٻين لفظن ۾ هن ظاهر ڪري ڇڏيو ته هو ون يونٽ جو حامي آهي، ڇو ته پنجاب ون يونٽ جو حامي هو. اُهو وقت هو جڏهن سنڌي نوجوانن سان جيل ڀرجي چڪا هئا، روزانه سنڌي شاگردن جي جلوسن تي لاٺي چارج ٿيندي هئي، ۽ ڪيتريون ڇوڪريون به ون يونٽ ختم ڪرائڻ واري تحريڪ ۾ جيل يا ترا ڪري چڪيون هيون ۽ هڪ نوجوان سنڌي بلو پنهور شهيد ٿي ويو هو، پر ڀٽي صاحب جي گومگو واري پاليسي جاري رهي. ايتري حد تائين جو جماعت اسلامي ۽ مسلم ليگ دولتانه گروپ طرفان به ون يونٽ ٽوڙڻ جا مطالبا ڪيا ويا. انهن کان پوءِ جڏهن ڀُٽي صاحب کي اندروني سرڪاري ذريعن مان خبر پئي ته ون يونٽ ٽٽندو تڏهن هن صاحب اعلان ڪيو ته: ”ون يونٽ ٽوڙيو وڃي.“ اڳتي هلي عوامي ليگ سان پيپلزپارٽيءَ جي تصادم نه صرف مون کي پر ڪيترن پيپلزپارٽيءَ جي ڪارڪنن کي پيپلزپارٽيءَ کان بدظن ڪيو. عوامي ليگ ۽ پيپلزپارٽي جي تصادم وقت ڀٽي صاحب بيان ڏنو هو ته هن ملڪ ۾ ٽي طاقتون آهن. پيپلزپارٽي، فوج ۽ عوامي ليگ.
هي اُن ماڻهوءَ جو بيان هو جنهن جي پارٽيءَ جي منشور ۾ هيءُ واضح اعلان موجود هو ته طاقت جو سرچشمو عوام آهي. هن نه صرف ٻن عوام جي چونڊيل جماعتن کي مليٽريءَ جي برابريءَ جي درجي تي آندو، پر يحييٰ خان، کي خوش ڪرڻ خاطر سياسي ميدان ۾ عوامي ليگ ۽ پيپلزپارٽيءَ سان گڏ فوج به گهلي آيو. فوج کي سياست ۾ ملوث ڪرڻ جا جيڪي نتيجا دنيا جي سياست ۾ ظاهر ٿي چڪا هئا، هن صاحب تن کي نظرانداز ڪري ڇڏيو. اُهو شايد ان ڪري جو سندس ابتدائي سياسي تربيت فوجي حڪومت ۾ ٿي هئي ۽ ٻيو ته هن جي ذهن ۾ اِهو خيال ويٺل هو ته منهنجي طرفان فوجي جنتا کي هڪ سياسي طاقت تسليم ڪرڻ سان فوج جون همدرديون مون سان ٿينديون ۽ اڳتي هلي عوامي ليگ جي مقابلي ۾ فوج منهنجي مدد ڪندي ۽ واقع ائين ٿيو به. عوامي ليگ ۽ پيپلزپارٽيءَ مان منهنجون همدرديون عوامي ليگ سان هيون. ڇو ته هوءَ پاڪستان جي واحد اَڪثريتي جماعت هئي، جنهن کي آئين سازي ۽ حڪومت ڪرڻ جو حق هو. اهي آهن اقتدار کان اڳ ۾ پيپلزپارٽيءَ سان منهنجي اختلافن جا سبب.
20 ڊسمبر 1971ع ۾ پاڪستان پيپلزپارٽي جي چيئرمئن جناب ذوالفقار علي ڀٽي، صدر ۽ چيف مارشل ايڊمنسٽريٽر جي حيثيت ۾ بچيل ملڪ جون واڳون سنڀاليون. دنيا جي جمهوري تاريخ ۾ شايد پهريون ڀيرو چار ڪروڙ عوام جو چونڊيل نمائندو مارشل لا جي بندوق کڻي عوام جي سامهون آيو. ملڪ جا اُهي انسان جن فوجي آمريت جي لعنت کان ڇوٽڪاري لاءِ ٻارهن سال طويل جدوجهد ڪئي هئي ۽ جمهوريت جي جنگ وڙهندي، هنن پنهنجا ڪيترا جانباز ساٿي موت جي اونداهي غار ۾ ڪرندي ڏٺا هئا ۽ جمهوريت جي جنگ وڙهندڙ عوام جو سارو جسم پوليس جي ڏنڊن ۽ فوجي سنگينن سان زخمي ٿي پيو هو. اهو سڀ ڪجهه سهندي هنن پنهنجي دلبرانه جدوجهد ۽ آهني ارادن سان فوجي سنگينن، پوليس جي ڏنڊن، جيل جي آهني ڦاٽڪ ۽ مارشل لاءِ جي گوليءَ کي شڪست ڏئي جمهوريت جي خوبصورت دوشيزهه کي حاصل ڪيو هو. تن جڏهن جمهوريت جي عيوضيءَ کي مارشل لاءِ جي ورديءَ ۾ ڏٺو ته هنن جا وڻ وڄي ويا. ملڪ جي وايو منڊل ۾ چوڏس هن قسم جا آواز اچن لڳا.
هي اُداس چمن، هي نراس گل ۽ مکڙيون،
هيءَ بهار پڻ خزان آهي، هيءَ بهار ڪين گهرجي.
اِنهيءَ حالت ۽ ماحول کي ڏسندي خود پيپلزپارٽيءَ جي هڪ شاعر چئي ڏنو:
جو تو ڏٺو سو ڪوڙ هو،
فريب، ڌوڪو، ڌوڙ هو.
ملڪ ۾ 12 سالن جي جمهوري جدوجهد جو نتيجو اِهو نڪتو جو رهيل ملڪ ۾ فوجي مارشل لا جي جاءِ عوامي مارشل لا اچي والاري يعني ڏنڊو ساڳيو سنگين ساڳي ۽ گولي اها ئي هئي، پر رڳو هٿ بدليل هو. اڳ ۾ اِها هڪ فوجيءَ جي هٿ ۾ هئي ۽ هن وقت هڪ جمهوري نمائندي جي هٿ ۾...!!
انهيءَ عوامي مارشل لا جو پهريون شڪار پ پ جو رهنما قومي اسيمبليءَ جو ميمبر مختيار رانا ٿيو. طاقت جو سرچشمو عوام جو اصول رکندڙ پارٽيءَ جي مارشل لا سندس ئي هڪ ميمبر کي فوجي عدالت کان سزا ڏياري، سندس سيٽ رد ڪري عملي طرح ثابت ڪيو ته هڪ لک عوام جي طاقت ۽ فيصلو ٻن فوجي آفيسرن جي طاقت ۽ فيصلي جي مقابلي ۾ غلط هو.
عوامي مارشل لا جو ٻيو شڪار، سنڌ ۾ پ پ جا ٻه اڳواڻ، شاعر ابراهيم منشي ۽ عالم عبدالحق رباني ۽ جيئي سنڌ جو اڳواڻ يوسف لغاري ٿيا. انهيءَ وچ ۾ ڀٽي صاحب 14 سؤ آفيسرن کي نوڪريءَ تان زوريءَ رٽائر ڪيو. جن مان اڪثريت سنڌين جي هئي. ان ڪري منهنجي ليڊر جناب جي. ايم. سيد هڪ اخباري بيان جاري ڪري چيو هو ته: ”اُن اِسڪريننگ ذريعي سنڌي عوام جي نسل ڪشي ڪئي وئي آهي.“ ون يونٽ واري پوري دؤر ۾ سنڌي ماڻهن کي نوڪرين کان پري رکيو ويو هو، پر جيڪي ڪجهه ماڻهو اثر رسوخ يا قسمت جي مدد سان نوڪريون حاصل ڪري سگهيا هئا، تن کي عوامي مارشل لا جي تلوار ختم ڪري ڇڏيو.
آفيسرن جي انهيءَ نظهيري مهم جو مقصد فرض شناس ۽ ديانتدار آفيسرن جي ميس ماري کين پارٽي ورڪر جي حيثيت ڏيڻ کان سواءِ ڪجهه ڪو نه هو. اهڙيءَ ريت عوامي مارشل لا سان گڏ نوڪر شاهيءَ جو پورو سرشتو هڪڙي حڪمران پارٽي جي گرفت ۾ ڏنو ويو. آفيسر پنهنجي نوڪريءَ کي عوامي مارشل لا جي تلوار کان بچائڻ خاطر هر ڪڌو ڪم ڪرڻ لاءِ تيار رهندا آهن. ويندي جيل ۾ بند سياسي قيدين تي ڪوڙا هڻڻ، هٿرادو، من گهڙت ۽ جڙتو ڪيس ٺاهڻ ۾ به حڪومت جا ٻانهن ٻيلي ٿيڻ ۾ ڪا به هٻڪ محسوس نٿا ڪن.
پيپلزپارٽيءَ جي حڪومت جي اثرات ظاهر ٿيڻ شرط اُن پارٽيءَ جي چيئرمئن جي ذهانت ۽ قابليت جي متعلق جيترا رومانوي تصورات قائم ٿيل هئا، سي هڪدم ختم ٿيڻ لڳا. اِهڙي حڪومت جنهن جو سربراهه ڀٽي صاحب جهڙو ماڻهو هجي، سا ملڪ اندر انتظامي سرشتي کي قائم ڪرڻ ۾ اَڄ ڏينهن تائين ناڪام وئي آهي، جيتريون خونريزيون، ڌاڙا، ڦريون، اغوا ۽ قتل هن دؤر ۾ ٿيا آهن، اوترا گذريل دؤر جي ڪنهن به حڪومت ۾ ڪو نه ٿيا ۽ خارجيه پاليسيءَ جي ميدان ۾ ملڪ ڪنهن به باوقار پاليسي اختيار ڪرڻ کان عاجز رهيو آهي. آءٌ جيڪڏهن مختصر لفظن ۾ حڪومت جي ملڪي ۽ بين الاقوامي پاليسين کي بيان ڪريان ته اُهي لفظ هي هوندا:
”اندرون مُلِڪ سياسي تشدد واري پاليسي.
پرڏيهي معاملن ۾ محڪوميءَ واري پاليسي.“
ملڪ جي سياسي صورتحال ۾ خوف ۽ هراس پيدا ڪرڻ لاءِ هن دؤر حڪومت ۾ سياسي ڪارڪنن سان اُهي عقوبتون ڪيون ويون. جنهن جو تصور ڪنهن غير ملڪي سامراج کان ته ٿي سگهي ٿو پر هڪ قومي جمهوريت سڏائيندڙ حڪومت کان ايتري ڪارروائيءَ جي باري ۾ ڪو سوچي ئي نٿو سگهي، مثال طور:
ٿاڻن ۽ لاڪ اپ ۾ سياسي ڪارڪنن کي ڏنڀ ڏيارڻ، بدفعلي ڪرائڻ، منهن تي پيشاب ۽ ڪرفتيءَ جو ٿيلهيون ٻڌائڻ، سياسي ڪارڪنن کي اُگهاڙو ڪري بازاري عورتن سان فوٽو ڪڍائي عوام ۾ تقسيم ڪرڻ وغيره (پنجاب هاءِ ڪورٽ ۾ سيد قصور گرديزي، ميان طفيل، حبيب جالب ۽ مولوي شير محمد جا ڏنل بيان.)
سياسي ليڊرن جو قتل، جيترو هن دؤر ۾ ٿيو آهي، اوترو اڳي ڪڏهن به ڪو نه ٿيو آهي. اَشوڪ ڪمار، خواجه رفيق ڊاڪٽر نذير احمد، عبدالصمد اَچڪزئي، مولوي شمس الدين، حيات محمد شير پائو، فقير محمد اَمين مڱريو، شهيد عبدالرزاق سومرو ۽ ٻين جا بيهمانه قتل هن جمهوري دؤر جا يادگار آهن.
هڪ نئون طريقو هن حڪومت جي دؤر ۾ ايجاد ڪيو ويو آهي، جنهن جا مثال انگريزن جي دؤر ۾ به نٿا ملن. اِهو طريقو آهي، سياسي ڪارڪنن جي مائٽن، عزيزن ۽ والدين جي گرفتاريءَ جو....! انهيءَ طريقي جو شڪار پوري ملڪ ۾ سڀ کان وڌيڪ جيئي سنڌ تحريڪ جا نوجوان ڪارڪن بنيا آهن. اسان جي اِها شايد بدقسمتي آهي جو ون يونٽ ٽوڙائي جن سنڌي آفيسرن کي اسان پنجاب جي غلاميءَ مان ڇوٽڪارو ڏياريو، اُنهن ئي آفيسرن سنڌ ۾ سياسي بنيادن تي سنڌي عورتن کي گهرن مان ڪڍي بيعزتيءَ سان ٿاڻي تي گهرائي سندن شلوارن ۾ ڪُئا وڌا. اِهڙن اَحڪامن تي سنڌ جي حڪومت جا بالا عملدار صحيحون ڪرڻ وقت، سنڌ جون سڀ رواداريون شايد وساري ويٺا.
اسان کي خبر آهي ته اُنهن آفيسرن اِهي سموريون ڪارروايون پنهنجي نوڪري بچائڻ لاءِ ڪيون ۽ جنهن به آفيسر پنهنجي ضمير جي آواز تي هلڻ چاهيو، اُن کي نه صرف نوڪري تان برطرف ڪيو ويو، پر کيس گرفتار به ڪيو ويو. مثال:
سيشن جج سانگهڙ مسٽر اَويس جي. ڊي. پي. آر تحت گرفتاري عدالت جي توهين جو موجوده حڪومت جي پيشاني تي اَڻ مٽجندڙ داغ آهي، ۽ اُن سان گڏ آفيسرن جي بيوسيءَ ۽ لاچاريءَ جو واضح ثبوت پڻ.
هن جاءِ تي آءٌ صرف هڪڙي واقعي جو ذڪر ڪندس جنهن جو تعلق مون سان آهي. 1977ع ۾ هڪ واقعي تان ڏمرجي سنڌ حڪومت گرفتارين جو سلسلو شروع ڪيو. اُن سلسلي ۾ سانگهڙ، لاڙڪاڻي، نواب شاهه، دادو، حيدرآباد ۽ ٿرپارڪر ضلعن ۾ جيئي سنڌ تحريڪ جي ڪارڪنن جي مائرن، ڀينرن، پيئرن ۽ ڀائرن کي گرفتار ڪيو ويو. ٿرپارڪر مان منهنجي والد، ٻن ڀائرن ۽ ٻين عزيزن کي گرفتار ڪري مٿن وحشيانه تشدد سان گڏ کين پورا ٽي مهينا ڊسٽرڪٽ جيل ميرپورخاص ۾ رکيو ويو. اِهو سڀ ڪجهه اُن لاءِ ڪيو ويو، جيئن هو مون کي جيئي سنڌ تحريڪ تان هٽائي، سنئين رستن تي هلائين. اِهڙي قهري ڪاررواين ٿيڻ جي باوجود مُلڪ اِسلامي جمهوريه پاڪستان آهي، ۽ اُن جي دستور ۾ قرآن ۽ حديث جي خلاف ڪا به ڳالهه داخل نه ڪرڻ جي دعويٰ ٿيل آهي. هتي ٿورڙو وقت آءٌ وٺندس، جيئن اِهڙي ڪاررواين جي باري ۾ اسلام سان گڏ هن برصغير ۾ انگريز حڪومت جي روش جي روشنيءَ ۾ ڪجهه گفتگو ڪريان.
رسول الله صلعم جن آخري حج جي خطبي ۾ مختلف ڳالهين سان گڏ هڪ هيءَ به ڳالهه فرمائي هئي:
اَلاَ لايَجنِي، وَالِدُ عَليٰ وَلَدِهِ
يعني: ”پٽ جي ڏوهه جو جوابدار پيءُ ناهي ۽ نه وري پيءُ جي ڏوهه جي چَٽِي پُٽَ تي آهي.“
اسلامي دستور جو اِهو هڪ ضابطو آهي، جنهن مطابق مجرم جي گمشدگيءَ يا روپوشيءَ جي حالت ۾ سندس ڪنهن به عزيز کي سزا نٿي ڏئي سگهجي. پر هتي ”چٽي پوي چاڪر تي ڀر وتايا تون...!“ وارو حساب لڳو پيو آهي. برصغير ۾ انگريزن جي دور حڪومت ۾ اُن حڪومت کي ڊاهڻ لاءِ هڪ تشدد پسند تنظيم وجود ۾ آئي. ان جي ڪارڪنن انگريز آفيسرن کي قتل ڪرڻ کان وٺي اسيمبليءَ ۾ بم اڇلائڻ تائين هر ڪارروائي ڪئي. ليڪن مون تاريخ ۾ ڪٿي ڪو نه پڙهيو آهي ته انگريزن ڪڏهن ڀڳت سنگهه جي ماءُ کي گرفتار ڪيو، اجي گهوش ڪمار، جي ڀيڻ کي گرفتار ڪيو يا چندر شيڪر آزاد جي پيءُ کي جيل ۾ بند رکيو!؟
ٻي جنگ عظيم وقت مشهور ڪانگريسي ليڊر ’سڀاش چندر بوس‘ هندوستان مان ڀڄي وڃي جرمني ۽ جپان جي مدد سان آزاد هند فوج ٺاهي، انگريزن تي حملا ڪيا، ليڪن انگريزن سندس ڌرم پتني، ماتا، پتا، مان ڪنهنکي به گرفتار نه ڪيو. موجوده دور ۾ مغربي ملڪن اندر ڪيتريون ئي جرائم پيشه تنظيمون آهن. شاهوڪار توڙي غريب مائٽن جا ڪيترا مايوس نوجوان گهران ڀڄي انهن ۾ شامل ٿي ڪيترن ڀيانڪ ڏوهن جو ڪم ڪن ٿا، مگر اتي جون حڪومتون يا پوليس، انهن جي مائٽن کي گرفتار نٿي ڪري.
رڳو سنڌ ۾ 1942ع ۾ حرن خلاف وٺ پڪڙ دوران، انگريزن، حريت پسند حُرن جي ٻارن ٻچن کي گرفتار ڪري لوڙهن ۾ بند ڪيو هو. موجوده حڪومت به سنڌ انگر انگريزن جي انهيءَ سُنت تي عمل ڪري، سنڌي ماڻهن کي شايد اِهو احساس ٿي ڏياري ته 14 آگسٽ جو سِج سنڌي قوم لاءِ اڃا ڪو نه اُڀريو آهي.
هاڻي آءٌ صوبائي خودمختياريءَ جي باري ۾ حڪومت سان پنهنجي اختلافن جي ڪارڻن جي باري ۾ ڪجهه عرض ڪرڻ چاهيان ٿو. هيءَ حقيقت آهي ته موجوده حڪومت جي دور ۾، پاڪستان جي تاريخ ۾ پهريون ڀيرو عوام جي چونڊيل نمائندن، ڊگهي بحث ۽ اختلاف کان پوءِ آئين ٺاهي، ملڪ ۾ نافذ ڪيو آهي. جيتوڻيڪ اُن آئين تحت چونڊون اڃا تائين نه ٿيون آهن ۽ چئي نٿو سگهجي ته مستقبل ۾ دستور هيٺ ٿي به سگهنديون يا نه؟
1970ع جي عام چونڊن کان اڳ هن ملڪ جي عوام لاءِ ٻه مسئلا زندگيءَ ۽ موت جي سوال جي حيثيت اختيار ڪري ويا هئا. هڪ ون يونٽ جو خاتمو ۽ ٻيو صوبائي خودمختياريءَ جو مسئلو. اوڀر پاڪستان (ان وقت) ۾ عوامي ليگ صوبائي خودمختياريءَ جي مسئلي تي ۽ اولهه پاڪستان جي ٽن صوبن ۾ سنڌ متحده محاذ ۽ نيشنل عوامي پارٽي، ون يونٽ ٽوڙڻ جي سوال تي مقبول ۽ مشهور جماعتون بنجي چڪيون هيون. ون يونٽ جي خاتمي کان پوءِ صوبائي خودمختياريءَ جي مسئلي تي اهي ٽئي جماعتون ذري گهٽ متفق هيون. ملڪ جي سياسي صورتحال هيءَ وڃي بيٺي هئي جو اوڀر پاڪستان ۾ عوامي ليگ ۽ اولهه پاڪستان جي سنڌ، سرحد ۽ بلوچستان ۾ سنڌ متحده محاذ ۽ نيشنل عوامي پارٽيءَ جي کٽڻ جا امڪان روشن نظر اچڻ لڳا هئا. سنڌ جي سياسي صورتحال هيءَ وڃي بيٺي جو موجوده حڪمران پارٽيءَ جي چوٽيءَ جا ليڊر (سنڌي) پنهنجي ڪريل ڪرتوتن جي سنڌي عوام کان، سنڌ جي قومي اڳواڻ سائين جي. ايم. سيد جي معرفت معافي وٺڻ لڳا.
سنڌ جي هاڻوڪي (سابق) وزير اعليٰ جناب غلام مصطفيٰ جتوئيءَ جا اهي لفظ هن وقت به منهنجي ڪنن ۾ گونجي رهيا آهن، جيڪي هن صاحب، سنڌ متحده محاذ جي عام جلسي ۾ چيا هئا: ”آءٌ سنڌي عوام کان پنهنجي والد مرحوم جي غلطين جي معافي ٿو وٺان، جيڪي هن کان سنڌي عوام جي مفاد جي خلاف ون يونٽ جي سلسلي ۾ ٿيون هيون.“
شايد تاريخ جي دهرائڻ وارو نظريو صحيح ثابت ٿئي ۽ سڀاڻي مسٽر غلام مصطفيٰ جتوئي جي فرزند کي سنڌي عوام جي عدالت ۾ حاضر ٿي مٿيان ساڳيا لفظ ورجائڻ جي ضرورت پيش اچي ۽ ان وقت سنڌي عوام جي عدالت ۾ ڪو به جي. ايم. سيد جهڙو روادار رهبر ۽ سنڌ جي روايتن جو پابند ليڊر موجود نه هجي. هيءُ هڪ ضمني جملو هو، اصل ڳالهه هيءَ هئي ته ان وقت سنڌ متحده محاذ جي سياسي حيثيت اهڙي درجي تي پهچي چڪي هئي. ٻئي طرف سرحد ۾ هر سرڪار جو پيڙهياتو وفادار، خان قيوم، سرحد جي عوام جي سيلاب کان ڊڄي، ولي خان جي در جون حاضريون ڀرڻ لڳو هو. ون يونٽ ٽوڙڻ کان پوءِ ڇهن نُڪتن جي بنياد تي صوبن کي خودمختياريءَ ڏئي ملڪ کي مضبوط ۽ محفوظ بنائڻ جو پروگرام تي سنڌ متحده محاذ ۽ عوامي ليگ ۾ باقاعدي سمجهوتو ٿي چڪو هو. نيشنل عوامي پارٽي پنهنجي سياسي مصلحتن جي بنياد تي ان ٺاهه ۾ شريڪ ڪا نه ٿي هئي. نيشنل عوامي پارٽي ۽ سنڌ متحده محاذ لاءِ اليڪشن ۾ سڀ کان وڏو مسئلو ون يونٽ جو هو ۽ عوامي ليگ لاءِ ڇهن نڪتن جي بنياد تي خودمختياري جو سوال هو.
ان وقت ملڪ ۾ انهن ٽنهي ترقي پسند، محب وطن ۽ امن دوست پارٽين جي واضح مقبوليت ڏسي هڪ منظم سازش تيار ٿي، جنهن جو مقصد هو ته صوبائي خودمختياريءَ جي مسئلي تي عوامي ليگ کي اسيمبليءَ اندر اڪيلو ڪري مار ڏيڻ.“
انهيءَ سازش تي عمل هن ريت ٿيو جو صوبائي خودمختياري جي مسئلي کي جيئن جو تيئن رهڻ ڏنو ويو ۽ ون يونٽ کي ختم ڪيو ويو. ون يونٽ ٽٽڻ شرط سنڌ متحده محاذ ۽ نيشنل عوامي پارٽيءَ جي هڪ اهم مقصد پوري ٿيڻ سان گڏ وٽائن اليڪشن ۾ پروگرام کڻڻ جهڙو اهم ميدان ڦرجي ويو. نتيجو اولهه پاڪستان ۾ سازشي ٽولي جي پروگرام وٽان نڪتو. سنڌ متحده محاذ هڪ نشست به حاصل ڪري نه سگهيو ۽ نيشنل عوامي پارٽي پنهنجي پيدائشي صوبي سرحد ۾ صرف چار سيٽون حاصل ڪري سگهي. تڏهن به عوامي ليگ، سازشي ٽولي جي اميدن جي برخلاف اوڀر پاڪستان ۾ ٻن کان سواءِ قومي اسيمبلي جي سمورين سيٽن تي قبضو ڪري ورتو ۽ هو صوبائي خودمختياريءَ جي مسئلي کي ڇهن نُڪتن جي بنياد تي حل ڪرڻ لاءِ ٻي ڪنهن به پارٽيءَ جي مدد ۽ حمايت جي محتاج نه رهي. اهڙيءَ صورتحال کي ختم ڪرڻ ۽ صوبائي خودمختياريءَ جي مسئلي کي ڊانوا ڊول ڪرڻ لاءِ انهيءَ ساڳي سازشي ٽولي آئين سازيءَ لاءِ ٿيل اليڪشن کي اقتدار ۽ حڪومت جي حصول جو مسئلو بنائي وڌو ۽ اقتدار جي جنگ خطرناڪ صورت اختيار ڪري وئي. جيتوڻيڪ چونڊون صرف آئين سازيءَ لاءِ ٿيون هيون. اسيمبليءَ کي اقتدار جي حصول جي جنگ جو آکڙو بنائڻ ۾ بنيادي ڪردار يحييٰ خان جي هڪ جملي ادا ڪيو، جنهن ۾ هن چيو ته: ”پاڪستان ۾ ايندڙ وزيراعظم شيخ مجيب الرحمان آهي.“ اهو جملو هڪ سوچيل سمجهيل منصوبي تحت چيو ويو هو، نه ته يحييٰ خان کي پوريءَ ريت معلوم هو ته هي چونڊون حڪومت ٺاهڻ لاءِ نه پر آئين ٺاهڻ لاءِ ٿيون آهن. اِهڙو ذڪر سندس پنجن نڪتن ۾ موجود هو ته اسيمبلي، دستور ٺاهڻ کان پوءِ ختم ٿي ويندي ۽ نئين آئين ماتحت حڪومت سازيءَ لاءِ نيون چونڊون ٿينديون، پر جيڪڏهن هڪ سؤ ويهن ڏينهن اندر، اسيمبلي دستور ٺاهڻ ۾ ناڪام وئي تڏهن به اُها خود به خود ختم ٿي ويندي. اهڙي واضح پروگرام جي هوندي يحييٰ خان اِهو علان پيپلزپارٽيءَ ۽ عوامي ليگ کي اقتدار جي جنگ ۾ جنبائڻ لاءِ ڪيو ته جيئن ڇهن نڪتن جي بنياد تي آئين ٺاهڻ لاءِ اسيمبلي نه گڏجي سگهي ۽ نه وري اِهڙو آئين تيار ٿي سگهي، جنهن ۾ صوبن کي قرارداد- لاهور جي بنياد تي خودمختياري مليل هجي. ڇو ته اِهڙي آئين جي موجودگيءَ ۾ اُنهن طبقن، گروهن ۽ ٽولن جي ڦرلٽ کي ٻنجو اَچي وڃي ها، جن پاڪستان جي مختصر تاريخ ۾ ڪڏهن ملڪ جي دفاع، ڪڏهن اِسلامي اُخوت ۽ ڪڏهن مضبوط مرڪز جي نالي ۾ هتي جي ننڍن صوبن ۽ قومن کي پئي لٽيو ڦريو، چچريو ۽ چيڀاٽيو. صرف اُنهن طبقن ۽ گروهن ۽ ٽولن جي پرماريت کي قائم رکڻ لاءِ اقتدار جي حصول جو ناٽڪ رچائي اُهو ڪجهه ڪيو ويو، جنهن جو نتيجو اڄ نئين پاڪستان جي صورت ۾ اسان جي سامهون آهي. پاڪستان جي وجود ۾ اچڻ کان هڪ مهينو ۽ هڪ ڏينهن پوءِ منهنجي ليڊر ۽ سنڌ جي قومي اڳواڻي سائين جي. ايم. سيد 4 جنوري 1972ع تي سندس ڳوٺ سن ۾، هڪ عوامي ميڙ کي خطاب ڪندي، ان وقت جي صدر پاڪستان جناب ڀٽي صاحب کي بچيل ملڪ جي بقا ۽ بچائڻ لاءِ آئين ٺاهڻ جي سلسلي ۾ ڪجهه تجويزون ڏنيون هيون، جن ۾ هڪ تجويز هيءَ به هئي ته: ”پاڪستان کي چئن قومن جو ملڪ تسليم ڪري آئين ۾ انهن قومن کي صوبن جي بنياد تي خودمختياري ڏني وڃي ۽ بچاءُ، ناڻي ۽ پرڏيهي معاملن جي کاتن کان سواءِ ٻيا سڀ کاتا صوبن جي حوالي ڪيا وڃن.“ حڪومت انهن تجويزن تي ڌيان ڏيڻ جي بجاءِ جناب سيد، کان سندس تقرير جي ملڪ دشمن حيثيت جي باري ۾ وضاحت طلب ڪئي. اِها وضاحت پ پ جي جنرل سيڪريٽري جي. اي. رحيم طلب ڪئي هئي، ۽ اَڄ اهو ساڳيو جي. اي. رحيم ملڪ دشمنيءَ جي مجرم جي حيثيت ۾ هن عدالت سڳوريءَ اندر پيش ٿيندو رهي ٿو. نئين پاڪستان جي پراڻي اَسيمبليءَ، پهرين عبوري دستورُ ۽ پوءِ مستقل دستور منظور ڪيو. جنهن وقت دستور جو خاڪو پڌرو ٿيو، ان وقت مون لکيو هو ته: ”ننڍڙي مرڪز جي پيٽ ۾ ايترا کاڌا وڌا ويا آهن، جو متان انهن جو وزن مرڪز جو پيٽ ڦاڙي وجهي!“
نئين آئين ۾ صوبن کي ايترا اختيار به ڪو نه ڏنا ويا هئا، جيترا 1935ع جي انڊيا ائڪٽ ۾ انگريزن غلام هندوستان جي صوبن کي ڏنا هئا (تقرير سيد ظفر علي شاهه، ايم. پي. اي 3 مارچ 1973ع) انگريزن جي وقت ۾ ضلعي عملدار کي رسالي ۽ اخبار جو ڊڪلئريشن ڏيڻ جا اختيار هوندا هئا ۽ هن سنڌ جي وزير اعليٰ کي اهڙا اختيار ناهن. هيءَ انتهائي شرمناڪ ڳالهه آهي ته هاءِ اسڪول جي شاگرد جي آزاديءَ جي باري ۾ سنڌ جو وزير اعليٰ اهو جواب ڏئي ته: ”انهيءَ معاملي ۾ آءٌ بيوس آهيان، ڇو ته مرڪزي اَحڪام آهن.“ جنهن سنڌ جي صوبائي حيثيت بحال ڪرائڻ لاءِ اسان جي ليڊرن ۽ عوام چوڏنهن سال مصيبتن کي مڙساڻو منهن ڏئي جاکوڙ ۽ جدوجهد ڪئي، ان جي صوبائي حيثيت بحال ٿيڻ کان پوءِ صوبي جي وزير اعليٰ جي حيثيت هيءَ آهي، جو هو ڄامشوري جي اسٽيشن تي مسافرن لاءِ هڪ معمولي شيڊ لڳائڻ جي مطالبي جي جواب ۾ چوي ٿو ته: ”آءٌ مرڪز کي اِهڙي درخواست ڪندس.“ (سنڌ يونيورسٽيءَ اسٽوڊنٽس يونين جي قسم کڻڻ واري تقريب ۾ جتوئي صاحب جي تقرير 1974ع)
صوبن کي جيڪا خودمختياري ڏني وئي آهي ان ۾ صوبائي حڪومت اسٽيشن تي مسافر خانو به ٺهرائي نٿي سگهي. مون کي آزاديءَ ۽ غلامي واري صوبائي خودمختياريءَ جي تفاوت تي ڏاڍي حيرت ٿيندي آهي. سن 1939ع يا 1940ع ۾ سنڌ اسيمبليءَ جو قائد ايوان (شهيد) الهه بخش سومرو هو، جنهن سنڌ ڪانگريس جي صدر ڊاڪٽر چوئٿرام گدواڻي جي مطالبي تي مولانا عبيدالله سنڌي جي 25 ساله جلاوطني ختم ڪري کيس سنڌ ۾ واپس گهرايو. مولانا عبيدالله سنڌي 1915ع ۾ هندوستان مان ٻاهر وڃي ڪابل ۾ هندوستان جي آزاد جلاوطن حڪومت قائم ڪئي ۽ ريشمي رومال واري هلچل انگريزن جي نظر ۾ جوابدار هو. انگريز حڪومت خلاف مولانا جي ڪاررواين سان رولٽ ائڪٽ ڪميٽيءَ جي رپورٽن جا دستاويز ڀريا پيا آهن. اُنهن ڪاررواين جي بنياد تي انگريزن کيس گولي هڻڻ جو حڪم ڏنو هو. اهڙي ماڻهوءَ کي غلام سنڌ جو هڪ بااختيار وزير اعليٰ نه صرف واپس ٿو گهرائي، پر ڪراچي بندر تي انگريزن جي باغي پوڙهي انقلابيءَ جو استقبال پڻ ڪري ٿو. پوءِ به سندس حڪومت کي لوڏو نه ٿو اچي. ٻئي طرف آزاد ملڪ جي صوبائي وزير اعليٰ جي اختيارات جي حالت هيءَ آهي جو هو ٽنڊي الهيار جي هاءِ اسڪول جي شاگردن جا ريسٽيڪيشن آرڊر واپس وٺڻ جي معاملي ۾ مرڪز جو محتاج آهي ۽ سنڌ يونيورسٽيءَ جي شاگرد کي آزاد ڪرڻ جي باري ۾ مرڪز وٽ لاچار آهي. چئن صفحن جي هفتيوار اخبار جي ڊڪليئريشن جي منظوريءَ لاءِ مرڪز وٽ بيوس آهي. ٽيليفون جو هڪڙو ڪنيڪشن ڏيڻ لاءِ اسلام آباد وٽ مجبور آهي، ۽ ڄامشوري ريلوي اسٽيشن تي برسات ۽ اُس کان بچڻ خاطر مسافرن لاءِ هڪ شيڊ ٺهرائڻ لاءِ هن کي ريلوي جي چيئرمئن کي درخواست ڪرڻي پوي ٿي.
به بين تفاوت رَهه ڪُجا اَست تا به ڪجا
هر پارلياماني (Parliamentary) حڪومت جو دستور آهي ته اسيمبليءَ جي قائد ايوان جي تبديلي، اسيمبليءَ جي ميمبرن جي عدم اعتماد جي ووٽ (Vote of no-confidence) سان ٿيندي آهي، پر هتي پارلياماني نظام هوندي به اسيمبليءَ ۾ قائد ايوان، گورنر وانگر مرڪز طرفان ٿاڦيو ويندو آهي، ۽ ان معاملي ۾ هائوس جي راءِ يا ووٽ جي ڪا به ضرورت محسوس نه ٿي ڪئي وڃي. صوبائي اسيمبليءَ جي بي اختياريءَ جو هيءَ عالم آهي، جو 62 ميمبرن جي هائوس مان 51 ميمبرن جي مرضيءَ ۽ راءِ سان پاس ڪيل سنڌي زبان وارو بل مرڪز جي مداخلت جو شڪار ٿي وڃي ٿو، پر خود صوبائي اسيمبليءَ۽ صوبائي وزارت جي حيثيت هي آهي جو صدر مملڪت، ڪنهن به وقت غير معمولي حالتن جي آڙ ۾ انهن کي ختم ڪري سگهي ٿو. حالانڪ هئڻ ائين گهريو هو ته جيستائين صوبائي اسيمبليءَ جا ٻه ڀاڱي ٽي ميمبر اسيمبلي کي ختم ڪرڻ يا وزارت برطرف ڪرڻ (Dismiss) جي باضابطه درخواست نه ڪن، ان وقت تائين اسيمبليءَ يا وزارت برطرف ڪرڻ جو مرڪز کي ڪو به اختيار نه هجي. اهڙي طريقي سان جيڪڏهن اسيمبليءَ ڪو به بل هڪ مقرر ۽ متعين اڪثريت سان پاس ڪري ته مرڪز ان تي عمل درآمد ڪرڻ لاءِ جوابدار ۽ ٻڌل هجي. صوبائي حڪومت ۾ هوم سيڪريٽري ۽ چيف سيڪريٽري عملي طرح وزير اعليٰ کان وڌيڪ بااختيار (Powerful) شخصيتون آهن، ڪيتريون گرفتاريون يا آزاديون وزير اعليٰ (Chief Minister) جي حڪم ۽ علم کان سواءِ ٿينديون رهن ٿيون. قانوني طرح جنهن محڪمي جي سربراهه کي جيڪي اختيار مليل آهن، تن جي باري ۾ به اُهو سربراهه بيوس ۽ بي اختيار آهي. انصاف جي باري ۾ عدالت بي اختيار آهي. قيديءَ کي قانوني طرح آزاد ڪرڻ جي سندَ هوندي به جيل انتظاميا بي اختيار آهي. سپريم ڪورٽ، هاءِ ڪورٽ ۽ ٽريبونل جي حڪمن ۽ ضمانتن جي موجودگيءَ ۾ سپرنٽينڊنٽ جيل قيديءَ کي آزاد ڪرڻ لاءِ هوم سيڪريٽريءَ جي فون جو منتظر رهي ٿو. هوم سيڪريٽريءَ جي غير موجودگي ۾ هفتي تائين قيدي بي گناهه جيل ۾ ئي رهي ٿو. سڀني حڪمن ۽ وزارتن جا اختيار اسلام آباد جي پرائم منسٽر هائوس ۾ جمع ٿي ويا آهن.
هڪ ٻئي طريقي سان معاملي کي ڏسڻ سان صورتحال هن ريت بيهي ٿي. ڊي. سي ڪنهن فيصلي ڪرڻ کان اڳ ۾ هوم سيڪريٽريءَ جي فون جو منتظر رهي ٿو. ڪمشنر حڪم صادر ڪرڻ کان پهرين هوم سيڪريٽريءَ جي فون جو منتظر رهي ٿو. ڊي. ايس. پي، ڪو قدم کڻڻ کان اڳ ۾ هوم سيڪريٽري جي فون جو انتظار ڪري ٿو. ايس. پي پنهنجي اختيارات جي استعمال کان اڳ ۾ هوم سيڪريٽريءَ جي فون لاءِ واجهائي ٿو. وائيس چانسلر شاگرد جي داخلا منظور ڪرڻ کان اڳ ۾ هوم سيڪريٽريءَ جي فون ترسي ٿو. جج جي قلم جي جنبش هوم سيڪريٽريءَ جي فون جي آواز تي شروع ٿئي ٿي، ۽ سپرنٽينڊنٽ قيديءَ کي هوم سيڪريٽريءَ جي فون تائين انتظار ۾ رکي ٿو، ۽ وري هوم سيڪريٽري، پرائيم منسٽر (وزيراعظم) جي فون کانسواءِ گهر واريءَ سان ڳالهائڻ لاءِ به تيار ناهي. مطلب ته هن بدنصيب خطي تي ماڻهن جي بدران ٽيليفون جي حڪومت آهي. حالت هيءَ آهي جو صوبائي وزير اعليٰ کي هڪڙي به ڪنيڪشن ڏيڻ جو اختيار ڪونهي. انهيءَ سڀ ڪجهه هوندي رات ڏينهن اعلان ٿيندا رهن ٿا ته صوبن کي وڌ ۾ وڌ اختيار ڏنا ويا آهن. اسان جي لاءِ انهن حالتن جي موجودگيءَ ۾ اهڙن اعلانن تي ڀروسو ڪرڻ ناممڪن آهي. نئين پاڪستان جي پراڻي اسيمبليءَ پنهنجي ٺاهيل دستور ۾ چونڊن جي متعلق يحييٰ خان وارو ساڳيو اصول برقرار رکيو آهي ۽ قومي اسيمبليءَ ۾ صوبن کي آباديءَ ۽ آدمشماريءَ جي بنياد تي نمائندگي ڏني آهي.
هاڻي باقي رهيل ملڪ جي آباديءَ ۽ آدمشماريءَ جي حالت هيءَ آهي، جو هڪڙي صوبي پنجاب جي آدمشماري باقي ٽن صوبن جي مجموعي آدمشماريءَ ۽ آباديءَ کان وڌيڪ آهي. ان ڪري قومي اسيمبليءَ ۾ سندس سيٽون به ٽنهي صوبن جي مجموعي سيٽن کان وڌيڪ آهن. انهيءَ بنياد تي پاڪستان جي ٽنهي صوبن تي هڪڙي وڏي صوبي پنجاب جي حاڪميت قائم ٿي وئي آهي ۽ ننڍن صوبن جي مفاد وٽان ڪو به قانون، پنجاب جي مرضيءَ کانسواءِ پاس ٿي نٿو سگهي. خاص ڪري اهڙي حالت ۾ جو سينيٽ هڪ بي اختيار ادارو آهي ۽ ان ۾ به وفاقي ايريا جي بهاني پنجاب کي به سيٽون وڌيڪ مليل آهن.
وفاقي نظام حڪومت ۾ جڏهن هڪڙي يونٽ جي آبادي ٻين سڀني يونٽن جي مجموعي آبادي کان وڌيڪ هجي، آباديءَ جي بنياد تي نمائندگي ڏيڻ سا به صوبائي قانون ساز ادارن جي بي اختياريءَ جي حالت ۾ انتهائي غلط ۽ هاڃيڪار آهي، ڇو ته ان حالت ۾ ٻين يونٽن جي عوام جي دلين ۾ حڪومت جي ڪاروبار ۽ اقتدار جي باري ۾ عدم شرڪت جو احساس پيدا ٿيندو ۽ اهڙو احساس محروم ماڻهن کي لازمي طرح اوڀر بنگال (بنگلاديش) جي رستي تي هلڻ لاءِ مجبور ڪندو ۽ پاڪستان جي حڪمرانن کي تاريخي تجربن مان سبق وٺڻ گهرجي. هي صحيح آهي ته بنگال جي جدائي کان اڳ ۾ اسان انهيءَ اصول تي اعتراض نه ڪيو هو، ڇو ته عوامي ليگ جي دستور ۽ منشور ۾ صوبائي حڪومتون ايتري حد تائين خودمختيار هيون، جو صوبن جي عوام جي دلين ۾ ڪنهن هڪ صوبي جي بالادستيءَ جو احساس ئي پيدا نه ٿئي ها.
ليڪن موجوده حالتن ۾ اسان پنجاب جي باري ۾ ڪنهن خوشفهميءَ يا غلطفهميءَ ۾ مبتلا ناهيون. آباديءَ جي بنياد تي نمائندگيءَ واري اصول جو ئي نتيجو آهي جو هاڻي پنجابي ليڊرن، پاڻي، بجيٽ جي رقم، نوڪريون، پرمٽون ۽ ڪارخانا آباديءَ جي بنياد تي گهرڻ شروع ڪيا آهن. اسان جي تجويز هئي قومي اسيمبليءَ ۾ برابريءَ جي بنياد تي نمائندگي ڏني وڃي. سنيٽ جي ڪا به ضرورت ناهي. اهڙيءَ ريت سڀني وفاقي يونٽن کي اقتدار ۾ ڀاڱي ڀائيواريءَ جو احساس ڏياريو وڃي. اصولي اصولي طرح پنجابي سياستدانن کي ان تجويز تي اعتراض نه هئڻ گهرجي ڇو ته اهي اڳ ۾ بنگالي اڪثريت جي خوف کان بچڻ لاءِ پاڪستان ۾ اهو سرشتو رائج ڪري چڪا آهن، جنهن جي لاءِ هنن کي ون يونٽ ٺاهڻو پيو هو. اسان جي اها تجويز به ان صورت ۾ ڪارگر ۽ اثرائتي ٿي سگهي ٿي، جڏهن پاڪستان اسيمبلي باقاعدي هڪ باوقار ۽ باضمير اداري جي حيثيت ۾ پنهنجا فرض سرانجام ڏئي، هن وقت تائين پاڪستان جي قومي اسيمبليءَ جي ميمبرن اصول پسند ۽ باضمير انسانن جي ڪردار جو مظاهرو نه ڪيو آهي. هنن کي ڇا ڪرڻ کپندو هو ۽ هنن ڇا ڪيو آهي، ان لاءِ آءٌ ٻه مثال پيش ڪندس:
(1) هندوستان جو آنجهاني وزيراعظم لال بهادر شاستري ڪنهن وقت هندوستاني ڪابينا ۾ ريلوي جو وزير هو. سندس دؤر وزارت ۾ هندوستان جي صوبي يو. پيءَ اندر ريل جو وڏو حادثو ٿيو، جنهن ۾ ڪافي ماڻهو مري ويا. ان حادثي جي ڪري شاستري ريلوي جي وزارت تان اهو چئي استعيفا ڏئي ڇڏي ته: ”ان حادثي جو قصور وار مان آهيان. ان ڪري مون کي وزير رهڻ جي بجاءِ هڪ مُجرم جي حيثيت ۾ عوام جي سامهون پيش ٿيڻ گهرجي.”
اسان جي ملڪ جي عوام اسيمبليءَ جي ميمبرن کي ان نيت سان چونڊيو هو ته اهي پاڪستان جي حفاظت ۽ مضبوطيءَ لاءِ آئين تيار ڪندا، پر انهن ميمبرن جي موجودگيءَ ۾ ملڪ سان وڏو حادثو ٿيو، جنهن ۾ نه صرف ملڪ ٻه ڌار ڌار ٽڪر ٿي ويو، پر لکن جي تعداد ۾ انساي جانيون ضايع ٿي ويون، پر ان جي باوجود اسان جا معزز نمائندا ڪرسين سان ائين چنبڙيا رهيا، جيئن انساني جسم کي ڄؤر چهٽي پوندي آهي. وڏي ڳالهه ته ان حادثي جا ذميوار به اهي خود ميمبر هئا.
(2) 1967ع جي عرب- اسرائيل جنگ ۾ عربن کي تباهه ڪن شڪست آئي ۽ ٽن ملڪن مصر، شام ۽ اردن جا ڪافي علائقا اسرائيل جي قبضي هيٺ اچي ويا. انهيءَ شڪست جي نتيجي ۾ مصر جي ان وقت جي صدر مرحوم جمال ناصر صدارت تان استعيفا ڏئي. پاڻ کي عوام جي عدالت ۾ هڪ ڏوهيءَ، قصور وار ۽ مجرم جي حيثيت ۾ پيش ڪيو. جيتوڻيڪ عرب ملڪن جي هر مرد، عورت اِهو نعرو هنيو ته:
’نَحنُ لاَ نُحِبُ المِصِرَ ولاَ ڪِن نُحِبُ النَاصِر‘
(اسان کي مصر نه پر ناصر کپي.)
مطلب ته کيس استعيفا واپس وٺڻ تي عوام مجبور ڪيو، پر اسان جي نمائندن جي موجودگيءَ ۾ ملڪ کي شرمناڪ شڪست آئي ۽ پاڪستان جي هڪ لک فوج قيد ٿي وئي پر هنن جي صحت تي ڪو به اثر ڪو نه پيو....!
آزاد قومن ۽ ملڪن جون اسيمبليون انسان جي بنيادي حقن کي دستور ۾ مقرر ۽ متعين ڪرڻ سان گڏ انهن جون نگهبان ۽ محافظ هونديون آهن. هنن وٽ انسان جا بنيادي حق ايترائي مقدس ۽ محترم هوندا آهن، جيترا آسماني ڪتاب. آمريڪا جي هڪ سابق صدر جيفرسن چيو آهي ته: ”انسان جي بنيادي حقن کانسواءِ ٻي هر شيءِ قابل تبديل آهي ۽ ان ۾ ڦيرڦار ٿي سگهي ٿي.“ آزاد ملڪن جون اسيمبليون حقيقت ۾ انهيءَ اصول جون پابند هونديون آهن. اهڙين اسيمبلين جا ميمبر جڏهن ڏسندا آهن ته سندن ووٽرن جي حقن سان هٿ چراند ٿي رهي آهي ۽ هو انهيءَ هٿ چراند کي روڪڻ ۾ ناڪام ٿي رهيا آهن، ته هو هدم استعيفا ڏئي هليا ويندا آهن.
پاڪستان جي اسيمبليءَ جو انساني حقن جي باري ۾ جيڪو ڪردار رهيو آهي، ان جي مدنظر آءٌ ان کي گُرڙ پکيءَ سان ڀيٽ ڪري سگهان ٿو. ننڍپڻ ۾ وڏڙن کان آکاڻين ۾ هڪڙي پکيءَ جي باري ۾ ٻڌندا هئاسون ته اهو شڪار نه ملڻ جي حالت ۾ اکيون پوري موٽي اچي پنهنجي ٻچن کي کائيندو آهي. ان پکيءَ جو نالو گُرڙ پکي آهي. بلڪل ساڳي حالت پاڪستان جي اسيمبليءَ جي آهي. هن پهرين مارشل لا کي جاري رکڻ تي راضي هئڻ ڪري جمهوريت ۽ پارليامينٽ جي پوري تاريخ جي توهين ڪئي. پوءِ هن هڪ دستور ٺاهي ان ۾ اسان جي بنيادي حقن کي شامل ڪيو، پر اڳتي هلي انهن سڀني حقن کي جيڪي سندن ئي مقرر ڪيل هئا، تن کي هڙپ ڪرڻ شروع ڪيو ۽ اڄ تائين سمورا بنيادي حق هنگامي حالتن ۽ آئين ۾ ترميمن جي صورت ۾ سندس پيٽ اندر پهچي ويا آهن.
هيءَ ڪيڏي نه ستم ظريفي آهي جو پاڪستان جو عوام پنهنجا نمائدا چونڊڻ واري ڏينهن کان اڄ ڏينهن تائين بنيادي حقن کان محروم آهي. هونئن ته پاڪستاني عوام کي بنيادي حقن کان محروم ٿئي، سترنهن سورهيه ٿيا آهن- يعني پاڪستان جي اوڻٽيهن سالن جي تاريخ ۾ هتي جو عوام سترنهن سال هنگامي حالتن (Emergency) جي لعنت هيٺ لتاڙبو رهيو آهي. خاص ڪري سنڌي عوام ته ٻٽي مصيبت ۾ گرفتار رهيو آهي، مشهور فلاسفر جان ڊيوي، لکيو آهي: ”جنهن جذبي کي آزاديءَ سان محبت جي نالي سان سڏيو ويندو آهي، تنهن جو ٻيو نالو براين ۽ مشڪلاتن کان ڇوٽڪاري جي خواهش ۽ تمنا آهي.!“
آزادي ملڻ جي باوجود، جيڪڏهن براين ۽ مشڪلاتن کان عوام جو ڇوٽڪارو نه ٿئي ته پوءِ عوام جي دلين مان آزاديءَ سان محبت جو جذبو ختم ٿي ويندو آهي، ۽ ان جذبي جي ختم ٿيڻ جي صورت ۾ عوام اهڙي نام نهاد آزاديءَ جي حفاظت لاءِ ڪڏهن به تيار ڪو نه ٿيندو.
هاڻي اسان کي ڏسڻو آهي ته سنڌي عوام جي مشڪلات ۾ ڪيتري گهٽتائي ٿي آهي؟ ملڪ جي بجيٽ، فوج تي خرچ ٿيڻ کان پوءِ جيڪا بچي ٿي، سا چند وڏن شهرن جي خوبصورتيءَ ۽ حسن جي نکار لاءِ خرچ ٿئي ٿي. شهر سڀ، خاص ڪري وڏا شهر سڀ غير سنڌين جي قبضي ۾ آهن، سنڌي عوام ٻهراڙين جي ننڍڙن ڳوٺن ۾ رهي ٿو، جتي هر سال سوين عورتون اسپتالن جي سهولت نه هئڻ ڪري ويم وقت مريو وڃن. ساڳي حالت ننڍڙن ٻارن جي آهي، علاج جي پوري بندوبست نه هئڻ ڪري 99 سيڪڙو سنڌي ماڻهو، ٽي.بي، سائي، ٻرهل، نمونيا، نزلي، کنگهه ۽ دم جهڙين ٻين هاڃيڪار بيمارين ۾ ورتل آهن. موسمن جي تبديليءَ کان بچاءُ نه هئڻ، صاف پاڻي نه ملڻ، پوري ۽ وقتائتي صحيح کاڌي نه ملڻ ڪري سنڌي عوام هن ويهين صديءَ ۾ به پٿر واري دؤر جي انسان جي ڏيکائي ٿو ڏئي. سنڌ ۾ 70 سيڪڙو اهڙا خاندان آهن، جن کي پورو پُنو کاڌو نٿو ملي، ۽ نه وري هنن کي سالم ڪپڙو ئي ميسر آهي. 95 (پنجانوي) سيڪڙو ڇوڪرا ۽ ڇوڪريون تعليم جي سهولت کان محروم آهن. ٿر ۽ ڪوهستان جو تقريباً تيرنهن لک عوام پاڻي، رستي، سواري اسپتال ۽ روشنيءَ (ويندي گاسليٽ سان ٻرندڙ لالٽين يا (بتيءَ) کان محروم آهي. انهن علائقن ۾ گرمين جي موسم ۾ ڪيترا ماڻهو بلائن، نانگن، وڇن ۽ لُنڊين جي ڏنگ وگهي يا ته مريو وڃن يا وري معذور ٿيو پون، ٿر ۽ ڪوهستان ۽ لاڙ ۾ هزارين اهڙا ماڻهو هن وقت به موجود آهن، جن اڃا تائين ريل گاڏي ڪا نه ڏٺي آهي. سنڌ جي 85 سيڪڙو ماڻهن وٽ رهڻ لاءِ پورو گهر (اجهو) ڪونهي. انتظامي سرشتي جي بيڪاري ۽ اقتصادي ناهمواريءَ ڪري بيشمار معاشرتي براين سان گڏ روزانه قتل ۽ خونريزيءَ جي وارداتن ۾ اضافو ٿيندو پيو وڃي. سنڌ ۾ هر سال تقريباً پنجويهه لک ٽن اناج پيدا ٿيڻ جي باوجود سنڌيءَ ماڻهوءَ وٽ کاڌي لاءِ اناج ڪونهي ۽ هو آمريڪي ڪڻڪ لاءِ پناهگير دوڪاندارن وٽ ڌڪا کائيندو رهي ٿو. سنڌ جي باغيرت ماڻهن جون هر روز ٿاڻن تي پوليس جا وحشي ڪارندا مڇون ۽ ڏاڙهي پٽڻ سان گڏ کين جانورن وانگر ماريندا رهن ٿا. پوري سرڪاري مشينري ۽ ملڪ جي پيداواري عوامي خدمت ۽ ڀلائي جي بجاءِ هڪ شخص جي تعمير، ترقي، پائداريءَ لاءِ استعمال ٿيندي رهي ٿي. جيڪو ماڻهو هڪ دفعو اقتدار جي ڪرسيءَ تي پهچي ٿو، سو وري عوام جي پر گهور لهڻ لاءِ تيار نه آهي ۽ نه وري ڪرسي ڇڏڻ لاءِ آمادهه!
پاڪستاني حڪمرانن جي ڪرسيءَ سان چنبڙي پوڻ واري عادت کان عوام ايڏو ته تنگ اچي چڪو آهي، جو هن ان عادت جي متعلق انتهائي معنيٰ خيز لطيفا ٺاهڻ شروع ڪيا آهن. انهن مان هڪڙو لطيفو هيءُ آهي ته:
”الله سائين، سڀني ملڪن جي حاڪمن جي دعوت ڪئي، جڏهن سڀ حڪمران الله سائين وٽ حاضر ٿيا تڏهن الله سائين پنهنجي ڪرسيءَ تان اٿي هر هڪ سان هٿ ملايو پر پاڪستاني حڪمران سان هٿ ملائڻ وقت ڪرسيءَ تان اٿيو ئي ڪونه، پر ويٺي ويٺي هٿ ملايائين. ملائڪن عرض ڪيو ته اي پروردگار! اوهان اسلامي ملڪ جي هڪ باعزت ۽ مقبول حڪمران کي ويٺي ويٺي هٿ ڇو ڏنو؟ ڌڻي سڳوري فرمايو ته اهو انڪري جو منهنجي اٿڻ سان هيءُ منهنجي ڪرسيءَ تي قبضو ڪري وٺي ها....!!“
هڪ طرف اها حالت آهي ۽ ٻئي طرف سنڌ جي نوجوانن، اديبن، شاعرن ۽ شاگردليڊرن کي خريد ڪرڻ ۽ حڪمران پارٽيءَ ۾ شامل ڪرڻ لاءِ ٽرڪن، ٽريڪٽرن، بسن، سئنيمائن ۽ شراب جي گتن جون پرمٽون ۽ پلاٽ جيترا هن دؤر ۾ تقسيم ڪيا ويا آهن، اوترا شايد پاڪستان جي پوري تاريخ ۾ تقسيم ڪو نه ٿيا آهن! رشوتخوري، بدعنواني، اسمگلنگ ۽ بلئڪ ميلنگ جي لعنت جو هڪ طويل جلوس آهي، جنهن ۾ مرڪزي وزيرن کان وٺي شهر جي ڪنهن فرضي گهٽيءَ جي پارٽي چيئرمئن تائين هر هڪ شريڪ آهي. انهيءَ نموني سان سنڌي عوام جي معاشي، اقتصادي ۽ سياسي تباهيءَ سان گڏ اخلاقي تباهيءَ جو سامان گڏ ڪيو ويو آهي، مون انهن حالتن ۽ اُنهن جي پيدا ڪندڙن جي خلاف پنهنجي قلم سان جنگ ڪئي آهي، ڇو ته اهڙين حالتن ۾ خاموش رهڻ منهنجي لاءِ ممڪن ئي ڪو نه هو.
جڏهن ته سنڌي ماڻهوءَ جي اک مان ڪرندڙ هر ڳوڙهو منهنجي ڏيل لاءِ ڏنڀ آهي، سنڌي ماڻهوءَ جي اندر مان اُٿندڙ هر آهه منهنجي دل لاءِ بڙڇي آهي ۽ سنڌي ماڻهوءَ جي وجود تي ٿيندڙ هر ظلم منهنجي ذهن لاءِ ڪٽاريءَ جو وار آهي. مون پنهنجي ذهن، ضمير ۽ دل جي آواز تي لبيڪ چئي، انهن حالتن کي تبديل ڪرڻ لاءِ سنڌي عوام کي اپيل ڪئي آهي ۽ آءٌ سمجهان ٿو ته هر محب سنڌ، ماڻهوءَ جو فرض آهي ته اهو حالتن جي تبديليءَ لاءِ جدوجهد ڪري. برطانوي مفڪر رَسَل چيو آهي ته: ”هر سچو اديب هميشه جنگ جي حالت ۾ رهندو آهي.“ ان ڪري مون به ظلم ۽ ناانصافيءَ جي خلاف اڄ ڏينهن تائين پنهنجي قلم ذريعي جنگ پئي ڪئي آهي ۽ آئندهه لاءِ ڪندو رهندس. ڇو ته هڪ ڏينهن جي خاموشيءَ ۽ مصلحت پسندي مون کي سچ جي مُناري کان لاهي ڪوڙ جي دوزخ ۾ ڪيرائي ڇڏيندي ۽ آءٌ ڪوڙ جي دوزخ ۾ ڪرڻ لاءِ تيار ناهيان.
جيڪڏهن پنهنجي عوام سان محبت ڪرڻ جرم آهي، جيڪڏهن کين شعور ۽ سجاڳي عطا ڪرڻ جرم آهي، جيڪڏهن ظلم ۽ ناانصافيءَ جي خلاف آواز بلند ڪرڻ جرم آهي، جيڪڏهن ڪوڙ جي آڙاهه مان نڪري سچ جي روشنيءَ جو راهي بنجڻ جرم آهي ۽ جيڪڏهن ڪنهن جي اک جو ڳوڙهو اگهڻ جرم آهي، ته پوءِ آءٌ اقرار ٿو ڪريان ته آءٌ مجرم آهيان، مون اِهو جرم ڪيو آهي ۽ ڪندو رهندس. اهڙي جرم ڪرڻ جي مون کي سُقراط کان برنارڊشا تائين دنيا جي هر سچي اديب هدايت ڪئي آهي، انهيءَ جرم ڪرڻ جو ڏس ۽ تلقين مون کي مخدوم بلاول جي گهاڻي ۾ ڪڙڪاٽ ڪندڙ هڏين ڪئي آهي ۽ آءٌ انهيءَ جرم کان صرف اُن ڪري باز رهان جو ڪن حاڪمن جي پيشانين ۾ گهنج پن ٿا يا ڊي. پي. آر جا قلم 42-49 حرڪت ۾ اچن ٿا. اها ڳالهه اڻ ٿيڻي آهي! حق ۽ سچ جي ساٿ ڏيڻ کان روڪڻ وارا، هڪ طرف گهاڻي ۾ پيڙجڻ جي سزا ڏيڻ ۽ ٻئي طرف قلم طرف قلم 42-49 ڊي. پي. آر جي. آءٌ اڳي عرض ڪري آيو آهيان ته 1965ع جي پاڪ ڀارت جنگ وقت سلامتي ڪائونسل ۾ جناب ڀٽي صاحب، جي هڪ شاندار تقرير کيس عالمي ۽ شهرت ڏني ۽ ان جي ذريعي پوري پاڪستان جي عوام جي ذهنن تي اهو تاثر ويهاريو ويو ته خارجه پاليسيءَ جي ميدان ۾ ڀٽي صاحب جهڙو ماهر پوري دنيا اندر موجود ناهي. اسان جي سنڌ جي سادي ۽ سٻاجهي عوام تي ڀٽي صاحب جي باري ۾ انهيءَ تاثر جادوءَ جو اثر ڪيو ۽ هو پنهنجي محڪومي، مظلومي ۽ صدين جي سورن ۽ ڏولائي جي ڏينهن جو علاج صرف ڀٽي صاحب جي ذات ۽ شخصيت ۾ ڳولڻ لڳو.
پاڪستان جي پوري تاريخ ۾ ان جي خارجه پاليسيءَ محڪوميءَ واري رهي هئي. پهرين ڪامنويلٿ جي واسطي سان برطانيه جي حڪم هيٺ ۽ اڳتي هلي جڏهن برطانوي شهنشاهيت جي اثر گهٽجڻ ڪري ان جي جاءِ آمريڪي ڊالر والاري ته پاڪستان جي خارجه پاليسي آمريڪا جي حڪم هيٺ هلڻ لڳي. ڀٽي صاحب جي نروار ٿيڻ سان عوام ۾ نيون اميدون ۽ جوش پيدا ٿيو ته هيءُ ئي شخص آهي جيڪو عالمي برادريءَ ۾ پاڪستان جي پرڏيهي پاليسيءَ کي باوقار مقام ۽ مرتبو ڏياري سگهي ٿو، پر پيپلزپارٽيءَ جي اوسر کان وٺي هن وقت تائين جي تجربن ثابت ڪري ڏيکاريو آهي ته پاڪستان جي پرڏيهي پاليسيءَ ۾ ڪهڙيون ۽ ڪيتريون تبديليون ڇو نه آيون هجن، مگر هر تبديليءَ ۾ محڪومي ۽ زيردستيءَ وارو عنصر ضرور شامل رهيو آهي ۽ ڀٽي صاحب ميدان خطابت جو ڪيترو ئي شهسوار ڇو نه هجي، مگر پرڏيهي پاليسيءَ جي ميدان ۾ هو ايترو ۽ ايڏو شهسوار ناهي، جيترو کيس مشهور ڪيو ويو آهي. سڀ کان پهرين موجودهه حڪمران پارٽي پرڏيهي معاملن ۾ پنهنجي ڪمزوري ۽ محڪوم مرعوب ذهنيت جو مظاهرو بنگلاديش کي دنيا طرفان تسليم ڪرڻ واري موقعي تي ڪيو. دنيا ۾ شايد ڀارت پهريون ملڪ هو، جنهن بنگلاديش جي جنگ- آزادي هلندي ان کي تسليم ڪيو. نتيجي ۾ ان وقت جي فوجي حڪمران جنرل يحييٰ ڀارت سان سفارتي ناتا ختم ڪري ڇڏيا. هن موقعي تي آءٌ اها رام ڪهاڻي دهرائيندس ته روس ۽ ڀارت جي وچ ۾ سن 1971ع واري معاهدي ۽ آخر ۾ پاڪستان جي اوڀر واري حصي ۾ ڀارتي مداخلت جي سلسلي ۾ پاڪستاني حڪمرانن ۽ پيپلزپارٽيءَ جي قيادت جون عالمي صورت حال کي سمجهڻ جي باري ۾ ڪهڙيون غلطيون هيون. 7 ڊسمبر 1970ع جي عام چونڊن ۾ اوڀر بنگال اندر اتي جي قومپرست جماعت عوامي ليگ، قومي اسيمبليءَ جي ٻن سيٽن کان سواءِ سمورين سيٽن تي قبضو ڪري ورتو، پنجاب ۾ پ پ واضح ۽ سنڌ ۾ معمولي اڪثريت حاصل ڪري سگهي. بلوچستان ۽ سرحد ۾ نعپ ۽ جميعت العلماءِ اسلام مجموعي طرح گهڻائيءَ ۾ چونڊجي ويون. هن وقت صورتحال اهڙي درجي تي وڃي بيٺي هئي جو ملڪ جي قومي پارليامينٽ ۾ ٽن صوبن جي نمائندگي ڪندڙ پارٽيون، عوامي ليگ، نعپ ۽ جميعت العلماءِ اسلام پاڙيسري ملڪن سان دوستي رکڻ جون خامي هيون ۽ سامراجي ملڪن سان ڪيل فوجي معاهدن کي ختم ڪرڻ لاءِ جدوجهد ڪنديون آيون هيون. صرف پيپلزپارٽي هڪ اهڙي جماعت هئي، جيڪا ڀارت دشمنيءَ ۾ جماعت اسلامي، مسلم ليگ، پي. ڊي. پي ۽ چاٻي ڇاپ مولوين سان ٻِٽَ هئي. هتي هيءَ ڳالهه ظاهر هئي ته پاڙيسري ملڪن جون همدرديون اهڙين جماعتن کي اقتدار ۾ ڏسڻ سان هيون، جن جي پاليسي ۽ پروگرام کي ڏسندي، انهن ملڪن کي يقين ويٺل هو ته اُهي پارٽيون اقتدار ۾ اچي ننڍي کنڊ ۾ محاذ آرائيءَ جي پاليسين بجاءِ امن، ڀائيچاري، دوستي ۽ بقائي باهميءَ جي اصول ۽ رستي تي هلنديون.
ملڪ جي صورتحال اهڙي درجي ۽ دؤر ۾ داخل ٿي چڪي هئي، جنهن جي تقاضا هئي ته هر مسئلي ۽ معاملي تي سنجيدگيءَ دورانديشيءَ ۽ بردباريءَ کان ڪم ورتو وڃي. ليڪن پيپلزپارٽي اهڙي حالت ۾ ٻه قدم کنيا، جن اڳتي هلي ثابت ڪيو ته پ پ جي انهن قدمن ۾ سنجيدگي تِر جيتري به ڪانه هئي. انهن غير سياسي قدمن دنيا جي سياست سان گڏ هن ننڍي کنڊ جي نقشي ۾ اهم تبديليون آنديون.
پهريون واقعو ڀارتي جهاز گنگا جي اغوا وارو آهي، جهاز اغوا ڪندڙ ڪشميري نوجوانن اشرف ۽ هاشم کي پيپلزپاٽي جي چيئرمئن هار پارايا ۽ انهن جو استقبال ڪيو. پاڪستان جي هڪ مدبر سياستدان ۽ ڪشميري عوام جي پرجوش حامي جناب ڀٽي طرفان ايڏي عزت افزائيءَ مان ڦونڊجي، ٻنهي نوجوانن جهاز ساڙي ڇڏيو. انهيءَ واقعي جو ڀارت طرفان شديد ردعمل ظاهر ٿيو ۽ هن پنهنجي علائقي تان پاڪستاني جهاز جي پرواز بند ڪري ڇڏي ۽ ان وقت جي اوڀر پاڪستان، اولهه پاڪستان کان پوريءَ ريت ڪٽجي بنگلاديش جو آخرڪار وڃي روپ ورتو....! ان وقت شيخ مجيب الرحمان اخباري بيان ۾ انهي واقعي کي هڪ سازش قرار ڏنو هو ۽ اڳتي هلي اهو ثابت ٿيو ته اها هڪ سازش هئي ۽ جهاز اغوا ڪندڙ ٻئي نوجوان گهڻو ڪري اڃا تائين لاهور واري قلعي ۾ قيد آهن. ٻنهي پاڪستاني حصن ۾ رابطي ۽ رستي ٽٽڻ کان پوءِ پيپلزپارٽيءَ هڪ ٻيو قدم کنيو، جيڪو پهرين قدم کان وڌيڪ هاڃيڪار ثابت ٿيو. پاڪستان جي ان وقت جي سربراهه آغا يحييٰ خان 3 مارچ 1971ع ۾ قومي اسيمبليءَ جو اجلاس اوڀر پاڪستان جي گادي واري شهر ڊاڪا ۾ سڏايو، ڇو ته بنگالين کي شڪايت هئي ته ملڪ جي اڪثريتي حصي اوڀر پاڪستان کي نظرانداز ڪري مرڪزي حڪومت جي گاديءَ جو هنڌ اولهه پاڪستان ۾ مقرر ڪرڻ سان سموريون مرڪزي آفيسون اولهه پاڪستان ۾ اچي ويون آهن، قومي اسيمبليءَ جا به اڪثر اجلاس اولهه پاڪستان ۾ ٿيندا رهيا آهن، ان ڪري ملڪ جي دولت جو اڪثر حصو اولهه پاڪستان ۾ خرچ ٿيندو رهيو آهي. اهو احساس بنگالين ۾ ايتري ته حد تائين وڌي ويو جو هڪ بنگالي شاعر اسلام آباد ۾ گهمندي چيو هو ته: ”اسلام آباد جي رستن جي ڏامر مان مون کي بنگال جي سڻيءَ جي خوشبوءِ ٿي اچي.“ انهن بنيادن تي بنگالين جو مطالبو هو ته آئين ساز اسيمبليءَ جو اجلاس ڊاڪا ۾ گهرايو وڃي. تنهن ڪري يحييٰ خان اهو مطالبو مڃيندي پاڪستان جي آئين ساز اسيمبليءَ جو اجلاس ڊاڪا ۾ 23 مارچ 1971ع ۾ سڏايو.
- پاڪستان پيپلزپارٽيءَ جي رهنما انهيءَ تاريخ تي نه صرف اجلاس ۾ شريڪ ٿيڻ کان انڪار ڪيو پر خيبر کان وٺي ڪراچيءَ تائين مڪمل هڙتال جي ڌمڪي سان گڏ عورتن جي چونڊ جي بائڪاٽ جي ڌمڪي پڻ ڏني، ۽ اهو پڻ دڙڪو ڏنائين ته: ”جيڪو ميمبر انهيءَ اجلاس ۾ شريڪ ٿيندو، تنهن جون ٽنگون ڀڃي ڇڏيندس-“ ۽ اجلاس ۾ شريڪ ٿيڻ لاءِ ويندڙُ ميمبر صرف هڪ طرف جي ٽڪيٽ وٺي وڃي، واپس اچڻ جي ڪوشش نه ڪري....!
نتيجو اهو نڪتو جو يحييٰ خان، ڀٽي صاحب جي مؤقف کي تسليم ڪندي، اسيمبليءَ جو اجلاس اڻ ڄاڻايل مدي تائين محمل ڪري ڇڏيو.يحييٰ خان طرفان اهڙي قدم کڻڻ تي بنگالي عوام جو مڇرجڻ فطري ۽ ضروري هو. بنگالي عوام جي ڪاوڙ کي محبت ۽ صلح جوئيءَ جي ذريعي ختم ڪرڻ بجاءِ طاقت جي آڌار تي کين خاموش ڪرائڻ جي پاليسي اختيار ڪئي وئي. جنهن جي جواب ۾ بنگالي عوام جو تاريخي جوش پنهنجي انتها کي پهچي ويو. ان جوش کي ويتر وڌائڻ ۽ عوام کي انتشار پسنديءَ جي رستي تي ڇڙواڳ ڇڏڻ خاطر بنگالين جي ليڊر شيخ مجيب الرحمان کي گرفتار ڪيو ويو. هاڻي حالت هيءَ هئي جو اوڀر پاڪستان، اولهه پاڪستان کان مڪمل طرح ڪٽيل رهيو.
بنگالي عوام اولهه پاڪستان جي سياستدان ۽ حڪمرانن کان مڪمل باغي ٿي چڪو هو. بنگالي عوام کي ڪنٽرول ۾ رکڻ واري واحد طاقت شيخ مجيب الرحمان کي گرفتار ڪيو ويو هو. پاڪستان جي فوجي ڪارروائي جي خلاف ۽ بنگالي عوام جي حمايت لاءِ ڀارتي حڪومت آل انڊيا ريڊيو جا سڀ چيئنل چالو ڪري ڇڏيا هئا.
هتي ٿورو ترسي اسان کي مٿين واقعن جو تجزيو ڪرڻ گهرجي ۽ ان تجزيي جي روشنيءَ ۾ پاڪستان پيپلزپارٽي ۾ ليڊرشپ جي بالغ نظري ۽ سياسي دورانديشيءَ کي پرکڻ گهرجي ڏسڻ ۾ ائين ٿو اچي ته جهاز جي اغوا واري واقعي جو تعلق اسيمبليءَ جي اجلاس جي بائڪاٽ ۽ ان مان نڪرندڙ نتيجن سان سڌيءَ طرح لاڳاپيل آهي. جهاز واري واقعي جي ذريعي اوڀر پاڪستان کي اولهه پاڪستان کان ڪٽرائي، ڀارت جي رحم ڪرم تي ڇڏيو ويو. بائڪاٽ واري واقعي جي وسيلي بنگالين کي احتجاج جي رستي وٺڻ جو موقعو ڏنو ويو ۽ جڏهن بنگالين احتجاج جو رستو اختيار ڪيو. تڏهن مٿن تشدد ڪري هندوستان کي بنگالين جي مظلومي ۽ پاڪستاني فوج جي ظلمن جي باري ۾ عالمي راءِ کي متاثر ڪرڻ لاءِ پروپئگنڊا جو وجهه ڏنو ويو. ڀارت جي پروپئگنڊا ۽ بنگالين جو تاريخي جوش انتها کي پهتو ته ان وقت شيخ مجيب الرحمان کي گرفتار ڪري ڀارت جي مداخلت جو ڀرپور موقعو ڏنو ويو. اهڙيءَ ريت 1947ع واري پاڪستان کي 1971ع ۾ ختم ڪيو ويو.
واقعن کي انهيءَ ترتيب ڏيڻ سان هڪ باشعور، غير جانبدار ماڻهو به ائين سوچڻ لاءِ لاچار ۽ مجبور ٿيندو ته پاڪستان کي ختم ڪرڻ جي باقائدي هڪ منظم سازش تيار ڪئي وئي هئي. جنهن ۾ ٻين کانسواءِ پاڪستان پيپلزپارٽي به پوريءَ ريت شريڪ رهي آهي. ان جو ثبوت ۾ دليل جو بنياد هي سوال آهن:
(1) يحييٰ خان، اڪثريتي پارٽيءَ جي ليڊر جي مقابلي ۾ اقليتي پارٽيءَ جي ليڊر جي مطالبي کي ڪهڙي بنياد تي منظور ڪري نفرت جي باهه ڀڙڪائي.؟
(2) پيپلزپارٽيءَ اجلاس ۾ شريڪ ٿيڻ کان ڇو انڪار ڪيو؟
(3) بنگال ۾ فوجي ڪارروائيءَ جي مخالفت ڪرڻ بجاءِ پيپلزپارٽيءَ جي ذهين ليڊر ان جي حمايت ڪري ڪهڙي آڌار تي چيو هو ته: ”خدا جو شڪر آهي جو ملڪ بچي ويو؟“
اهي اهڙا سوال آهن، جن جو جواب ايندڙ وقت ئي ڏئي سگهجي ٿو.! آءٌ پيپلزپارٽيءَ جي ليڊر جي ايمانداري ۽ ديانتداريءَ تي اعتماد ڪندي ائين نٿو چئي سگهان ته هو صاحب، ملڪ کي ختم ڪرڻ واري مڪروهه سازش ۾ شريڪ هو. البت ايترو ضرور چوندس ته هيءُ (عظيم ليڊر) حالتن جي صحيح تجزئي ڪرڻ ۾ غلط فهميءَ جو شڪار ٿي ويو. اهو آءٌ ان ڪري چئي رهيو آهيان، جو مون وٽ ڪالهه جي غداريءَ کان ڪالهه جي غلط فهمي يا اڻ ڄاڻائي بهرحال بهتر آهي- ۽ اسان پنهنجي مخالف کي ايتري رعايت ضرور ڏئي سگهون ٿا ۽ ايتري ئي رعايت جي پنهنجي لاءِ توقع رکون ٿا. بهرحال هو انهي غلط فهميءَ جو شڪار ٿي ويو ته پاڪستاني فوج ست ڪروڙ بنگالي عوام جي جذبن تي ڪنٽرول ڪري وٺندي. ٻيو ته ڀارت، چين جي خوف کان بنگال ۾ سڌي مداخلت ڪرڻ جي جرئت نه ڪري سگهندو ڇو ته 1965ع واري جنگ ۾ هندوستان، چيني الٽيميٽم جي ڪري اوڀر واري سرحد تي جنگ ڪا نه ڇيڙي هئي. ساڳي صورتحال هن وقت به پيش ايندي. جيئن ته پاڪستاني فوج، هڪدم ڪنٽرول ڪري وٺندي، ان ڪري ڊگهي عرصي تائين ڀارت ي پروپئگنڊا جو موقعو نه ملي سگهندو...!
جيتريقدر مون سوچيو آهي ته ان جي بنياد تي اهڙي تجزيي ڪرڻ ۾ هي محب پاڪستان ليڊر شديد غلط فهميءَ جو شڪار ٿي ويو هو. ڇاڪاڻ ته 7 ڪروڙ عوام تي ڪنٽرول ڪرڻ ڪا معمولي ڳالهه ڪا نه هئي. خاص ڪري گوريلا جنگ ۾ صرف 25 ماڻهن جو هڪ معمولي دستو به جاگرافيائي حالتن جي سازگاريءَ ۾ يارنهن مهينا هڪ منظم فوج سان چڪريون کائي سگهي ٿو ۽ موجودهه دور جي آزادي جي تحريڪن ۾ اهڙين چڪرين جا ڪيئي مثال موجود آهن. 1965ع واري جنگ ۾ ڀارت، اوڀر پاڪستان تي حملو ڇو نه ڪيو؟ ان ۾ چين جي الٽيميٽم جي خوف جي ڪا به ڳالهه ڪا نه هئي بلڪه اها خود ڀارت جي هڪڙي جنگي حڪمت عملي هئي، جنهن ۾ هن ڪيترائي فائدا ڏٺا ٿي.
(1) جنرل چوڌري جو پلان هو ته ڪشمير کان ننگرپارڪر تائين جنگ جو ڊگهو محاذ کولي، پاڪستان جي ننڍي فوج کي منتشر ڪيو وڃي. اهڙو مظاهرو هن ڪري ڏيکاريو اوڀر پاڪستان تي حملي ڪرڻ واري صورت ۾ ڀارت جي فوج ٻن حصن ۾ تقسيم ٿي وڃي ها ۽ هو ايڏو ڊگهو محاذ کولي نه سگهي ها.
(2) مشهور جرمن جرنيل روميلجو چوڻ آهي ته ننڍي ملڪ کي هميشه دفاعي جنگ وڙهڻ تي مجبور ڪيو وڃي. حملي ڪرڻ جو ڪو به موقعو ننڍي ملڪ کي مليو ته اهو هن جي فائدي ۾ ويندو. ٻين لفظن ۾ ننڍي ملڪ لاءِ جنرل روميل جي خيال ۾ حملي واري جنگ مفيد ۽ دفائي جنگ نقصانڪار آهي. ڀارتي ماهرن جي نظر ۾ اوڀر پاڪستان جي سرحد تي جنگ ۾ ڀارتي فوج کي مصروف رکڻ سان اولهه واري تي پاڪستان جي پوزيشن حملي واري جنگ ۾ تبديل ٿي ويندي ۽ هندوستاني فوج ننڍي ملڪ جي بهترين فوج جي حملي کي روڪڻ ۾ ناڪام ويندي. اهڙي صورتحال ۾ نه صرف هن کي ڪشمير کان هٿ ڌوئڻا پون ها، پر ڪيترو اوڀر پنجاب به سندس هٿ مان نڪري وڃي ها.
(3) ڀارت، اوڀر پاڪستان تي حملو نه ڪري عوام جون همدرديون حاصل ڪرڻ ٿي چاهيون. ان ۾ هو ڪافي حد تائين ڪامياب ويو. انهيءَ سبب کانسواءِ چيني حڪومت ان وقت اهڙي حالتن ۾ گرفتار ٿي چڪي هئي جو هو پاڪستان جي ڪا به مدد ڪري نٿي سگهي. پهرين ڳالهه هيءَ ته قومي آزادي جي تحريڪن جي مدد ۽ حمايت لينن ازم جي پهرين ڪڙي آهي. 1965ع واري جنگ ۾ جيڪڏهن چيني حڪومت پاڪستان جي مدد ڪئي هئي، سا به انهيءَ بنياد تي ته هو، ڪشميرين جي قومي آزاديءَ لاءِ وڙهي رهيو هو. 1971ع ۾ اصولي طرح هن کي بنگال جي جدوجهد جي حمايت ڪرڻي هئي، جيڪا هو ڪري نه سگهيو ۽ هن کي لاچار خاموش ويهڻو پيو، جنهن ڳالهه تي هن عمل ڪري ڏيکاريو. اگرچه چيني ليڊر شپ بنگلاديش جي تحريڪ وقت يحييٰ خان کي هڪ خط لکي هر طرح جي مدد جو واعدو ڪيو هو، پر اهو واعدو هو عملي طرح مؤثر نموني پورو ڪري نه سگهيا. ان جا ٻه وڏا سبب هئا. پهريون چيني ڪميونسٽ پارٽيءَ ۾ اثرائتي انداز ۾ اهڙا ماڻهو موجود هئا جيڪي روسي پاليسيءَ جا حامي ۽ ليوشائوچي جا پوئلڳ هئا، سي بنگلاديش جي تحريڪ آزاديءَ جا دل و جان سان حامي هئا. جيتوڻيڪ هو اهڙي پوزيشن ۾ نه هئا، جو مائوزيننگ ۽ چواين لاءِ جهڙن فولادي شخصيتن جي مقابلي ۾ ملڪ جي پرڏيهي پاليسيءَ کي بدلائي سگهن. تاهم انهن جي اهڙي حيثيت ضرور هئي جو چين جي بنگلاديش جي تحريڪ آزاديءَ خلاف جنگ ۾ پاڪستان جي حمايت ۾ سڌي مداخلت واري صورت ۾ ملڪ اندر گڙٻڙ پيدا ڪري سگهن.
چين طرفان پاڪستان جي تائيد ۾ ڀارت جي خلاف جنگ جي ڌمڪي نه ڏيڻ جو هڪ ٻيو وڏو سبب آهي، جنهن جا ذميوار پاڪستاني حڪمران ۽ سياستدان آهن. ٿيو هينئن جو 1971ع ۾ پاڪستان جي معرفت آمريڪي يهودي پرڏيهي وزير ڊاڪٽر هينري ڪسينجر، چين جو دورو ڪيو. انهيءَ دوري جو مقصد آمريڪي چيني لاڳاپن کي سڌارڻ سان گڏ ايشيائي اجتماعي سلامتيءَ جي روسي منصوبي کي ختم ڪرڻ ۽ ان جي راهه ۾ رڪاوٽ پيدا ڪرڻ هو. هن وقت آءٌ ان منصوبي جي تفصيلات ۾ وڃڻ نٿو چاهيان. البت ايترو چوندس ته ان منصوبي مان روسي ليڊرن جو وڏو مقصد هو، ايشيا مان آمريڪا ۽ ٻين سرمائيندارن جو اثر رسوخ ختم ڪرڻ. روس جي چوڻ مطابق انهيءَ منصوبي تي عملدرآمد سبب ايشيا ۾ دائمي امن ٿيڻ جي ضمانت ملي ويندي. ۽ هن ننڍي کنڊ (برصغير) ۾ تڪرار نبيرڻ جو ذريعو بندوق جي بجاءِ ميز ٿيندي، ۽ جنگ جي صورت م جَارح ۽ حملي آور ملڪ کي ايشيائي ملڪن جي اخلاقي، سياسي ۽ مادي مدد کان محروم ٿيڻو پوندو. ايشيا جا سڀ ملڪ هڪ اهڙي معاهدي ۾ شريڪ ٿي ويندا، جهڙيءَ ريت اوڀر يورپ جا ڪميونسٽ ملڪ وارسا- پيڪٽ ۾ شريڪ ٿيل آهن. روس خود به اجتماعي سلامتيءَ واري منصوبي ۾ شريڪ هوندو. جيتوڻيڪ ان جو دارالحڪومت يورپ ۾ آهي. اهڙي معاهدي ۽ منصوبي جي موجودگيءَ ۾ ڪو به ملڪ ٻئي ملڪ جي اندروني سلامتيءَ جي خلاف قدم کڻي نه سگهندو.
انهيءَ منصوبي مان ٽي ڌريون ناراض هيون ۽ آهن:
1. سرمائيدار ملڪ (Capitalist countries) جن کي فڪر آهي ته اهڙي منصوبي جي موجودگيءَ ۾ ايشيا ۾ سندن هٿيارن جي منڊي بند ٿي ويندي.
2. چين، جنهن جو چوڻ آهي ته اهو منصوبو چين کي گهيري ۾ وٺڻ لاءِ هڪ چال آهي، جيتوڻيڪ روسي ڪميونسٽ پارٽيءَ جي (ان وقت) جنرل سيڪريٽري جناب برزنيف چين کي به ان منصوبي ۾ شريڪ ٿيڻ جي دعوت ڏني آهي، پر چين، جيئن ته ايشيا جي امامت جا فرائض سنڀالڻ جا خواب ڏسي رهيو آهي، سو اهڙي منصوبي ۾ شريڪ ٿيڻ يا ان جي حمايت ڪرڻ لاءِ تيار ناهي، جنهن جي اڳواڻي يا پيشڪش روس ڪري.
3. ايشيا جي ڌار ڌار ملڪن ۾ هلندڙ آزادي ۽ سوشلزم جي تحريڪن جا رهنما، جن کي خوف آهي ته اهڙي منصوبي جي موجودگيءَ ۾ ڪو به پاڙيسري ترقي پسند سندن مدد نه ڪندو ۽ اڄ جي دؤر ۾ آزادي يا سوشلزم جي تحريڪ پاڙيسري ملڪن جي سياسي، اخلاقي ۽ مادي مدد کانسواءِ ڪامياب ٿي نٿي سگهي. منهنجي خيال ۾ اهڙن ماڻهن جي ڊپ جو ڪو به جواز ڪونهي. ڇو ته اڄ تائين روس جي بقاءِ باهميءَ واري اصول دنيا ۾ ڪٿي به ترقي پسند تحريڪن کي بي يارو مددگا نه ڇڏيو آهي ۽ نه آئينده ڇڏڻ جو انديشو آهي.
بهرحال آمريڪا ۽ چين پاڻ ۾ ٺاهه ڪري پنهنجي پنهنجي مفاد خاطر سندن زير اثر ايشيائي مُلڪن، مثال طور: ملائيشيا، انڊونيشيا، ايران، پاڪستان، سعودي عريبيا، وغيره کي ان منصوبي جي خلاف استعمال ڪرڻ ٿي گهريو.
ڊاڪٽر ڪسينجر، جي روانگيءَ جي عام پاڪستانين مان ڪنهن کي به خبر ڪا نه هئي، البت چين ۾ پهچڻ کان پوءِ بي. بي. سي جي ذريعي پوري دنيا سان گڏ عام پاڪستانين کي به خبر پئي ته ڊاڪٽر ڪسينجر ڏکڻ ايشيا جي هڪ ملڪ (پاڪستان) جي معرفت چين پهتو آهي. انهيءَ واقعي روس لاءِ موقعو موجود ڪري ڏنو ته هو پاڪستان کي انهيءَ حرڪت جو مزو چکائي، تنهن ڪري هن هڪدم ڀارت سان (امن جو) معاهدو ڪري ڀارت کي بنگلاديش جي آزاديءَ ۾ مدد ڪرڻ لاءِ تيار ڪيو.
روس جي ڪاوڙ جو هڪڙو سبب ٻيو به هو، اُهو هيءُ ته جڏهن بنگال ۾ فجي ڪارروائي شروع ٿي هئي، ان وقت روس جي صدر، جنرل يحييٰ کي هڪ خط لکيو جنهن ۾ فوجي ڪارروائي بند ڪري، اقتدار عوامي نمائندن جي حوالي ڪرڻ جي صلاح ڏنل هئي. جنرل يحييٰ خان، روسي صدر کي جيڪو جواب ڏنو تنهن جو نتيجو بهرحال سفارتي آداب جي خلاف هو.
ڀارت سان معاهدي ڪرڻ شرط روس پنهنجي فوج جو وڏو حصو چيني سرحد تي جمع ڪري ڇڏيو ته جيئن چين ڀارت خلاف ڪو به قدم کڻي نه سگهي. انهيءَ معاهدي سان گڏ روس- ڀارت جي وچ ۾ بنگلاديش جي مڪمل آزاديءَ لاءِ هڪ ٻيو منصوبو به تيار ٿيو، جنهن مطابق بنگلاديش جي مڪمل آزاديءَ لاءِ ڀارت کي هڪ مهيني جي موڪل ڏني ۽ يقين ڏياريو ته هڪ مهيني تائين سلامتي ڪائونسل ۾ غير مشروط جنگ بنديءَ جي ڪا به قرارداد منظور ٿيڻ نه ڏني ويندي. اِهو ئي سبب آهي جو غير مشروط جنگ بنديءَ جي هر قرارداد کي روس ويٽو ڪندو رهيو ۽ هڪ مهيني بجاءِ تيرنهن ڏينهن اندر ڀارتي فوجون، مسجدن جي شهر ڊاڪا ۾ داخل ٿي ويون ۽ جنرل نيازيءَ هٿيار ڦٽا ڪيا. اِها سورهين ڊسمبر هئي، اُن کان هڪڙو ٻه ڏينهن اڳ ۾ پاڪستان کي متحد رکڻ لاءِ اوڀر يورپ جي هڪڙي ننڍڙي ڪميونسٽ ملڪ پولينڊ آخري ڪوشش طور سلامتي ڪائونسل ۾ غير مشروط جنگ بنديءَ جي قرارداد پيش ڪئي، جنهن کي هن (فخر... ايشيا) (جيڪو جنگ شروع ٿيڻ شرط يحييٰ جي ڪابينا ۾ نائب وزير اعظم ۽ پرڏيهي وزير بنجي، سلامتي ڪائونسل ۾ پاڪستان جي نمائيندگيءَ لاءِ پهچي چڪو هو.) ڪاوڙ مان ڦاڙي پاڪستان جي نقشي کي ٻه اڌ ڪري ڇڏيو ۽ هندوستاني پرڏيهي وزير سردار سورن سنگهه، کي گاريون ڏئي اجلاس مان هليو ويو. اُنهن گارين جي جواب ۾ سورن سنگهه، صرف ايترو چيو ته: ”ڀٽو صاحب، شايد پاڪستان جي قومي زبان استعمال ڪري رهيو آهي، تنهن ڪري ان لاءِ مون کي افسوس ڪونهي.“
انهيءَ پوري عرصي ۾ پيپلزپارٽيءَ جي چيئرمئن يحييٰ خان جي پرڏيهي پاليسيءَ جي ڪا به مخالفت ڪا نه ڪئي. هن روسي صدر کي ڏنل جواب تي ڪو به اعتراض ڪو نه ڪيو. هن ڊاڪٽر ڪسينجر، جي دؤري لاءِ پاڪستاني حڪومت جي اِنتظام تي ڪو به تبصرو نه ڪيو. هن رباط ڪانفرنس مان يحييٰ جي واڪ آئوٽ تي ڪو به تبصرو نه ڪيو. هن ڀارتي پروپئگنڊا کي منهن ڏيڻ جي باري ۾ يحييٰ جي سرد مهريءَ تي ناراضگيءَ جو اظهار ڪو نه ڪيو. هن روس- ڀارت معاهدي جو پاڪستان لاءِ نعم البدل تلاش نه ڪرڻ تي يحيي خان، جي ڪا به ملامت ڪا نه ڪئي. اُن مان معلوم ائين ٿو ٿئي ته ه يحيي خان جي پرڏيهي پاليسيءَ مان مطمئن هو ۽ آخر ۾ هن پولينڊ جي قرارداد کي ڦاڙي پنهنجي سموري همه دانيءَ جو پردو چاڪ ڪري ڇڏيو. انهن قرارداد ڦاڙن مان پاڪستان جي سلامتي کي ڪهڙي هٿي ملي ٿي. آءٌ اڄ ڏينهن تائي اِنهي راز کي سمجهي ڪو نه سگهيو آهيان. مون کي پڪ آهي ته اسان جو فخر- ايشيا به اِن نتيجي کان بي خبر هو.
انهيءَ پوري عرصي ۾ پاڪستان جا ٻه گهرا دوست آمريڪا ۽ چين جن کي ملائڻ خاطر پاڪتان جهڙي جيتامڙي ملڪ تي هيڏي مصيبت ڪڙڪي هئي، سي به پاڪستان جي ڪا به مدد ڪري نه سگهيا، ۽ پاڪستان يتيم ٻار وانگر مار کائيندو رهيو.
رت اڏيءَ تان اُڏيو............... ڏسندي رهي.
ڀٽي صاحب پنهنجي پرڏيهي پاليسيءَ ۾ چين سان دوستي واري ڪارنامي کي يادگار بنائي پيش ڪيو آهي. سوال آهي ته اُهو ڪهڙي مدد ڪري سگهيو ۽ هن پاڪستان کي بچائڻ خاطر ڪهڙو مؤثر ڪردار ادا ڪيو؟
جيڪڏهن اُن جي باري ۾ چيو وڃي ته هن فوجي آمرن جي ڪري مدد نه ڪئي ته پوءِ ڀڄي سگهي ٿو ته 1965ع ۾ ايوب خان به ته فوجي آمر هو. جيڪڏهن چيو وڃي ته چين جي دوستي ڀٽي صاحب جي ڪري هئي ۽ اُهو جيئن ته اقتدار ۾ نه هو ان ڪري چين مؤثر ڪردار ادا نه ڪيو. تنهن لاءِ چئي سگهجي ٿو ته پهرين ڳالهه ته ملڪن جا لاڳاپا ۽ تعلقات هڪ شخص سان نه پر اُنهن جي پاليسيءَ سان ڳنڍيل هوندا آهن، پر فرض ڪجي ته ڀٽو صاحب چين لاءِ ائين هو، جيئن شيخ مجيب الرحمان، ڀارت لاءِ. تڏهن به ڀٽو صاحب جنگ وارا تيرنهن ڏينهن ته ملڪ جي اقتدار ۾ شريڪ هو ۽ ايتري ٿوري عرصي ۾ به چين جي فوجي مداخلت حالتن ۾ وڏي تبديلي آڻي ڇڏي ها. اهڙي قسم جي مداخلت سان وڌ ۾ وڌ مهاڀاري لڙائي ڇڙڻ جا امڪان هئا ۽ مائوزيننگ جي نقطئه نظر موجب ٽين مهاڀاري لڙائي سامراج جو مڪمل خاتمو ڪري دائمي اَمن قائم ڪري ڇڏيندي ۽ اُها اِنسان ذات لاءِ بهرحال بهتري ۽ ڀلائي کڻي ايندي ان ڪري چين جو مهاڀاري لڙائي کان خوف کائڻ به سمجهه ۾ اچڻ جهڙي ڳالهه ناهي. بهرحال ڀٽي صاحب، جي ايوب خان واري دؤر ۾ تشڪيل ڏنل خارجا پاليسي پاڪستان کي متحد رکڻ ۾ 1971ع ۾ ناڪام وئي.
20 ڊسمبر 1971ع تي ڀٽي صاحب ملڪ جي صدر ۽ مارشل لا ايڊمنسٽريٽر جو عهدو سنڀاليو. انهيءَ ڏينهن کان قائد عوام جي نئين ملڪ لاءِ پرڏيهي پاليسيءَ جو آغاز ٿيو، جيڪا اڄ ڏينهن هلندي اچي ٿي. هاڻي اسان کي نئين پاليسيءَ جي ڪاميابي ۽ ناڪاميابيءَ جو جائزو وٺڻو آهي.
ڀٽي صاحب جي اچڻ شرط ڪميونسٽ ملڪ پولينڊ، بنگلاديش کي تسليم ڪيو، ڀٽي صاحب، اِهو ساڳيو يحيي خان وارو نسخو استعمال ڪيو يعني جهڙيءَ ريت بنگلاديش کي تسليم ڪرڻ سبب يحييٰ خان، ڀارت سفارتي ناتا ٽوڙيا هئا، اهڙيءَ ريت ڀٽي صاحب، پولينڊ سان سفارتي ناتا ٽوڙي ڇڏيا. هڪدم پوءِ هنگري، بلغاريه، چيڪو سلوا ڪيا ۽ اوڀر جرمنيءَ، بنگلاديش کي تسليم ڪيو ۽ ڀٽي صاحب، يحييٰ خان جي سنت تي عمل جاري رکيو. (ڪو به ٻيو رستو تلاش ڪري نه سگهيو.) اِها حالت ڏسي روس به بنگلاديش کي هڪ آزاد ۽ خود مختيار ملڪ جي حيثيت ۾ تسليم ڪري ورتو. پاڪستان لاءِ اهو مقام انتهائي آزمائش وارو هو. اتي پاڪستان جي خود داريءَ ۽ غيرت جو عملي مظاهرو ٿيڻ وارو هو. ليڪن حيرت جهڙي ڳالهه آهي ته ڀٽي صاحب سفارتي ناتا ٽوڙڻ جو سلسلو بند ڪري ڇڏيو ۽ جيڪا پاليسي شروع ڪئي هئائين، اُن جي متعلق واضح ٿي ويو ته اُها سوچيل سمجهيل ڪا نه هئي. ڇو ته ڀٽي صاحب کي اڳ ۾ معلوم هئڻ کپندو هو ته اوڀر يورپ جي ڪميونسٽ ملڪن طرفان بنگلاديش جو تسليم ٿيڻ معنيٰ روس جي مرضي ۽ خوشي. اُنهن ملڪن سان سفارتي ناتن ٽوڙڻ واري پاليسي روس جي باري ۾ ڪهڙو رنگ اختيار ڪندي. بهرحال ڀٽي صاحب جي پاليسيءَ ۾ تبديلي دنيا تي واضح ڪري ڇڏيو ته پاڪستان جو مثال اُن ماڻهوءَ وانگر آهي، جنهن جي ڪاوڙ هيڻي تان لهندي ڪانهي ۽ ڏاڍي تي ڪاوڙ ايندي ڪانهي. اُتان کان پاڪستان جي خارجه پاليسي پراڻو محڪوميت ۽ زيردستيءَ وارو ڍنگ اختيار ڪيو. هي انتهائي حيرت انگيز ڳالهه آهي ته ايشيا جو تمام پوئتي پيل ملڪ ڀارت جنهن کي عالمي اخبارون بکين ۽ اگهاڙن جو ديش ڪري لکن ٿيون، اُن جو حوصلو هيءَ آهي جو آمريڪي ستين آرماڙ جي هندي وڏي سمنڊ ڏانهن وڌڻ جي خبر ٻڌي چوي ٿو ته جيڪڏهن آمريڪي آرماڙ اسان جي ديش جي ڪنهن به حصي ۾ هٿ چراند ڪئي ته اُن کي هندي مهاساگر ۾ ٻوڙيو ويندو، ۽ اُن جو حشر اهو ساڳيو ٿيندو جيڪو پاڪستاني آبدوز غازيءَ جو ٿيو آهي. ٻئي طرف آمريڪا چين، عالم اسلام، آر. سي. ڊي ۽ ڪميونسٽ دنيا جي خلاف عالمي غنڊي گرديءَ جي اداري سينيٽو جي سرگرم ميمبر پاڪستان جي اها حالت آهي جو صرف هڪ عالمي طاقت طرفان بنگلاديش جي منظوريءَ جي اعلان شرط پنهنجي طئه ٿيل پاليسيءَ کي تبديل ڪري ڇڏي ٿو. پاڪستان جي اها مرعوب ذهنيت واري ئي روش هئي، جنهن صدر پاڪستان ڀٽي صاحب، جي روس واري دؤري وقت روسي وزيراعظم کي اهو چوڻ جو موقعو ڏنو ته جيڪڏهن پاڪستان سامراجي ملڪن جي اشارن تي برصغير جي ڪنهن ترقي پسند آزادي جي تحريڪ کي ڪچلڻ چاهيو ته اسان جو ان باري ۾ اهو ئي رويو هوندو جيڪو بنگلاديش جي تحريڪ آزاديءَ وقت رهيو آهي.“ اها تقرير پاڪستاني اخبارن مان صرف هفتيوار ’چٽان‘ جي ايڊيٽر مرحوم شورش ڪاشميريءَ پنهنجي رسالي ۾ نقل ڪري ان تي ايڊيٽوريل لکيو.
ڀٽي صاحب جي پرڏيهي پاليسيءَ ۾ پهريون حقيقت پسندانه قدم شمله وارو سمجهوتو آهي. هن کان اڳ ۾ پاڪستان جي حالت ان ماڻهوءَ وانگر هوندي هئي جيڪو ڪن لوڦرن جي چوڻ ۽ ٽيڪرون ڏيڻ تي پاڙي وارن سان ڦٽائي پري دوستيون ۽ لاڳاپا قائم ڪري. نتيجي طور اهڙي ماڻهوءَ جي موت تي نه پري وارا پهچي سگهندا آهن ۽ نه وري پاڙي وارا ئي ڪفن دفن لاءِ تيار ٿيندا آهن.
شمله واري ٺاهه کي ڏيڻ، وٺڻ جي اصول تي ڏسڻ ئي غلط آهي. ليڪن پيپلزپارٽيءَ وارن ان سمجهوتي جي ذريعي پاڪستاني عوام تي قائد عوام جو ناقابل فراموش احسان ڄاڻائڻ جي ڪوشش پئي ڪئي آهي ته ڀٽي صاحب هندوستان وٽ والاريل علائقا ۽ جنگي قيدي واپس وٺي دنيا ۾ رڪارڊ قائم ڪيو آهي. انهيءَ پروپئگنڊا لاءِ چئي سگهجي ٿو ته جنگي قيدي ”جنيوا ڪانفرنس جي اصول مطابق بهرحال آزاد ٿيڻا هئا. باقي والاريل علائقن تي دائمي قبضو صرف اسرائيل جو ڪم آهي ۽ هندوستان بهرحال اسرائيل ناهي. تاهم ايترو ضرور مڃڻو پوندو ته ڀٽي صاحب حقيقت کي سمجهي تاشقند واري پوزيشن ڏانهن موٽڻ ۾ ڪا هٻڪ محسوس نه ڪئي. اها سندس اخلاقي جرئت آهي. هيءَ ڪا گهٽ ڳالهه ڪانهي جو هزار سالن تائين جنگ جا اعلان ڪرڻ وارو شخص اڄ معاهدن جي رستي تي هلڻ لڳو هو. ڇو ته جڏهن تصوراتي شيشا حقيقت جي پهاڙ سان ٽڪرائبا آهن تڏهن ائين ئي ٿيندو آهي.