ڪويت ۾ جلاوطن
”ڪويت ۽ خليج عرب ۾ ھر اھو شخص ڌاريو آھي، جيڪو ڪويت جو ناھي. سواءِ برطانوي، آمريڪي ۽ سندن ڇاڙتن جي.“ (ڪاتب ڪروني)
عرب نيشنلزم ته اڻويھين صديءَ جو خيال ھو. انھي جو پھريون ڏاھ ته اديبن تخليق ڪيو، جيڪي يورپي خيالن ۽ فلسفي، ۽ برطانوي ۽ فرانسيسي يونيورسٽين جي ليکڪن جي خيالن کان واقف ھئا. شاگردن ۽ ھٿياربندن انھيءَ خيال کي اڳتي وڌي اچي ھٿي ڏني، ۽ عرب ڪِلب قائم ڪيائون. انھيءَ زماني جي قوم پرستيءَ جي ڪا خاص مقرر ڪيل تعريف نه ھئي، ۽ نه ئي ڪو واضح پروگرام ھو. نيشنلزم کڻي اوڀر جو ھجي يا اولھ جو، پر سندس دائرو اولھ ايشيا ۽ اتر آفريڪا تي اچي ٿي بيٺو. ڪجھ اھم دانشورن، مثال طور افغانيءَ ”اسلامي غسل“ جو نالو ڏنو، ۽ عربزم ۽ اسلام ۾ فرق ڪرڻ وساري ويا. الافغانيءَ ۽ سندس پوئلڳن جو خيال ھو ته، اسلام کي درپيش مشڪلاتون تھذيب ۽ برادريءَ سان لاڳاپو رکن ٿيون. سندس خيال ۾ 1798ع ۾ نپولين جو مصر تي حملو ۽ پوءِ فرانس جو اولھ عرب تي تسلط، وري مصر تي برطانيه جو قبضو، اھو سڀ اسلام ۽ عيسائيت جي جنگن جو سلسلو ھو.
انھيءَ ڳالھ جي وضاحت ۾ ٽيھارو سال لڳا ته، عربزم ۽ اسلام ٻه ڌار ڌار نظريا آھن. اھو اعلان گھڻن لاءِ ڏندين آڱريون اچي وڃڻ جھڙو ھو. کين ته بس اھا ڄاڻ ھئي ته، ڪيئن صليبي لڙايون وڙھبيون آھن، ۽ عيسائين سان مذھبي ويڙھ ڪھڙي معنيٰ ٿي رکي. ھاڻي سندن ھم مذھبن، ترڪن اوڀر عرب کي تُرڪ قوم پرستيءَ جو بخار ڏنو، جيڪو پھرين مھاڀاري لڙائيءَ تائين ھليو.
عربن جو رد عمل ڏاڍو حيرت وارو ھو. کين جلد ئي اھو سِکڻو ھو ته، سڀ مسلمان ڀائر ناھن ۽ تُرڪ عرب ناھن. اھو به، ته دنيا مذھب جي بنياد تي نه، پئسي جي بنياد تي قائم آھي. اِھو به، ته عربن کي دنيا بابت پنھنجي سوچ بدلائڻي پوندي، يا محڪوميت جي زندگيءَ کي قطعي سمجھڻو پوندو. انھن معاملن تي حاوي پوڻ لاءِ ڪابه سياسي پارٽي ڪم نه ڪري رھي ھئي. پر دمشق، قاھرہ ۽ بيروت ۾ ڪي فرد ۽ جٿا ھئا، جن اِھا ڳالھ ڪئي ٿي. ”اوٽمان آرمي“ ۾ به ”نوجوان ترڪن“ جي نالي قوم پرست آفيسرن ھڪ جٿو ٺاھيو ھو. انھن آفيسرن کي ٻيا تُرڪ ان ڪري حقارت جي نظر سان ڏسندا ھئا، جو ھي نوجوان تُرڪ ڪنھن ٻئي مار تي ھئا. اھا ڳالھ 1901ع ۾ وڃي پڌري ٿي ته، ھنن قومي خودمختياريءَ جي لامرڪز رياست جي منصوبي کي ٿڏيو ھو. انھن آفيسرن، شاگردن ۽ دانشورن به 1916ع جي عظيم عرب انقلاب لاءِ راھون ڏنيون. انھيءَ انقلاب جي نتيجي ۾دمشق جي مرڪزيت ۾ عرب رياست 1920ع ۾ وجود ۾ آئي.
انقلابي، اڳواڻن ۽ لاڳاپو رکندڙ ماڻھن کي جلد ئي دٻائي، ڇڙوڇڙ ڪيو ويو، عرب جو اوڀر وارو حصو، ٽڪرا ٽڪرا ڪيو ويو، ۽ ان تي برطانوي ۽ فرانسيسي سامراجين قبضو ڪري ورتو. جن انھن علائقن کي سيڪس پيڪوٽ سمجھوتي تحت پاڻ ۾ ورھائي کنيو. انھيءَ نموني لبنان ۽ شام فرانس جي قبضي ۾، ۽ عراق، فلسطين ۽ اردن جو علائقو برطانيه جي قبضي ھيٺ آيو. غير ديني عرب قوم پرستن کي ختم ڪيو ويو. مذھبي رھنمائن کي رياست انعامن اڪرامن وسيلي خريد ڪري ورتو. حشمتين جي قسمت جو ستارو، برطانوي حڪومت جي مھربانيءَ سبب عروج تي رھيو. پر نيشنلزم جو خيال ڪٿي نه ڪٿي، خاص طور تي اوڀر عرب ۾ جاري رھيو، جو اھي علائقا برطانيه ۽ فرانس جي اثر ھيٺ ھئڻ جي باوجود، اڃا به اھڙين سرگرمين جو مرڪز ھئا. فلسطين اعلان باالفور تحت صيھونين کي ڏنو ويو.
نيشنلزم جي تصور کي سوشلزم سان لاڳاپيل سمجھڻ ۽ واڌارو ڏيڻ لاءِ، گھٽ ۾ گھٽ اڌ صديءَ جي محنت جي ضرورت ھئي. جو موجودہ جاگيردارن ۽ سرمائيدارن کي ختم ڪرڻ جي ڪوششن ۾ ٽي دفعا ته شڪست مقدر ھئي. انھن شڪستن کي صيھونين پنھنجي فتح جو نقارو سمجھي وڄايو، ۽ ائين پنھنجي لاءِ پاڻ قبرون کوٽيائون.
1920ع کان 1948ع جي وچ ۾ قوم پرستن، سيڪيولر لبرل سوشلزم جي خيال کي وسعت ڏيڻ جي ڪوشش ڪئي. پر ھو ناڪام ٿيا، جو سيڪيولر ۽ جاگيردار، ٻنھي طبقن جو بنياد عوام جي پٺ ڀرائي تي نه، پر اولھ جي سرمائي تي رکيل ھو. ان جي ڀيٽ ۾ لبرل سوشلسٽن پنھنجي وسيع نقطهء نظر سبب (جنھن ۾ مصر جي وفد پارٽيءَ جو اثر به شامل آھي) عربن کي اولھ جي دشمنيءَ لاءِ مڃايو. ٻين لفظن ۾ عرب ڪمزور ۽ ڇڙوڇڙ رھيا ۽ انھيءَ جو ذميوار اولھ کي سمجھيو ويو. اھو به چيو ويو ته، اولھ جي پاليسين ۽ سندن ڇاڙتن سدائين عوام کان پري رھڻ، ۽ فقط حڪومت ڪرڻ سان مطلب رکيو.
1948ع ۾ عرب سَنڍپڻ جو تختو صيھونيت اونڌو ڪري وڌو. نتيجي طور عرب نيشنلسٽ پارٽيءَ ۾ شامل ٿي، پنھنجي مفادن کي تحفظ ڏيڻ لاءِ ”عرب باٿ“ محاذ جوڙيو. اِھو عرب باٿ واقعي جاندار ثابت ٿيو. ھڪ پاسي عرب نيشنلزم ٻيھر زندھ ٿيو، ته ٻئي پاسي ان کي سيڪيولر فڪر طور پنھنجو ڪيو ويو. عرب باٿ 1943ع ۽ 1947ع جي وچ ۾ وجود ۾ آيو، جنھن جي حيثيت گذريل اسلامي باٿ کان مختلف ھئي. باٿ جا سلوگن ھئا، آزادي، اتحاد ۽ سوشلزم. پر ان ۾ عرب انقلاب جي خيال جو عمل دخل نه ھو. ڇوته ان جي پٺيان جيڪي ذھن ھئا، تن کي لبرل جمھوريت ۽ سوشلزم جي گڏيل ھڪ جھڙائي ۽ فرق جي ڄاڻ ئي نه ھئي. تنھن کان سواءِ انھن اڳواڻن کي ذاتي مفاد پڻ پيارا ھئا. ڇھين ڏھائيءَ ۾ ته ان جا فوجي اڳواڻ عوام تي قطعي يقين نه ڪندا ھئا. ڪرنل پنھنجي ڪرنل تي، ۽ عام ماڻھو قبائلي تي ڀروسو ڪندو، جڏھن ته دانشور پنھنجي مفلوج ٻڌندڙن تي. 1970ع ۾ باٿ فقط نالي ماتر ادارو وڃي رھيو. ڪيترا قوم پرست ته اھو ٿا چون ته، 1940ع ۾ ئي ختم ٿي ويو ھو. انھن قوم پرستن باٿ جي جاءِ تي ھڪ عرب اتحاد جو ھڪ ٻيو ادارو قائم ڪيو، ”ڪاتب الفداالعربي“. 52-57ع ۾ اھي نوجوان ”الشباب العربي“ يعني عرب نوجوانن جي نالي سان سڃاتا وڃڻ لڳا. 52ع م ۾ ئي کين ”عرب نيشنلسٽ موومينٽ“ به چيو ويو. 67ع ۾ اھا تحريڪ به ختم ٿي. 1970ع ۾ عرب ورڪ سوشلسٽ پارٽي وجود ۾ آئي. فلسطين جي آزاديءَ لاءِ پاپولر فرنٽ، جيڪو نومبر 67ع ۾ قائم ٿيو ھو، ان ۾ ئي فلسطين لاءِ اي- ايم- اين شاخ به قائم ڪئي ويئي ھئي. شروع ۾ اھا تحريڪ جذباتي قوم پرستن جو ڳڙھ ھئي، جنھن کي سانش الحاري نالي ھڪ اديب جي لکڻين ھٿي پئي ڏني. انھيءَ اديب جو قوم پرستيءَ جو فلسفو تاريخ ۽ زبان مان پنھنجا مطلب ڳوليندو ھو. 1963ع ۾ موومينٽ وري بحران جو شڪار ٿي ويئي. انقلابي قوم پرستيءَ کي ھاڻي نئين جواز سان پيش ڪيو ويو. سماجي سوال بنيادي حيثيت حاصل ڪري رھيا ھئا. سندن اخلاقي، تاريخي ۽ ذھني توجيھ ڏسي، مان به ميمبر ٿيسِ. اي- اين-ايم جو بنيادي عملو آمريڪن يونيورسٽي بيروت جو گريجوئيٽ ھو. انھن ۾ اھم شخصيتون ڊاڪٽر جارج حباش، ڊاڪٽر وديح، حاني الھندي ۽ احمد الخطيب ھئا. يعني پھريان رضاڪار اُھي ھئا، جيڪي 1948ع جي تباھيءَ کان پوءِ فلسطين مان نڪتا ھئا.
صيھوني رياست جي قيام ھن جدوجھد کي به جِلا بخشي، جو اڳواڻ ڏاڍا مقبول ھئا، سامراجيت جي خلاف ھئا، ۽ قوم پرست ھئا. اسرائيل سندن بنيادي دشمن ھو. تنھن ڪري 1950ع جي جنگ ۾ سمورا قومپرست نوجوان، انھن سڀني سان وڙھيا، جيڪي مغربي اتحاد جي اثر ھيٺ ھئا. خاص طور تي اردن جي صمي خاندان ۽ عرب جا اھي مدلل جيڪي اولھ جي سرمائي پرستيءَ کي بنيادي تصور سمجھندا ھئا. ناصر کي ٽئين دنيا جي ملڪن ۾ ڏاڍو مانُ مليو ھو. خاص طور تي روس ۽ چيڪوسلواڪيا سان فوجي اھميت جي معاھدن ۽ سوئيز واھ کي قومي ملڪيت ۾ وٺڻ کان پوءِ ته، قوم پرستن انھيءَ تحريڪ کي ناصر ازم جي نالي سان، ايندڙ ڏھن سالن تائين ڏاڍو ڦھلايو. ناصر کي پنھنجي ۽ تحريڪ جي قوت تي ڏاڍو فخر ھو، جڏھن ته اي- اين- ايم جي اڳواڻن کي عوامي تحريڪ تي ڀروسو ھو. 1960ع جي ڏھائيءَ جي وچ ۾ اي- اين- ايم وارا ھٿياربند جدوجھد ۽ سائنسي سوشلزم جا قائل ٿي ويا. 1970ع ۾ ناصر وفات ڪئي. عوامي جدوجھد جي اڳواڻ جي حيثيت سان نه، پر ڊپلوميٽ سپاھيءَ جي حيثيت سان.
انھيءَ وچ ۾ ناصر ۽ موومينٽ جي ويجھڙائي، شاھي نيشنلسٽ ليڊر سراج ۽ مصري سياسي مفڪر ابولنور سبب مضبوط رھي. انھيءَ رشتي کي ھٿي 21 نومبر 1961ع تي ملي، جڏھن ھاني الھنديءَ شامي وراثت ۽ سياست جي باري ۾، عرب انقلاب جي حوالي سان سوال اٿاريا. اُن وقت ناصر جو سياسي نظريو ”مصري سوشلزم“ ٿي چڪو ھو. ڊاڪٽر جارج حباش 11 اپريل 64ع تي ناصر سان اي- اين- ايم جي سيڪريٽري جنرل جي حيثيت سان مليو، ۽ کانئس چڱو متاثر ٿيو. اختلاف ڏکڻ يمن جي مسئلي تي پيدا ٿيو. انھيءَ صورتحال کي به ناصر پنھنجو مسئلو ٿي سمجھيو، ۽ پاڻ ئي حل ڪرڻ ٿي گھريائين. ھن ڏکڻ يمن کي آزاد ڪرائڻ لاءِ فرنٽ (فلوسي) به قائم ڪيو. ھٿياربند جدوجھد جي شروعات ٿي، ۽ ھاري انقلاب پرست بڻجي ويا. فلوسي قاھرہ جو قرب حاصل ڪري، اڃا به برطانوي عملدارن سان ٺاھ جي ڪوشش ڪري رھيا ھئا. نيٺ برطانوي عملدار ڌڪجي ويا، ۽ نومبر 67ع ۾ جمھوريه ڏکڻ يمن قائم ٿيو، ۽ ان سان گڏ ئي فلوسي به ڌرتيءَ جي نقشي تان گم ٿي ويا. ناصر ازم ھاڻي افق تان گم ٿيندو پئي ويو، ۽ ان جي جاءِ اي- اين- ايم وٺڻ لڳو. جونِ واري ويڙھ کان پوءِ ته اي- اين- ايم انقلابي عرب عوام جا نمائندا بڻجي ويا، جو سندن نقطهء نظر اِھو ھو ته؛ انقلاب عوام وسيلي ايندو آھي، ۽ اسان انھيءَ تي قناعت ڪري رھيا آھيون ته انقلاب اچي رھيو آھي. تنھن ڪري مان ڪل وقتي انقلابي ٿي ويس.
(2)
63ع جي سياري ۾ اسرائيل کي قائم ٿئي ڏھ سال ٿي ويا ھئا. مون کي اندازو ٿيو ته مان ھاڻي سرءُ ۾ يونيوسٽيءَ نه وڃي سگھنديس. فيصلي جي گھڙي مون مٿان ھئي. ڪجھ ڪم ڪرڻ جا امڪان به ھئا، پر انھن مان ڪو ھڪ به لبنان ۾ نه ھو. مان 19 سالن جي ٿي چڪي ھيس. مون کي خدمت لاءِ مڙس جي ڳولا نه ھئي، جو مان گھر ۾ پلجڻ واري مخلوق نه ھيس. انھيءَ زماني ۾ ئي ھڪ خانداني مسئلي مون کي لبنان مان ٻاھر پناھ وٺڻ تي مجبور ڪيو.
منھنجو خاندان پندرھن سالن تائين اباڻي ڌرتيءَ کان جلاوطن رھيو. جيئن ته جنگ رکي رکي ھلي رھي ھئي، تنھن ڪري حيفا يا مجدي الڪروم کان ڪو مِٽ مائٽ ملڻ لاءِ به اچي نٿي سگھيو، جو سفر جون پابنديون سخت ھيون. بھرحال گھڻي سوچ ويچار کان پوءِ بابا، پنھنجي خاندان سان ملڻ لاءِ يروشلم ويو. ھن اتي ٽن ڏھاڙن تائين انتظار ڪيو، پر اتي ڪوبه نه آيو. ڪجھ ھفتن کان پوءِ ملاقات جو وري بندوبست ڪيو ويو، پر ھاڻي بابا تي اڌرنگ جو حملو ٿيو، تنھنڪري امان ويئي.
اھا ملاقات ھئي يا ڪَنڊن وارين تارن جي وچ ۾ ھڪ ڀوائتو خواب! جڏھن ڏاڏيءَ امان کي ڏٺو ته، سمجھيائين بابا مري ويو آھي ۽ ھوءَ ھڪدم بيھوش ٿي ڪري پيئي. منھنجي چاچين، ڀينرن ۽ امان ڳوڙھا ڳاڙيندي ڪلاڪ کن ڪچھري ڪئي. ڪچھري به ڇا ھئي، ماضيءَ جو ماتم- ۽ جيترا به نالا ياد ھئا، انھن جو احوال. اسان ھڪ ٻئي کي انھيءَ سوال جي صليب ھيٺان لڙڪندي محسوس ڪيو، ته زندگيءَ ۾ وري ملڻ يا نصيب! ڪنھن به چڱي نموني نه ڳالھايو، جو پھريدار مٿان بيٺا ھئا.
جڏھن امان ڏاڏيءَ کي الله واھي چيو ته، ڏاڏيءَ پنھنجو ھار لاھي امان جي ڳچيءَ ۾ وڌو. اسرائيلي پھريدار ڏسي ورتو. ھن ھار امان جي ڳچيءَ مان سَٽ ڏيئي پٽي ورتو، امان کانئس ڦرڻ جي ڪوشش ڪئي، پر جيت ته ھٿيار واري جي ٿيڻي ھئي. امان رئندي رڙندي موٽي آئي. اُھو ڏينھن، ھي ڏينھن، اسان وري مائٽن جو منھن ناھي ڏٺو. بابو، پنھنجي ماءُ ۽ ڀينرن جو ارڙنھن سالن تائين منھن ڏسڻ کان سواءِ لاڏاڻو ڪري ويو!
پر انھن حالتن سان منھنجو ڪھڙو واسطو ھو! مون کي جنت ۾ پناھ نٿي ملي؛ پر دوزخ به وري ڪھڙو کليل ھو. في الحال ڇڙو ڪويت جو رستو کليل ھو.
(3)
1963ع جي اونھاري جي مند ۾، سڄي عرب دنيا ۾ فلسطين جي نالي جو چرچو ٿي ويو. بي شمار فلسطيني، جن ۾ مان به شامل ھيس، فلسطين جي نالي ۾ قائم ٿيندڙ اداري جي باري ۾ سوچڻ لڳاسين. جنوري 1964ع ۾ عرب ليگ جي ملڪن فلسطين جي آزاديءَ واري تنظيم پي- ايل- او جو اعلان ڪيو. انھيءَ تنظيم جي قائم ٿيڻ جو مطلب، فلسطينين کي گڏ ڪرڻ، ۽ کين آزاديءَ لاءِ منظم ڪرڻ ھو. انھيءَ وقت فقط چند سمجھو ماڻھن عرب ليگ جي اصليت کي محسوس ڪيو، انھن جي ھٿ ۾ طاقت نه ھئي.
قاھرہ جي عظيم ترين صدارتي محل ۾ عرب بادشاھن گڏجاڻي ڪئي. جيتوڻيڪ ھنن پاڻ ۾ اسرائيل سان نه وڙھڻ جو عھد ڪيو، پر ماڻھن کي اِھو سمجھائيندا رھيا ته، اسان ھر وقت جنگ لاءِ تيار آھيون. ڪيترن ھفتن کان پوءِ، ھنن لبنان ۾ پنھنجي ناڪاميءَ جو الزام، لبنان جي انتظاميه ۽ شامي ۽ اردني حڪومت تي مڙھڻ جي ڪوشش ڪئي. ھنن اردني پاڻيءَ جو رُخ بدلائڻ لاءِ 13 ملين پونڊ رکيا، پر ايترا پئسا ته کڏ کوٽڻ لاءِ به اڻ پورا ھوندا آھن. ھنن پي- ايل- او کي فلسطينين جي سامھان ڳڀو ڦٽي ڪرڻ جيان تخليق ڪيو، ۽ مخلص ماڻھن اڳواڻن تي اعتبار به ڪيو.
جون جي مھيني ۾ حالتون ويتر خراب ٿي ويون. پي- ايل- او کي مفلوج ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ويئي، جو عرب رياستن فلسطينين کي نه ته ڌار آزاديءَ سان ڪم ڪرڻ جي اجازت ڏني، ۽ نه ئي فلسطينين پنھنجي مفادن جي حفاظت ڪئي، جو پي- ايل- او جو ڍانچو عرب ليگ جي ھيڊ ڪوارٽر ۾ نمائش لاءِ رکيو ويو ھو. نه انھيءَ جو ڪم آزاديءَ لاءِ وڙھڻ ھو، ۽ نه مھاجرن جي جي مفادن جي حفاظت.•
• ليکڪ سان اختلاف جي گنجائش آھي.
(4)
سيپٽمبر 63ع ۾ مان ڪويت ھلي ويس. اميد ھئي ته نوڪري ملي ويندي، ۽ اھا نااميدي به ته سفر سوڀارو نه ٿيندو. اتي ٽن مھينن تائين واندي رھيس، ۽ تعليم واري وزارت جي خط جو انتظار ڪندي رھيس. نيٺ ڊسمبر جي وچ ڌاري جواب آيو ته، ڪويت شھر کان 50 ڪلوميٽر پري، الجاھرہ ۾ نوڪري ملي سگھي ٿي. ڪويت شھر ۾ منھنجو ڀاءُ رھندو ھو.
انھن واندڪائيءَ جي ٽن مھينن ۾، مون عالمي صورتحال ۽ زندگيءَ جي معنيٰ تي ڏاڍو غور ڪيو. خاص طور تي ڪينيڊيءَ جي قتل کان پوءِ، جو سندس قتل جو مون تي جذباتي اثر ٿيو ھو. جيتوڻيڪ ھو انھيءَ ملڪ جو صدر ھو، جنھن جي رويي سبب اسان پنھنجي ڌرتيءَ کان جلاوطن ٿيا ھئاسين ۽ اھو ملڪ صيھونيت جي واڌاري لاءِ ڪم ڪري رھيو ھو. ڪينيڊيءَ پنھنجي حڪومت جي دور ۾ ٽن ڪَٽر صيھونين کي اھم عھدن تي رکيو ھو. ھن اپريل 1961ع ۾ ڪيوبا تي حملي کي جائز قرار ڏنو ھو. ۽ مان ھيڏي سخت جدوجھد جي قائل فلسطيني انقلابي عورت، ڪينيڊيءَ جي قتل جي خبر ٻڌي روئي پيئي ھيس.
مون ٽيليويزن تي جنازي جو منظر، ۽ آمريڪين کي روئيندي ڏٺو. تنھن وقت مان آمريڪين کي غنڊن جي قوم سمجھندي ھيس، جيڪي ھر ڏوھ بنا ڪنھن ھٻڪ جي ڪري ٿي سگھيا. پر اھو جنازو ڏسي مون پنھنجي راءِ ٿوري بدلائي ڇڏي. پوءِ لنڊن جانسن جي لالچ ۽ نڪسن جي منافقت سبب، منھنجي من ۾ آمريڪا جو پھريون، ساڳيو تصور اڀري آيو.
مان شايد ڪينيڊيءَ لاءِ ان ڪري رني ھيس جو، مون کي ڪجھ عرب نوجوانن جيان يقين ھو ته، ڪينيڊي فلسطينين جي حقن لاءِ ضرور ڪجھ ڪندو. جيئن ڪينيڊي ۽ ناصر جي خطن مان محسوس به ٿيو پئي. منھنجو خيال آھي ته منھنجا لڙڪ فقط انساني، جذباتي ردعمل ھئا. منھنجي وجود جو سمورو تعصب به اھي ڳوڙھا روڪي نه سگھيو. پر انھن لُڙڪن ڪارڻ مون کي ڪو پڇتاءُ ڪونھي.
بيروت يونيورسٽيءَ جي شاگردياڻيءَ، ۽ بيروت جي سياسي مِل جي پرزي لاءِ، الجاھرہ بور قسم جو ھنڌ ھو. ڪويت حڪومت جي نظر ۾ اسان سڀ ”غير ملڪي“ ھئاسين. انھيءَ اسڪول ۾ ڪيترن ئي لھجن ۾ عربي ڳالھائي ويندي ھئي. مصري، شامي ۽ فلسطيني ٽي وڏا گروپ ھئا. مان پھريون دفعو مصرين سان ويجھي کان ملي رھي ھيس. شامي بلڪل فلسطينين جيان ھئا. سواءِ پرنسپل جي، جيڪا شامي ھئڻ جي باوجود ظالم عورت ھئي، ۽ استادن کي مُٺ ۾ رکڻ لاءِ، سندن مٿان ھن جاسوسيءَ جو ڄار وڇائي ڇڏيو ھو.
الجاھرہ مان اسان بنا اجازت جي ڪيمپس کان ٻاھر نٿي وڃي سگھياسين، جمعي جي رات اسان پاڙي وارن سان ملي، ۽ سندن گھر ۾ رات به رھي سگھياسين ٿي. نه اُتي ڪا سئنيما ھئي، نه ڪو ڇوڪرو دوست، جنھن سان وقت گذاري سگھجي. ڪا برطانوي ميوزم جھڙي شيءِ به ڪانه ھئي جو ڪجھ سِکي سگھجي. وري مصيبت اِھا ته، سياسي سرگرمين تي پابندي ھئي. مونکي اھي ننڍڙيون ڳالھيون ياد آھن، جڏھن مون ڄاڻي واڻي حڪمن جي خلاف ورزي ڪئي ھئي. پرنسپل مون کي ننڍين ٻانھن واري قميص پائڻ تي ڪيمپس کان نيڪالي ڏيڻ جي ڌمڪي ڏني، ۽ مون کيس پنھنجي جسم کي وڌيڪ اگھاڙو ڪرڻ جي ڌمڪي ڏني، ۽ ھلي آيس. پر مان پنھنجي ڌمڪيءَ تي عمل ڪري نٿي سگھيس. وري مون کي نياپو مليو ته، جيڪڏھن مون ساڳيو رويو اختيار ڪري رکيو ته، پرنسپل انھيءَ اڻ وڻندڙ رويي بابت تعليم واري وزارت کي ٻڌائڻ تي مجبور ٿي پوندي. پر پرنسپل ائين ته نه ڪيو، پر منھنجي ڪنھن ٻئي پاسي بدلي ڪرڻ لاءِ ضرور لکي موڪليائين. مان خوش ھيس ته شايد ڪجھ بھتر ماحول ملي وڃي. جيتوڻيڪ الجاھرہ جي سٺن دوستن کان وڇڙڻ جو ڏک به ھو.
الجاھرہ ۾ پڙھڻ وارن ٻارن لاءِ، غلاميءَ مان آزاد رھڻ ۽ آزاديءَ لاءِ وڙھڻ جو ھنر سيکارڻ جي ضرورت ھئي. مان لِڪَ ڇَپ ۾، ڏاڍي مشڪل سان ٻارن تائين اھو رستو ٺاھيو ھو جو ٻار ڏاڍي ذھانت سان منھنجي ڳالھ سمجھي ويندا ھئا.
مون انھيءَ وچ ۾ اي- اين- ايم سان پنھنجو لاڳاپو ظاھر ٿيڻ نه ڏنو. نه ته اھا ڳالھ سياسي خودڪشيءَ برابر ھجي ھا، ۽ ليڊي پرنسپل الله جي انھيءَ نعمت مان ڏاڍي خوش ٿئي ھا، ۽ مون کي ڪڍائي اعزاز حاصل ڪري ھا. جيڪي ٻار منھنجون ڳالھيون ٻڌندا ھئا، انھن جي وڏن کي به خبر ھئي ته، ٻار ڇا سکي رھيا آھن. بھرحال الجاھرہ جو ماحول انھن ماڻھن لاءِ مزي وارو ھو، جن جو سياست سان واسطو نه ھو.
(5)
بھار جي مند آئي. عرب حڪومتون رڙيون ڪري رھيون ھيون ته، اسرائيل درياءِ اردن مان عربن جي حصي جو پاڻي به چورائي ٿو وڃي. ھنن ڏھ سال دير سان درياھ جو رخ بدلائڻ جي ڪوشش ڪئي. پر ھاڻي ته گھڻي دير ٿي چڪي ھئي. اسرائيل کي انھيءَ حرڪت کان نه روڪيو ويو، سواءِ ايڪڙ ٻيڪڙ انفرادي ڪوشش جي. اھوئي منافقيءَ وارو رويو سال کن جاري رھيو. انھيءَ وچ ۾ اسرائيل ڪم ڪندو رھيو. ھن درياھ جو رخ پاڻ ڏانھن ڦيرائي ورتو، ۽ سمورو پاڻي پاڻ حاصل ڪندو رھيو.
انھيءَ وچ ۾ عرب ملڪن جي قابل احترام بادشاھن ۽ صدرن، فلسطين جي ماڻھن سان صلاح ڪرڻ کان سواءِ، يا ٻين ماڻھن جون صلاحيتون ڏسڻ کان سواءِ احمد شڪيريءَ کي پي. ايل. او جو چيئرمين مقرر ڪيو.
شڪيري سندن ماڻھو ھو. ھو سندن مرضيءَ مطابق، ۽ فلسطينين کان پڇڻ بنا، فلسطين بابت اھڙا بيان ڏيئي ٿي سگھيو، جو فلسطينين کي بچاءَ لاءِ گڏ به نه ڪري سگھجي. اھا ليڊرشپ حاڪمن جي مقرر ڪيل ھئي، ۽ انھن جي سامھون ئي جوابدار ھئي.
شڪيري عرب دنيا جو دورو ڪري رھيو ھو، جيئن فلسطينين کي تحريڪ ۾ آڻي سگھجي. انھيءَ دوري جي سلسلي ۾ ھو ڪويت به آيو. تحريڪ سان مراد اھا ھئي ته، فلسطيني پنھنجا عيوضي چونڊي، پنھنجي آئيني اسيمبلي ۽ پارليامينٽ ٺاھين. ڪويت ۾ ھن پنھنجي سڃاڻو ماڻھن سان رابطو قائم ڪيو. مثال طور فلسطين جو امير طبقو، جيڪو ھاڻي ڪويت ۾ انجنيئر يا ننڍين صنعتن جو مئنيجر ھو. مھاجرن جي ٻارن، اسڪولي استادن يا مزدورن سان ھن ڪابه لھ وچڙ نه ڪئي. جيئن ته ڪويت ۾ رھيل فلسطينين کي گڏجاڻين ۽ تنظيم جي اجازت نه ھئي، تنھنڪري انھن جي گڏيل ردعمل کي سمجھڻ مشڪل ھو. انھيءَ حالت ۾ ڪجھ خود غرض، خود پرست ماڻھن فلسطينين جي نمائندگيءَ جو شرف حاصل ڪيو.
(6)
سڀني مشڪلاتن ۽ محدوديت جي باوجود، مون ھاءِ گھوڙا ڪئي ته، پي. ايل. او جي شاخن ۾ فلسطيني حصو وٺن، پر الجاھرہ ۾ ڪابه شاخ قائم ٿي نه سگھي، جو عوام شڪ ۾ مبتلا ھو. مون اھو شڪ دور ڪرڻ جي ڏاڍي ڪوشش ڪئي، پر نيٺ پاڻ کي اھو يقين ڏيارڻو پيم ته، پي. ايل. او ڪجھ به ناھي. ان کي ڇڙو ڪويت جي حڪومت فلسطينين جي سرڪاري عيوضي سمجھيو آھي، ۽ ان ۾ فلسطينين کي شامل ٿيڻ جي اجازت انھيءَ شرط تي ھئي ته، ھو ڪويت جي سياست ۾ ڪوبه دخل نه ڏيندا.
منھنجي ڪاليج ۾ تحريري طور تي فلسطينين جي ڪلب ٺاھڻ جي اجازت نه ھئڻ ڪري، پرنسپل مون کي گھرائي، سموريون سرگرميون بند ڪرڻ لاءِ چيو. ھن مون کي اھو به چيو ته، ”تون لبناني آھين، لبناني شھريت ۽ پاسپورٽ رکندڙ آھين، تنھنڪري تنھنجو ھونءَ به فلسطيني تحريڪ سان ڪوبه واسطو ناھي.“
مون پرنسپل جي اھا ڳالھ ڏاڍي صبر سان ٻڌي. ھن بس ڪئي ته مان اٿي بيٺيس، ”محترم پرنسپل! تو جھڙا حُڪم جا بندا، بزدل ۽ سياست کان پاسو ڪندڙ ماڻھو ئي ته فلسطين جي ڦُرجي وڃڻ جا ذميوار آھن. تنھنجي ھن قبرستان جھڙي اسڪول ۾ ذھانت پيدا ٿيڻ کان اڳ ئي مري ويندي آھي. تون دشمن جي ڪيمپ مان ٿي لڳين. مون کي يقين آھي ته، تون مڃيل دشمن کان وڌيڪ خطرناڪ آھين. پرنسپل صاحبه! مان ھڪ عرب فلسطيني عورت آھيان. سواءِ موت جي مونکي پنھنجي مقصد کان ڪير به روڪي نٿو سگھي. الله واھي!“ مان اھو چئي، ٻاھر نڪري زور سان در بند ڪيو. اھا انھيءَ آفيس ۾ منھنجي آخري حاضري ھئي.
(7)
28 مئي 1964ع تي شاھ حسين يروشلم ۾ فلسطيني قومي ڪانگريس جو افتتاح ڪيو. انھيءَ جي 350 ميمبرن ۾ مختلف طبقن جا عيوضي، خاص طور تي روايتي ۽ رجعت پرست طبقن جي اڪثريت ھئي. چڱن تيز انقلابي ماڻھن کي اردني عملدارن ڪانگريس ۾ وڃڻ کان روڪي ڇڏيو ھو. ڪانگريس ست رڪني ايگزيڪيوٽو ڪاميٽي ٺاھي. احمد شڪيريءَ کي ٻيھر چيئرمين مڃيو ويو. ھڪ پڌرنامو جاري ڪيو ويو، جنھن کي نيشنل چارٽر جو نالو ڏنو ويو. پي. ايل. او. قاھرہ ۾ عرب ليگ ھيڊ ڪوارٽر ۾ فلسطيني سيٽ تي به قبضو ڪري ورتو. 64ع ۾ سرءُ جي مند تائين عرب حاڪمن جي اھا حاڪميت ھلندي رھي. سال کن اندر پاڻ ھرتن اڳواڻن کي پنھنجي ڳالھين تي ئي اعتبار نه رھيو.
(8)
مان جون 1964ع ۾ لبنان موٽي آيس. لبنان جي خفيه سرگرمين ۾ شامل ٿي، مون ڪويت جي بي انتھا گرمي ۽ الجاھرہ جي تنھائيءَ جي چادر کي لاھي ڦِٽو ڪيو. مون ڏٺو ته اي- اين- ايم بيروت جي بنيادي جوڙجڪ ۾ ڏار پئجي رھيا آھن. جيتوڻيڪ اتحاد ۾ سٺا ذاتي دوست ھئڻ سبب، اختلاف ٻاھر نٿي آيا. پر نظريا، منصوبا ۽ ڪم ڪرڻ جا طريقا، تنظيم ۽ شخصيت بابت سنجيدہ اختلاف وَر وَر اڀري سامھون ٿي آيا. نيٺ ايندڙ پنجن سالن ۾ تبديليءَ جو ڏيک اڀري اچي آڏو بيٺو.
سرءُ جي مُند آئي ته، مون وري ڪويت واپس ورڻ جو پروگرام رٿيو. ھاڻي مون کي پنھنجي ماءُ سان گڏ نه، پر بيرڪن ۾ رھڻو ھو. ڪويت ۾ ھڪ عورت جي اڪيلي رھڻ جو تصور به ڏکيو ھو. ھاڻي منھنجي بدلي به ٿي ويئي ھئي، ۽ مونکي شعيب اسڪول ڏانھن بدلي ڪيو ويو ھو. ايندڙ پنجن سالن تائين مون کي ٻئي گريڊ جي ٻارن کي پڙھائڻو پيو، ۽ انھيءَ نموني مون کي نوجوان ذھنن جي تربيت کان محروم ڪيو ويو، جو سندن خيال ۾ مان ڪلاس روم کي به سياسي سطح تي آڻي بيھاريو ھو. ھاڻي مان ڇا ٿي ڪري سگھيس. استعيفا اڃا به غلط قدم ھو، جو بي شمار عرب ڪارڪنن ۽ ھڪ جو واڌارو ٿئي ھا.
منھنجا شاگرد ڏاڍا مزي وارا ھئا. ڪيترا ته ايراني نسل جا ھئا. سندن وڏا ڌنڌي جي ڳولا ۾ ڪويت آيا ھئا. ٻارن کي پنھنجو ڪم ڪرڻ جو شوق ھو. ھو نه ٿڪجندڙ ٻار ھئا. مون کي پڪ آھي ته، جيڪڏھن کين موقعو ملي ھا ته، ھو اُٺ جي ٻچڙي کي به ڊوڙ ۾ پوئتي ڇڏي وڃن ھا. ھنن سان گڏ رھڻ ۽ کين پڙھائڻ ۾ مزو ايندو ھو. پر سياسي طور تي ھو اڃا بيڪار ھئا. ھڪ لڱان ڪلاس ۾ مون غير جذباتي طور تي ڪجھ چيو. پرنسيپل ڏٺو ٿي. مسئلو اِھو ھو ته، ستن- اٺن سالن جي ٻار سان ڪھڙي نموني ڳالھايو وڃي، جو ھو جواب به ڏيئي سگھي. مون سوچيو ته فلسطين بابت ڪجھ بنيادي ڳالھيون کين ٻڌائي ڇڏجن. مثال طور اعلان باالفور، فلسطين جو ورھاڱو ۽ صيھوني اسرائيل جي قائم ٿيڻ جو مسئلو. فيڪلٽيءَ جي سطح تي سياسي ڇڪتاڻ يا پرنسپل يا اسٽاف سان ڪابه رنجش نه ھئي. 1968ع ۾ پرنسپل ۽ استادن ”فتح“ جي پٺڀرائي ڪئي ھئي. مون پنھنجي سياسي حيثيت کي ھتي به لڪل رکيو. ھاڻي مون کي استاد ٿيڻ جا طريقا به اچي ويا ھئا، جنھن ڪري انتظاميه سان جھيڙو به گھڻو نه ٿيندو ھو.
الجاھرہ جي مقابلي ۾ ڪويت بين القوامي شھر ھو. اسان تي پابندي نه ھئي. مان ھر ھفتي پنھنجي ڀاءُ ۽ سندس زال- ٻارن سان ملڻ ويندي ھيس. محمد جي گھر وڃي مان اي- اين- ايم جي ماڻھن سان رابطو قائم ڪندي ھيس. موومينٽ ان وقت سخت بد انتظاميءَ جو شڪار ھئي. بيروت جي ھڻ وٺ جي مقابلي ۾ ھتي اسان تھذيبي طور تي سڪون واري ماحول ۾ ھئاسين. ماڻھو ڏاڍي ٿڌي سڀاءَ وارا ھئا، ۽ ساڄي ڌُر جي سياست به موجود نه ھئي. اھو زمانو عقلي طور تي مون لاءِ سکڻ جو زمانو ھو. منھنجي گھڻن ساٿين جو مقصد لطف حاصل ڪرڻ ھو، سو به کاڌي مان. ڪي پنھنجي وڌيڪ پگھار گھر موڪلي ڇڏيندا ھئا ۽ پان رُکي سڪي تي گذر ڪندا ھئا. مان سياسي طور تي آگاھ ھيس. سگريٽ ڏاڍا پيئندي ھيس، ۽ مون کي فراريت جي ڪنھن ٻئي راھ جي ضرورت نه ھئي.
(9)
پھرين جنوري 1965ع تي ”فتح“ فلسطين جي تاريخ، جديد فلسطيني انقلاب جي تاريخ سمجھي وڃي ٿي. ھٿياربند جدوجھد، انفرادي ۽ اجتماعي تعليم ۽ تربيت جون ڪوششون. اھي سڀ ڳالھيون ٿي لڳيون. اي- اين- ايم 53ع کان لڪل سرگرمين ۾ مصروف ھئي. ۽ 55ع تائين لڳاتار فدائين ڪمانڊو والاريل فلسطين ڏانھن موڪلي رھي ھئي. فدائين جي سرگرمين جو سونھري وقت ته 1950ع جي وچ وارو آھي، جڏھن والاريل علائقي ۾ فدائين آزاديءَ ۽ حوصلي سان گھمندا به ھئا. جيتوڻيڪ ڪمانڊو جي سکيا جون مالي ضرورتون مصر پوريون ڪري رھيو ھو. ڪمانڊو جو حملو ايڏو اوچتو ھوندو ھو جو، اسرائيلي حڪومت انھيءَ کي سبب ڄاڻائي، برطانيه ۽ فرانس کان مدد حاصل ڪئي، جيئن سوئيز واھ جي مسئلي جي حوالي سان پنھنجو بچاءُ ڪري سگھي. 1957ع ۾ پرڏيھي فوجن جي نڪرڻ کان پوءِ، ناصر گوريلا سرگرمين تي پابندي وجھي ڇڏي، ۽ اٽڪل يارھن سالن تائين مصر- اسرائيل سرحد تي گولي ٻڌڻ جو آواز نه آيو. مصر گڏيل قومن جي پناھ ۾ غزا جي علائقي جو انتظام سنڀاليو، ۽ عرب رياستون ايندڙ ڏھن سالن تائين اسرائيل جون پھريدار ٿي رھيون. انھن ملڪن به گوريلا سرگرمين کي دٻائڻ جي ڪوشش ڪئي.
64ع جي سرءُ جي مند ۾ وري سرگرميون تيز ٿي ويون. پي- ايل- او ڪنھن درد جو دارون نه ٿي. عرب اڳواڻ پنھنجي آزاديءَ جي منصوبي تي ڌار ڌار عمل ڪرڻ لڳا. يو- اي- آر ۽ آمريڪي لاڳاپا به خراب ٿي رھيا ھئا، ۽ صدر جانسن ڌمڪيون ڏيئي رھيو ھو ته، ھو مصر کي ڪڻڪ وڪڻڻ گھٽائي ڇڏيندو. شامي باٽسٽ پاڻ کي يو- اي- آر ۽ عراق جي گھيري ۾ محسوس ڪري رھيا ھئا. ھنن پنھنجون سرگرميون تيز ڪري ڏنيون، جنھن تي ناصر کي مَٺيان لڳي. فلسطيني ماڻھن کي پنھنجي عرب ڀائرن جي رويي ڏُکايو. انھن سڀني سببن ڪري فلسطينين پنھنجون نيون پاليسيون ٺاھڻ شروع ڪري ڏنيون. عربن جي عيوضي اڳواڻ ناصر کي آمريڪا سان سودي بازي ڪرڻ ۾ تڪليفون پيش اچڻ لڳيون، تنھن ڪري ھو جارحيت جي حمايت ڪرڻ لڳو، جيئن اسرائيل تي بار پوي ۽ آمريڪا سان سودي بازي ٿي سگھي. ناصر کي پنھنجي حق ۾ طاقت جو توازن رکڻ بھرحال ايندو ھو.
مزي جي ڳالھ اِھا آھي ته، ناصر ”فتح“ جي واڌاري لاءِ سنجيدگيءَ سان غور ئي نه ڪيو ھو. ھن سوچيو ھوندو ته پنجاھ واري ڏھائي جي وچ واري فدائين جي موومينٽ جي نقل پي- ايل- او ھوندي. پر نئون اڀرندڙ گروپ پي- ايل- او کي به مات ڏيئي رھيو ھو، ۽ عرب ليگ جي ڪنٽرول ۾ به نه ھو. انھيءَ تحريڪ جا اڳواڻ جوشيلا نوجوان ۽ فتح جا ميمبر ۽ انقلابي ھئا. ھي ھڪ آزاد گروپ ھو. جنھن جو ڪنھن به عرب ملڪ سان مالي لاڳاپو نه ھو. ھنن آزاد فلسطين ۽ فلسطينين جي خود اراديءَ جي حق جي ڳالھ به ڪئي. اڳ ۾ ته فتح کي نظر انداز ڪيو ويو، پوءِ ان کي سنٽو جو ايجنٽ سڏيو ويو.
ھاڻي حالت اھا ھئي ته، فتح تي جيترا الزام ھنيا ٿي ويا، فتح اوتري مقبول ٿيندي ٿي ويئي. سندس جيترا رضاڪار ماريا ٿي ويا، اوترائي نوان ڀرتي پئي ٿي ويا. جيتري پي- ايل- او اميرن جي نمائندہ ٿيندي ٿي ويئي، اوتري ئي ھٿياربند جدوجھد وڌندي ٿي ويئي، جو اھا ئي اميد جي روشني رھجي ويئي ھئي. مون کي ھڪ فلسطينيءَ جي حيثيت ۾، انسانيت جي ترجمان فقط بندوق نظر ايندي ھئي، جيڪا مون کي ۽ منھنجي ساٿين کي آزاد ڪرائڻ لاءِ مددگار ثابت ٿي پئي.
انقلابي سرگرمين جون خبرون ڪجھ زباني ۽ ڪجھ اخبارن وسيلي به ڪويت ۾ پھتيون. عراقي، مصري ۽ اردني اخبارن، فتح ۽ انقلابين جون خبرون ٽوڪ واري نموني، مثال طور، ”ساڄي ڌر جا انتھا پسند“ جي نالي سان ڇپينديون ھيون، جيڪي انھن خبرن کي عارف حسنين ھيڪل جي نظر سان نه ڏسنديون ھيون. 1966ع ۾ يو- اي- آر تي آمريڪي ڪڻڪ جي وڪري تي بندش پيئي ته، صدر ناصر فتح تي وڌيڪ ڌيان ڏيڻ شروع ڪيو. خاص طور تي جڏھن حسنين پي- ايل- او جي سمورين ڪوششن کي نظر انداز ڪيو، ۽ پنھنجي اردني سرحد جي ويجھو فلسطين جي آزاديءَ واري فوج کي منظم ٿيڻ کان روڪيو.
عرب اڳواڻ گڏيل اجلاس کان منحرف ٿيڻ شروع ٿيا، ۽ ھڪ ٻئي تي الزام ھڻڻ وارا ٺاھ پاس ڪرڻ شروع ڪري ڏنائون. ناصر فتح جي، سندس مقصدن سبب مدد ڪندو ھو. تنھن ڪري ناصر عرب دنيا کي ٻن حصن ۾ ورھائي ڇڏيو ھو. ترقي پسند عرب دنيا، ۽ رجعت پسند عرب دنيا. ھو پاڻ کي ترقي پسند عرب دنيا جو اڳواڻ سمجھندو ھو. سعوديءَ وارن واشنگٽن جي چوڻ تي، اسلام جي مقصدن کي ڪميونزم جي مقابلي ڦھلاءُ ڏيڻ جو منصوبو رٿيو. شاھ فيصل ”اسلامي پيڪٽ“ جو اڳواڻ ليکيو ويو، ۽ منصوبو اِھو ھو ته سڀني اسلامي ملڪن کي گڏ ڪري، انھن جو واشنگٽن سان لاڳاپو قائم ڪيو وڃي.
فلسطيني عوام جلاوطنيءَ جا 17 سال عرب اڳواڻن ۾ اميدون رکي گھاريا ھئا. 1675ع ۾ ھنن فيصلو ڪيو ته پنھنجي آزاديءَ لاءِ الله تي رکي ويھڻ کان بھتر آھي ته ڪجھ ڪيو وڃي. گھڻين خامين ھوندي به فتح اسان جي زندگيءَ ۾ اھم جاءِ والارڻ لڳي، ان وقت باقي سموريون تنظيمون جنگ جو فلسفو سمجھائينديون ھيون، جڏھن ته فتح جنگ ڪرڻ جي تيارين ۾ عملي يقين رکندي ھئي. ان کي فلسطينين ھٿياربند جدوجھد لاءِ تخليق ڪيو ھو. ڪجھ ماڻھن اِھا جدوجھد شروع به ڪئي. مان بھرحال اڃا تيار نه ھيس.
(10)
1965ع ۾ منھنجون سياسي دلچسپيون ڪافي وسيع ٿي ويون. ٽيڪساس جي ڪائو بواءِ لنڊن جانسن سبب مون کي ويٽنام ۽ لاطيني آمريڪا بابت ڪافي معلومات حاصل ٿي. الجزائري عوام کان پوءِ، ويٽام جي جدوجھد مون لاءِ وڏي قوت رکندي ھئي. ھڪ ننڍڙي قوم ڪارا پائجاما پائي، دنيا جي سڀ کان وڏي طاقت آمريڪا سان وڙھي رھي ھئي، ۽ کيس شڪست ڏيئي رھي ھئي.جانسن بمن جو مينھن وسائي ڏنو، ۽ سندس جرنيلن کيس سوڀ جي اميد به ڏياري. مان انھيءَ ظلم تي ڪجھ نه ڪري سگھڻ سبب ڪاوڙ ۾ ڳاڙھي ٿي رھي ھيس. ويٽنام جا ماڻھو به بمن جي سامھون پنھنجي ڌرتيءَ جي حفاظت لاءِ بيٺا رھيا. اِھي ئي اُھي ماڻھو ھئا، جيڪي انسانيت لاءِ سڄي دنيا ۾ سدائين لاءِ روشنيءَ جو مينار ھئا. فلسطينين کي به ويٽنامين وارو انداز اختيار ڪرڻو پوندو. مقصد جان جي قرباني، ڌرتيءَ لاءِ قربانيءَ جو جذبو، ۽ سياسي طور تي ھڪ اھڙي پارٽيءَ جو عمل، جيڪا نظرياتي، تنظيمي ۽ دفاعي طور تي واضح پروگرام رکندي ھجي. اسان کي ائين ڪرڻو پوندو، ڪرڻو آھي، نه ته پوءِ ”مھاجر“ جو لفظ ته اسان جي تقدير بڻجي چڪو آھي.
مون کي آمريڪي حڪومت کان نفرت ھئي. اھا نفرت اڃا به وَڌي، جڏھن مون اپريل 1965ع تي، اسٽيونس کي ڊومينڪن ريپبلڪ تي حملي جي حمايت ڪندي ڏٺو. مون کي آئزن ھاور جي زماني جي انھيءَ لبرل سورھيه کي اھڙي ڳالھ ڪندي ڏسي، پنھنجي نظرن تي اعتبار نٿي آيو. ھو ڪرنل فرانسسڪو ڪمانو جي آرميءَ جي ستونجاھ ڪميونسٽن جا الزام ٻڌائي رھيو ھو. ويھ ھزار آمريڪي فوجي سانتو ڊومنگو موڪليا ويا ھئا ته آمريڪين جي زندگيءَ ۽ ملڪيت جي حفاظت ڪري سگھن. اھو بھانو ھو انقلابي حڪومت جي تختي اونڌي ڪرڻ جو. مان کِلي کِلي کيري ٿي پيس، جڏھن بي. بي. سيءَ تان اھا خبر ٻڌم ته، عيسائي سائنس مانيٽر 57 ڪميونسٽن کي چيڪ ڪيو، ۽ خبر پيئي ته انھن مان گھڻا يا ته مري چڪا آھن، يا جيل ۾ آھن، يا جلاوطنيءَ جي زندگي گھاري رھيا آھن. آمريڪي فوجن ٻيٽ کي آزاد ڪرايو ھو، ۽ آزاد چونڊون ڪرايون ويون. نيڪ سيرت ماڻھو ڪامياب ٿيا، ۽ رئيسن جي طبقي جي حڪومت مسٽر بلاگور جي اڳواڻيءَ ھيٺ قائم ڪئي ويئي. اھو سڀ ڪجھ آزاديءَ جي عزت، آمريڪا جي خوابن جي تعبير ۽ سٺي معاشري جي تخليق لاءِ ڪيو ويو.
مون کي ويٽام ۽ ڊومينڪن ريپبلڪ تي حملي جو مطلب سمجھ ۾ اچي ويو. ھاڻي مون کي ڪوبه ڏينھن اھڙو نظر نه ايندو ھو، جڏھن آمريڪا اسانجي ”آزاديءَ جي عزت“ لاءِ اسان جي ملڪ ۾ نه اچي، جو روس جي حملي ۽ توسيع پسنديءَ جو بھانو، برازيل کان ويٽنام تائين، ڊوميڪن کان الجزائر تائي، مالي کان انڊونيشيا تائين، ۽ بوليويا کان يونان تائين تاريخ جي ڌارا کي ”صحت مند“ پاسي موڙڻ جو ھڪ داستان آھي. 1960ع جي ڏھائي واقعي آمريڪي ڏھائي ھئي. 1970ع جي ڏھائي ان جي تنزليءَ جو داستان ٿيندو. (اھو به ٺَلھو خيال نڪتو).
(11)
1966ع مون لاءِ ذاتي مصيبتن جو سال ھو. بابا چئن سالن جي ڊگھي بيماريءَ کانپوءِ وفات ڪري ويو. مون کي سندس شفقت کان محروميءَ جو شدت سان احساس ٿيو. انھيءَ خزان جي مند ۾ ھر اسڪول ٽيچر ڪارا ڪپڙا پھريا، جو ھر ڪنھن کي ڪانه ڪا ڏکوئيندڙ خبر ٻڌڻي پيئي ھئي. اسان سڀ ڏاڍا ڏکارا ھئاسين منھنجي ڦٽن تي لوڻ انھيءَ نموني ٻرڪيو ويو، جو منھنجي ڀاءُ کي سياسي سرگرمين سبب ملڪ نيڪالي ڏني ويئي.
صيھونين کي ناصر جي ڪمزورين جي ڄاڻ ھئي. ھنن ”فتح“ جي مرڪزن تي حملا ڪري عربن جي طاقت کي آزمائڻ شروع ڪيو. نومبر ۾ اسرائيلين اسماؤ تي خوني حملو ڪيو. سڄو شھر ڊاھي، ڪيترن ماڻھن کي ماريو يا زخمي ڪيو ويو. انھيءَ جي مقابلي ۾ عربن جون فوجي سرگرميون بلڪل نه ھيون. گڏيل عرب فوج جو رد عمل ڪجھ به ھو. ھا، ايترو ڪيائون جو گڏيل قومن تائين ويا. آمريڪا کان منظور ڪرائي، اسرائيل خلاف قراردادون پيش ڪيائون.
اپريل 1967ع ۾ ناصر جي شام سان سياسي وابستگيءَ جو امتحان به ٿي ويو. 7 اپريل تي اسرائيلين شامي جيٽ فائيٽرز کي ڪيرائي وڌو، ۽ مصري مگ جھاز پنھنجا پَر لڪائي بيٺا رھيا. اسرائيلين جي دليريءَ جو داستان اتي ئي ختم نٿو ٿئي. ھنن مئي ۾ ناصر کي چئلينج ڪيو، ۽ ھو سندن ڄار ۾ ڦاسي پيو. جون ۾ ھڪ ھفتي اندر مصري فوج پيسجي ويئي، ۽ ”اوڀر جو جِن“ بوتل ۾ بند ڪيو ويو. عرب نيشنلزم جي ڦوڪڻي جي ھوا اڍائي ڪلاڪن ۾ نڪري ويئي.
5 جون 1967ع عربن جي تاريخ جو ڪارو ڏينھن آھي. عرب اتحاد جو پاڇو به نه رھيو. ناصر ته ڇا، ناصر ازم جو لفظ مري ويو. ھاڻي ته فقط جوابي حملي ۽ عرب جي فتح جي، مون کي ته ٻيو ڪوبه رستو قبول نه ھو. اھو اعتماد مون کي 9 جون 1967ع تي ناصر جي استعيفا ڏيڻ جي خبر ٻڌي حاصل ٿيو. مون پنھنجو ريڊيو ڀڃي وڌو ۽ خاموشيءَ جي سمنڊ ۾ ٻڏي ويس. منھنجي سڄي دنيا ڊانوان ڊول ٿي رھي ھئي. ائين لڳي رھيو ھو، ڄڻ ھر عرب غلام ٿي ويو ھجي. فلسطين وڃڻ جون سڀ تياريون دفن ٿي ويون. بيروت وڃڻ تي به منھنجي دل نٿي ڪڍيو. پوءِ مجبوراً فيصلو ڪيم ته آخر وڃي ڏسان ته قومون مرندي مرندي ڇا ڪنديون آھن. انھي سال سرءُ جي مند ۾ ئي فلسطيني آزاديءَ جو پاپولر فرنٽ وجود ۾ آيو.
67ع جي اونھاري جي مند بيڪار گذري. اميدون ختم ٿي چڪيون ھيون. منھنجو اعتماد لوڏا کائي رھيو ھو. مان پنھنجي ساٿين سان گڏ ڪويت واپس آيس. اولھ واري ڪناري جا خاندان لونءَ ڪانڊاريندڙ خبرون ٻڌائي رھيا ھئا. صيھونين جون انيڪ ڪريل حرڪتون، خُون، چوريون، ھوائي حملا، گھرن کي باھيون، نيپام بم- ڄڻ ھر قسم جي اذيت فلسطينين جو مقدر ٿي رھي ھئي. قسمين قسمين اھڙيون ڪھاڻيون، جيڪي ٻڌي دل جو دھڪو بند ٿي وڃي. مثال طور ھڪ ماءُ پنھنجي ٻار جي زبان آلي ڪرڻ لاءِ ايترو رُني، جو ٻار جي زبان آلي ٿي ويئي. مان جيتريون اھڙيون ڳالھيون ٻڌيون ٿي، اوترو اندر ۾ انتقام جي باھ وڌندي پئي ويئي. ڪٿي سڄو شھر زمين ۾ دفن ڪرڻ جو واقعو ٻڌڻ ۾ ٿي آيو ته ڪٿي سڄو شھر ساڙن جي ”جرئت“ جو قصو ھو. 22 نومبر تي يو- اين سيڪيورٽي ڪونسل عربن جي راضپي سان اسرائيل پاران فلسطين تي مڪمل ۽ باقائدي قبضي ڪرڻ جو اعلان ڪيو.
منھنجي نا اميدن ۾ اڃا به واڌارو ٿيو، جڏھن 9 آڪٽوبر تي سي- آئي- اي- منھنجي سورھيه چي گويرا کي مارائي ڇڏيو. چي گويرا جي خون منھنجي ضمير کي زخمي ڪري وڌو. ھي ھڪ ارجنٽائيني انتھا پسند ھو، جيڪو ڪيوبا جي فيڊل ڪاسترو سان جدوجھد ۾ گڏ ھو، ۽ جنھنجي ڪري پھرين جنوري 1959ع تي انقلاب طاقت حاصل ڪري سگھيو. ايندڙ اَٺن سالن ۾ چي گويرا جو مرتبو بين الاقوامي حيثيت حاصل ڪري ويو. سندس شخصيت به ڪاسترو جھڙي ھئي. جڏھن ڪاسترو ۽ چي ۾ اختلاف ٿيا ته، چي وزير صنعت جي حيثيت سان استعيفا ڏيئي ڇڏي ۽ خاموش ٿي ويو ھو. جيتوڻيڪ ھو ڪيوبا جي انقلاب کي نقصان رسائڻ لاءِ پنھنجي ۽ ڪاسترو جي اختلافن کي مشھور ڪري سگھيو ٿي. ھن آفريڪي ملڪن جو دورو ڪيو. الجزائر جي احمد بن بيلا سان سندس دوستي ٿي ويئي. ھن ڪانگريس ۾ ڀاڙيتو يورپي فوجين ۽ شومبي جي علحدگي پسندن سان ويڙھ ۾ حصو ورتو. ڪانگو ۾ روسي اثر سبب چي کي سوڀ حاصل ٿي. پوءِ ھو 16 گوريلن جي جٿي سان گڏ بوليويا ويو. يارھن مھينن تائين ھو انقلابي محاذ ٺاھڻ ۽ بيرنٽو جي ڊڪٽيٽر شپ ختم ڪرائڻ لاءِ ڪم ڪندو رھيو. ھو اڪيلو شخص آمريڪا جھڙي طاقت جي اکين ۾ اکيون وجھي ڳالھائيندو ھو. نيٺ اِھو ٿيو. آمريڪا، لنڊن جانسن، ھمفريءَ چي گويرا کي قتل ڪرائي ڇڏيو.
منھنجي ديس واسين کي به فلسطين جي ڌرتي آزاد ڪرائڻ لاءِ چي جھڙي اڳواڻن جي ضرورت ھئي.