تعليمي شعور جا بنياد
پر انساني ترقي جي هن سطع تي پهچڻ ۽ ان کي سمجهي ان ۾ واڌارو ڪرڻ يا وري اهڙي ترقي مان فائدو حاصل ڪري معاشري لاءِ باشعور فرد ٿي رهڻ لاءِ ضروري آهي ته هر نئو ڄاول ٻار علم سان سلهاڙجي وڃي، اهو ئي سبب آهي جو الله تعاليٰ حضرت آدم عليه سلام کي به پهرين علم ڏنو، پوءِ کاڌو پيتو، ويندي آخري نبي ڪريم صلعم به علم حاصل ڪرڻ مرد توڙي عورت تي فرض ڪيو آهي.
مجموعي طور تي ارتقائي مرحلن مان ٿيندو انسان سموري تاريخي سمجهه سهيڙي درسگاهن جو بنياد وڌو، اسڪول، ڪاليج، يونيورسٽين جو بنياد وڌو ۽ اڄ سموري علم کي درجه به درجي ترتيب ڏني ويئي آهي، جو ٻار جي عمر جي حساب سان کيس پڙهڻ لاءِ نصاب ٺاهيو ويو آهي، اڄ ٻار پرائمري ۾ اکر پڙهڻ ۽ لکڻ سکي ٿو، کيس بنيادي آداب سيکاريا وڃن ٿا ته هاءِ اسڪول ۾ کيس پنهنجي ٻولي ان جي گرامر، رياضي، جاگرافي، ۽ سائنس جي مضمونن ۽ ڪمپيوٽر جي تعليم جا بنياد پڪا ڪيا وڃن ٿا، اهڙي طرح اهو ٻار اندازو لڳائي وڃي ٿو ته هو ڪهڙي مضمون ۾ دلچسي رکي ٿو ، ان مطابق هو پنهنجي لاءِ اسپيشلائيزشن جي تعليم لاءِ ايڊوانس ڊگري يعني بيچلر ڊگري ڪرڻ جو فيصلو ڪري ٿو، جتي هو ڪنهن به هڪ فيلڊ ۾ وڌ کان وڌ لاڳاپيل مضمون پڙهي ٿو، ته جيئن ان فيلڊ جون سموريون بنيادي لوازمات کيس اچن، پوءِ چاهي اها ڊگري آرٽس جي ڪنهن به شعبي جهڙوڪ سنڌي، انگلش، اردو يا وري فلاسافي ۾ ڇو نه هجي، يا وري سائنس جي ڪنهن به شعبي جهڙوڪ ڪيمسٽري، فزڪس، بايولاجي وغيره هجي يا فارميسي، ۽ ميڊيڪل جي ڊگري ئي هجي، اهڙي طرح انجنئيرنگ جا شعبا جيئن سول، مڪينڪ، آرڪيٽيڪچر وغيره جن يا انوائرنمينٽ اسٽڊي هجي يا جيولاجي ۽ جاگرافي وغيره ويندي سماجي سائنس جنهن ۾ سوشالاجي، عالمي تعلقات، پوليٽيڪل سائنس، پبلڪ ايڊمنسٽريشن وغيره اچن ٿا، يا وري اقتصادي ۽ معاشي شعبا هجن جن ۾ بزنس، اڪانامڪس وغيره اچن ٿا، يا ٽيڪنالاجي جا شعبا جن ۾ ڪمپيوٽرس سائنس، انفارميشن ٽيڪنالاجي يا قانون جو، تاريخ ۽ مذهبي تعليم جو شعبو ئي ڇونه هجي، انهن سمورن شعبن ۾ ڪوبه شاگرد پنهنجي پسند مطابق بيچلر ڊگر حاصل ڪري ٿو، ته ان شعبي ۾ بنيادي ڄاڻ هجڻ جي قابل ٿئي ٿو، جنهن ذريعي هڪ پاسي ان شعبي مطابق مارڪيٽ يا انڊسٽري ۽ حڪومتي ادارن ۾ ملندڙ روزگار لاءِ اهل ٿي وڃي ٿو، جنهن ڪري تقريبن 90 فيصد شاگرد بيچلر ڊگري ڪرڻ کانپوءِ روزگار سان لڳڻ چاهيندا آهن، ۽ باقي ماسٽرس ڏانهن وڌندا آهن، ان کان پوءِ سمورن شاگردن جو مشڪل سان هڪ سيڪڙو پي ايڇ ڊي ڊگري ڪرڻ چاهيندو آهي. ان جو اندازو ان مان لڳائي سگھجي ٿو ته پوري دنيا ۾ هن وقت پي ايڇ ڊيز جو تعداد 10 لک کان مٿي نه آهي، ته انداو لڳايو ته پوري دنيا جي 7 ارب آبادي جو هي گھڻو سيڪڙو ٿيندو. پر باوجود پي ايڇ ڊي ڊگريون ڪرڻ جي دنيا ۾ اهڙا به فلاسافر ۽ اعليٰ سطح جا انسان پيدا ٿيا آهي، جن تي اڄ جو دور جو شاگرد انهن جي شخصي، ، فن ۽ فلاسافي يا سندس تخليق تي تحقيق ڪري ڊاڪٽريٽ جي ڊگري حاصل ڪري ٿو. تنهنڪري ائين چئجي ته اڄ جون جديد کوجنائون جيڪي ڏينهون ڏينهن نواڻ آڻي رهيون آهن، انهن جا بنياد هزارين لکين سالن جي ارتقائي ترقي ۽ انساني تجربن ۽ عظيم فلاسافرن جي ورثي جي بنياد تي آهي ته غلط نه ٿيندو.
هيٺ تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ مرحليوار ترتيب جو تفصيل ڏجي ٿو.
تعليم جون مختلف اسٽيجز هن طرح آهن.
پرائمري تعليم
شاگرد کي لکڻ ۽ پڙهڻ جي قابل بڻائي ٿي،
هاءِ اسڪول ۽ ڪاليج جي تعليم
مختلف مضمونن بابت بنيادي ڄاڻ فراهم ڪري ٿي
بيچلرس ڊگري جي اهميت
شاگرد پنهنجي پسند جي مضمون ۾ بنيادي ڊگري حاصل ڪري مخصوص شعبي متعلق ڪافي ڄاڻ حاصل ڪري ٿو، جنهنڪري هو روزگار يا وري ان شعبي جي ڪنهن مخصوص پاسي تي وڌيڪ پڙهڻ چاهي ٿو.
ماسٽرس ڊگري جي اهميت
بيچلر دوران جيئن ته شاگرد پنهنجي شعبي سان لاڳاپيل نصاب پڙهي ٿو، جيئن ڪيمسٽري ۾ ڊگري ڪئي هجي ٿي ته وري ماسٽرس ڪيمسٽري اندر ڪيئي سب فيلڊس مان هڪ ۾ ڪري سگھي ٿو، جيئن آرگينڪ، ان آرگينڪ، اينالاٽيڪل وغيره ائين ڪمپيوٽر سائنس ۾ بيچلر ڊگري ڪندڙ وري سافٽ ويئر انجنئيرنگ، ڪمپيوٽر نيٽورڪس، ملٽي ميڊيا، انفارميشن سسٽم وغيره ۾ ماسٽرس ڊگري ڪري سگھي ٿو، اهڙي طرح هر بنيادي شعبي اندر لاڳاپيل وڌيڪ شعبا نڪرن ٿا، جن مان ڪنهن به هڪ ۾ شاگرد ماسٽرس ڊگري حاصل ڪري ٿو، جنهن سان هو پنهنجي بنيادي مضمون ۾ ڪنهن پاسي تي وڌيڪ دسترس حاصل ڪري ٿو، جنهنڪري ان جي ان مخصوص فيلڊ ۾ وڌيڪ اهميت هجي ٿي، پر هڪ ڳالهه نوٽ ڪجي ته هيستائين شاگرد مطلب پرائمري کان ويندي ماسٽرس تائين اڳ۾ موجود علم حاصل ڪري رهيو آهي، ٿي سگھي ٿو ماسٽرس يا بيچلرس ڊگري ۾ ڪي اهڙا شاگرد به هجن ٿا جيڪي ڪنهن استاد طرفان ڏنل مخصوص اسائنميٽ يا ريسرچ پراجيڪٽ ۾ ڪا نئين شيءِ به دريافت ڪري سگھن ٿا، جيئن ڪيمسٽري ۾ ڪو ڪيميڪل اسٽڊيز هجن، يا وري ٽيڪنالاجي ۾ ڪنهن مخصوص سافٽ ويئر جي ايجاد يا وري انجنيئرنگ ۾ ڪا نئين پراڊڪٽ يا ڪنهن به شيءِ کي حل ڪرڻ جو نئون طريقو، يا وري سماجي سائنس ۾ ڪا نئين نظرياتي ڳالهه ڪري سگھي ٿو، جنهن ڪري اهڙا هونهار شاگرد پنهنجي فيلڊ ۾ وڌيڪ ڀڙ سمجهيا ويندا آهن، ۽ پنهنجي شعبي ۾ وڌيڪ نالي پيدا ڪرڻ سان گڏ پنهنجي يونيورسٽي لاءِ باعث فخر هوندا آهن، اهڙا ئي شاگرد جلد نوڪري وٺڻ يا وري وڌيڪ اعليٰ تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ اسڪالرشپ حاصل ڪرڻ ۾ ڪامياب ويندا آهن.
پي ايڇ ڊي جي ڊگري ۽ ان جي اهميت
عام طور تي بيچلرس ۽ ماسٽرس کانپوءِ هڪ ٻي ڊگري جنهن کي پي ايڇ ڊي جي ڊگري چيو وڃي ٿو، اها تعليمي ڪيريئر جي سڀ کان اعليٰ ۽ آخري ڊگري هجي ٿي. هن ڊگري جي خصوصيت اها آهي ته هن ڊگري ڪرڻ دوران شاگرد پنهنجي محنت ۽ ذهانت سان پنهنجي شعبي جي ڪنهن به مخصوص ٽاپڪ تي وڌ کان وڌ پڙهي ٿو، ۽ ان ۾ ڪو واڌارو ڪرڻ جي قابل بڻجي وڃي ٿو، ۽ اهڙي ئي واڌاري ڪرڻ جي بنياد تي کيس ڊاڪٽريٽ جي هي ڊگري کيس ايوارڊ ڪئي وڃي ٿي. هي ڊگري ائين سمجهجي ته تعليم جو معراج آهي. هي ڊگري باقي سموري ڊگرين کان مختلف آهي ڇو ته پرائمري کان ويندي ماسٽرس تائين هر شاگرد پهرين موجود نصاب، يا کڻي چئجي ته پهرين کان موجود علم حاصل ڪري ٿو، کيس کي ڪا نواڻ آڻڻ جي ضرورت نه هجي ٿي يا ائين کڻي چئجي ته کيس نواڻ آڻڻ جي سمجهه ئي نه هجي ٿي، تنهنڪري هو مسلسل پهرين کان طئه ٿيل نصاب يا دريافت ٿيل علم حاصل ڪندو اچي ڪنهن به شعبي ۾ پهرين بيچلر پوءِ ان ئي شعبي جي ڪنهن سب ڪيٽيگري ۾ ماسٽرس ڪري ٿو، ائين وري ان سب ڪيٽيگري ۾ به ڪنهن مخصوص ٽاپڪ تي پهرين کان موجود سمورو لٽريچر پڙهي ٿو، جنهن سان هو ان موضوع کي گھرائي کان سمجهي ٿو، ان جي ڇنڊ ڇاڻ ڪري ٿو، ان ۾ موجود ڪنهن مسئلي يا رهجي ويل ڪم کي سمجهي ٿو يا ان کي ڪنهن ٻي مخصوص موضوع سان ڳنڍڻ جي گنجائش محسوس ڪري ٿي ان لاءِ کيس نئين فارمولي، نئين قانون يا اصول جي ضرورت پئي ٿي جيڪو هو پنهنجي تجربي سان دريافت ڪري ٿو، ته ان قسم جو تحقيقي ڪم ئي کيس ڊاڪٽريٽ جي ڊگري جي قابل بڻائي ٿو. ڪنهن سائنسدان ڏاڍي سولائي سان تعليم جو نقطو هڪ گول دائري ۾ سمجهايو آهي، ته جيئن هڪ تمام وڏي سرڪل اندر پرائمري تعليم صرف هڪ ٽبڪي برابر آهي ۽ ان ئي ٽبڪي کي هاءِ اسڪول جي تعليم ٿورو وڌائي ٿي پر بيچلر ڊگري ان کي ان دائري ۾ موجود انيڪ شعبن مان ڪنهن هڪ کي چونڊڻ جو موقعو ڏيئي ٿي، پوءِ ماسٽرس ڊگري ان ئي شعبي ۾ کيس وڌيڪ تعليم ذريعي سندن ڄاڻ ۾ واڌارو ڪري ٿي، پر پوءِ وڌيڪ لٽريچر پڙهڻ سان اهو شاگرد ان وڏي سرڪل جي مخصوص شعبي جي مخصوص موضوع تي ايترو گھرائي سان پڙهي ٿو جو ان ٽاپڪ تي ٿيل سمورو ڪم پڙهي ڪري اچي وڏي سرڪل جي مٿين سطح يعني دائري جي ديوار تائين پهچي ٿو، جتي کيس هاڻي ان دائري جي ديوار کان اڳيان به ڪجهه نظر اچي ٿو، ۽ اهڙي طرح هو ڪجهه اهڙي تخليق ڪري ٿو وجهي جو ان دائري کي وڌائي ٿو، اهڙي قسم جي ڪم کي پي ايڇ ڊي جي ڊگري چيو وڃي ٿو.
پوسٽ گريجوئيشن ۽ پوسٽ ڊاڪٽريٽ
پوسٽ گريجوئيش يعني گريجوئيشن کان پوءِ جي تعليم گريجوئيشن اصل ۾ بيچلر ڊگري جي تعليم کي چيو وڃي ٿو، ۽ گريجوئيشن جي ڊگري کان پوءِ ماسٽرس ۽ پي ايڇ ڊي جي ڊگري ٿئي ٿي، ويندي پي ايڇ ڊي کانپوءِ به پوسٽ پي ايڇ ڊي ڪورسس به ٿئي ٿو، جنهن کي پوسٽ ڊاڪٽريٽ چئجي ٿو، هي ڪا ڊگري نه آهي پر پي ايڇ ڊي ۾ ڪيل ڪم کي وڌيڪ بهتر ڪرڻ لاءِ ۽ ان فيلڊ ۾ وڌيڪ بهتري لاءِ ڪجهه مهينن لاءِ ڪنهن پروفيسر سان گڏجي ڪم ڪرڻ آهي، جنهن لاءِ پوسٽ ڊاڪٽريٽ جو سرٽيفڪيٽ ملي ٿو، ڇو ته ڪنهن به مخصوص فيلڊ تي دنيا جي مختلف سائنسدانن طرفان هڪ ئي وقت ڪم هلندو رهي ٿو، ان ڪري پوسٽ ڊاڪٽريٽ ڪرڻ سان ماڻهو وري ڪجهه سال ٽيچنگ ۽ ريسرچ گڏيل طور ڪرڻ کان پوءِ وري دنيا جي ڪنهن ٻئي ملڪ يا ڪنهن ٻئي پروفيسر وٽ وڃي اتي ٿيندڙ ساڳئي ئي شعبي تي ڪم کي ڏسي ٿو، ۽ کيس وٽ نوان آئيڊيا اچن ٿا، ان ڪري پي ايڇ ڊي کانپوءِ هر ٽن سالن کان پوءِ 6 مهينن کان 9 مهينن جي پوسٽ ڊاڪٽريت ڪرڻ کي بهتر سمجهيو ويندو آهي. ۽ دنيا جا تحقيقي ادارا پنهنجي تحقيقدانن کي پوسٽ ڊاڪٽريٽ ڪرڻ لاءِ همٿائيندا رهندا آهن ۽ کين فنڊنگ ڏيئي ان ئي فيلڊ ۾ ڪنهن مشهور تحقيقي پروفيسر يا ريسرچ جي اداري ۾ موڪليندا آهن.