نئين انسانيت جو اعلان
عرب عوام ڏھن سالن تائين ناصر ازم کي، عرب ۽ فلسطيني عوام جي آزاديءَ جو اھڃاڻ سمجيو ھو. اُھا لاٽ به ھاڻي وِسامي چڪي ھئي. موشي دايان پنھنجي آفيس ۾ ويٺي ناصر جي فون جو انتظار ڪيو، ته ھو اسرائيل سان امن ٺاھ تي صحيح ڪرڻ لاءِ ڪنھن مھل ٿو چوي. البت سامراجي قوتن کي اھو سمجھ ۾ نه آيو ته ناصر، موشي دايان کي فون ڇونه ڪئي. پر ھن ڄاتو ٿي ته ائين ڪرڻ سان مصري کيس جيئري پوري ڇڏين ھا. ڪوبه رجعت پسند عرب اڳواڻ اڄ به جرئت ڪري نٿو سگھي ته، موشي دايان سان ٺاھ ڪرڻ جو عوامي سطح تي اعلان ڪري سگھي. فلسطيني عوام ته موشي دايان جي امن پلان جو جواب ڏينھن ڏٺي بمن سان ڏنو، ڇوته کين يقين ٿي ويو ھو ته، مصري، امريڪي، اسرائيلي، روسي، گولائسٽ ۽ برطانوي؛ سڀ قومون فلسطينين کي تباھ ڪرڻ جا منصوبا ٺاھي رھيون آھن. جون واري ويڙھ ۾ ته بلڪل ائين ٿي لڳو، ڄڻ آمريڪا ۽ روس جي گڏيل مرضيءَ سان ئي سڀ ڪجھ ٿي رھيو ھو. ليسٽر ويلي ان باري ۾ لکيو آھي: ”ٽي سال ۽ نَوَ مھينا- ڪريملن ۽ وائيٽ ھائوس وچ ۾ رابطو فقط مبارڪن جي سنيھن تائين محدود رھيو. 5 جون 67ع تي ماسڪو مان سخت چِتاءُ ڏنو ويو، پر روس اھو به چيو ته، جيڪڏھن آمريڪا دخل اندازي نه ڪري ته روس به وچ اوڀر تي ھٿ نه وجھندو. جانسن به اھڙوئي واعدو ڪيو.“
جانسن کي سي. آئي. اي ۽ اسٽيٽ ڊپارٽمينٽ اھو يقين ڏياريو ھو ته، اسرائيل ٽن- چئن ڏينھن اندر کٽي ويندو. جيڪڏھن اھو اندازو غلط نڪري ھا ته، آمريڪا ھٿ چراند ڪري ھا.
يو- اين قرار دادون پاس ڪندي رھي. جنگ بندي به ٿي ويئي. پر يو- اين فوجن جي واپسيءَ بابت ڪابه قرارداد پاس نه ڪئي. روسي ۽ آمريڪي پنھنجي پنھنجي مدار ۾ واپس ھليا ويا. عرب ڊپلوميٽ فاتح جيان اسرائيلي فوجن جي واپسيءَ جا ڪوڙا نعرا ھڻندا رھيا. اھو سڀ ڪجھ ڏسي، مان ڪويت واپس موٽي آيس، ۽ پنھنجي ساٿين سان خيالن جي ڏي- وٺ ڪيم. جيڪي ماڻھو عرب ملڪن مان ٿي آيا ھئا، سي ته سخت مايوس ھئا. جيڪي والاريل علائقا ڏسي آيا ھئا، اُھي ھٿياربند جدوجھد جي حق ۾ ھئا. نئين سال جي اچڻ سان ”فتح“ ۾ نئين خون ۽ انتظامي تبديلين جون خبرون اينديون رھيون. نومبر ۾ پاپولر فرنٽ قائم ٿي ويو.
مان اونھاري ۾ لبنان ۾ ھيس، ۽ سؤر ۾ رھيل پنھنجي ساٿين سان رابطو قائم ڪري نٿي سگھيس. تنھن ڪري پي. ايف. ايل. پي جي سرگرمين جي حقيقت پرکڻ جو ڪو پئمانو مون وٽ نه ھو. تنھن ڪري انھيءَ کان سواءِ ٻي واھ نه ھئي ته ”فتح“ جي سرگرمين ۾ حصو وٺجي. ھڪ سال ته اسان کي نوجوانن کي اِھو سمجھائيندي گذريو ته ناصر ڇو فيل ويو.
ڪويت ۾ فتح جي سرگرمين کي شڪ جي نظر سان نه ڏٺو ويندو ھو. پي. ايل. او کي سرڪاري سطح تي فلسطيني عوام جي عيوضي سمجھيو ويندو ھو. پر ڪويت ۾ نه ان جا ليڊر ھئا ۽ نه حمايتي. مان به نه حمايتي ھيس، ۽ نه مخالف. جيئن ته فتح 18 آگست 67ع تي ملٽري آپريشن وري شروع ڪيو ھو، مون پنھنجي استادن ۽ پرنسيپال سان گڏجي فتح لاءِ ڪم ڪرڻ ۽ فلسطين جي آزاديءَ لاءِ جدوجھد جو عزم ڪيو. اسان جي ھر قدم، ڪم ۽ خيال جو اي. اين. ايم شعوري ۽ منطقي جواز پيش ڪندي ھئي. فتح مون لاءِ ھڪ نئون تجربو ھئي. ھيل تائين اسان جي بنيادي ذميواري فقط چندو گڏ ڪرڻ ھئي. ڪڏھن ڪڏھن مبھم قسم جا ليڪچر به ڏناسي. اسان فتح جي پاڇي ۾ فقط تماشائي ھئاسين. جيڪي به مقرر ھئا، سي به ڇڙو ڳالھيون ڪندا ھئا، ۽ موومينٽ ۾ شامل ٿيڻ جا فقط اصول ئي ٻڌائيندا ھئا.
شروع شروع ۾ مون سوچيو ته، گھڻا سوال پڇڻ مناسب ڪونھي. پر پوءِ مون پاڻ کي يقين ڏياريو ته ھر فلسطينيءَ کي ڄاڻ ھئڻ گھرجي ته ھو فلسطين لاءِ ڇا ٿو ڪري ۽ پوءِ مان وڌيڪ شد مد سان سوال ڪرڻ لڳيس. مثال طور فتح جا معاشي ۽ سماجي مقصد ۽ طريقا ڪھڙا آھن ۽ ھوندا؟ اسان سعودي عرب جھڙي رجعت پسند ملڪ کان امداد ڇو ورتي آھي؟ موومينٽ ڪنھن جي آڏو جوابدار آھي؟ فتح عربن کان ڪٽيل ڇو آھي؟ ۽ اھم سوال اھو، ته فتح ۾ عورتن جو ڪردار چندو گڏ ڪرڻ کن سواءِ به ھوندو؟
جواب طور ٻڌايو ويو ته، موومينٽ خود مختيار آھي- پر انھيءَ جي اڳواڻن کي حفاظت جي خيال کان نامعلوم رھڻ گھرجي. جيتري قدر مون کي ڄاڻ آھي ته، فتح جو ھر ڪو راز سڀ کي معلوم ھو، ۽ سندن اڳواڻن جي نالن جي سڄي دنيا کي ڄاڻ ھئي. عمان ۾ ته ھر دوست- دشمن اڳيان موومينٽ جا منصوبا پڌرا ڪيا ويندا ھئا. سعيدي عرب بات چيو ويو ته، شروع ۾ پنھنجي دشمن کي مددگار ۽ حامي ڪرڻ گھرجي. شروع ۾ فقط فلسطيني رضاڪار ڀرتي ڪيا ويندا ھئا، پر پوءِ عربن تان اھا پابندي ختم ڪئي ويئي. منھنجو ڪمشنر مون کان پڇندو ھو ته تون ايترا سوال ڇو ٿي ڪرين؟ مان چوندي ھيس: ابوعليٰ! اسان تيسين کٽي نٿا سگھون، جيسين واضح پروگرام ۽ منظم ميمبر نه ھجن. تنھن کان سواءِ انقلاب جي نعري سان نه، پر حقيقت سمجھڻ کان سواءِ اسان ڪجھ به ڪري نه سگھنداسين. منھنجا سوال ٻڌڻ وارن کي دلچسپ ۽ اھم لڳندا ھئا. ھڪ ڏينھن فتح جو ھڪ اھم ڪارڪن فتحي عرفات، ياسر عرفات جو ڀاءُ مون سان ملڻ آيو. مون ھن کان به فتح ۾ عورتن جي ڪردار بابت سوال ڪيو. مون کيس عرض ڪيو ته مون کي فوج جي کاتي ”ال آصفه“ ۾ شامل ٿيڻ جي اجازت ڏني وڃي، جو مون سالن تائين فوجي سِکيا به حاصل ڪئي آھي. مان والاريل علائقن ۾ ڇاپه مار جي حيثيت سان ۽ آپريشن تي وڃڻ لاءِ به تيار ھيس. ھن مون سان واعدو ڪيو ته ھو ڪوشش ڪندو ۽ مھيني اندر مون کي جواب ڏيندو. مھيني کان پوءِ فتحيءَ مون کان پڇيو، ”ڇا تون اردن ڏانھن، درياءِ اردن جي ڪناري الاغوار جي علائقي ۾ وڃي سگھين ٿي؟“ مون ھڪدم ھائوڪار ڪئي، ۽ تياريون شروع ڪري ڏنم. پر وري ھو ٻڌائڻ نه آيو ته مون کي ڪٿي رپورٽ ڪرڻي آھي. ڪھڙو آپريشن ڪرڻو آھي؟ انھيءَ وچ ۾ منھنجي ساٿي فتحين مون لاءِ ڪم ڳوليو. ھن چيو ته اسان سڀني کي ھڪ جٿي جي صورت ۾ 68ع جي اونھاري جي مند ۾ ڪجھ ڪرڻ گھرجي. ھڪ ته اھو ته ڪيمپن ۾ ٿَڪل ٽٽل مائرن جي ڪم ڪار ۾ ھٿ ونڊائڻ ۽ شھيدن جي خاندانن جي مدد. اھو ٻڌي، مون رڙ ڪري چيو، ”اِھي معاشرتي انقلاب جون ڳالھيون آھن. مان انقلاب لاءِ ڪم ڪرڻ ٿي چاھيان.“
منھنجي انھن ڳالھين جو جواب 21 مارچ جي ڪراما واري جنگ جي صورت ۾ ملي ويو.
درياءِ اردن جي اڀرندي ڪناري تي ڪراما ھو. 1948ع کان پوءِ اتي فلسطيني ئي رھيل ھئا ۽ لڳو ٿي ته ڄڻ فلسطينين لاءِ ئي وَسايو ويو ھو ۽ سندن آسن ۽ اميدن جو مرڪز ھو. اسرائيل ڪراما جو نانءُ نشان ختم ڪرڻ جون ڪوششون ڪيون، پر پورو زور لڳائڻ کان پوءِ به ناڪام ٿيو. جيتوڻيڪ فوجي لحاظ کان سندن پاسو وزني رھيو. ھاڻي عربن جي نشرياتي کاتي اعلان ڪرڻ شروع ڪيو ته، فلسطين جي آزاديءَ وارو سپنو پورو ٿيڻ وارو آھي. ھزارين رضاڪارن نالا لکائڻ شروع ڪيا. سيرن جي حساب سان سونُ گڏ ٿيڻ لڳو. ۽ ٽَنن جي حساب سان ھٿيار گڏ ٿيڻ لڳا. فتح، جيڪا چند نيم تربيت يافته ماڻھن ٿي ٻڌل ھئي، اُھا عربن کي چين جي 1949ع واري طاقت نظر ۾ اچڻ لڳي. مزي جي ڳالھ اھا آھي ته، شاھ حسين به پاڻ کي ڪمانڊو سڏائڻ شروع ڪيو. عرب فلسطيني عوام سمجھيو ته بس ھاڻي فلسطين واپس ورڻ وارو آھي. عرب حڪومتن فتح کي راڪيٽ، آرٽلري، ملٽري ٽرانسپورٽ وغيرہ جي سپلاءِ شروع ڪري ڏني. اصل ۾ عرب حڪومتن فتح جي پاڇي ۾ پنھنجي نامرديءَ کي لڪائڻ ٿي گھريو. فتح ياسر عرفات جي اڳواڻيءَ ۾ پي- ايل- او کي قابو ڪرڻ ٿي گھريو. اڃا فتح ۽ پي- ايل- او ۾ رقابت ۽ رفاقت جي راند ھلي رھي ھئي ته، ٽن انقلابين انفرادي سطح تي ڊرامائي واقعو ڪيو، جنھن کي پي- ايل- او پنھنجي ذميواري مڃڻ کان انڪار ڪيو. فلسطين جي آزاديءَ جي پاپولر فرنٽ، يعني پي. ايف. ايل. پي اسرائيل جي نيم فوجي ۽ نيم سولين جھاز اغوا ڪري ورتو. جھاز کي الجزائر آندو ويو پوءِ بنا ڪنھن اصرار يا بدلي جي جھاز ۽ مسافرن کي آزاد ڪيو ويو. سڀني عرب ملڪن ۽ فلسطيني مجاھدن پي. ايف. ايل. پي کي ننديو، ۽ مخالفت شروع ڪري ڏني، ۽ انھيءَ واقعي کي فضائي ڦر به سڏيو.
اھو حادثو منھنجي زندگيءَ کي رُخ ڏيئي ويو. مون ھڪدم پي. ايف. ايل. پي سان رابطو قائم ڪيو. انھيءَ زماني ۾ واءِ- ڊبليو- سي- اي جي آمريڪن ڇوڪري جين مارلو، سؤر ۾ ھڪ ھفتو رھڻ لاءِ اسان جي گھر آئي. ھوءَ اسان جي گھر انھيءَ ڪري آئي ته منھنجي ننڍي ڀيڻ خالدہ جو واءِ- ڊبليو- سي- اي سان رابطو ھو. اسان ھڪ ٻئي سان گھڻو ڪري انگريزيءَ ۾ ڳالھائيندا ھئاسين. جين بلڪل معصوم ھئي. ھوءَ مھاجرن کي ترڻ، ڊرائينگ ڪرڻ، کيڏڻ سيکارڻ آئي ھئي. جين جنھن به ويس ۾ آئي ھئي، ھئي ته آمريڪي. اسان ھن کي آمريڪي ۽ صيھوني سامراجيت تي زوردار ليڪچر ڏنا ته؛ ھن چيو ته، سياست جو تجزيو ڪرڻ مھل جذباتي بيان ۽ زبان پاڻ لاءِ ھاڃيڪار ثابت ٿيندو آھي. ھوءَ پاڻ چوندي ھلي ته، ھوءَ سياسي طور تي ڄاڻو شخصيت نه ھئي. پر گڏوگڏ ھن فتح کي دھشت پسند گروپ سڏيو، جنھن اسرائيلي ٻارن جي راھ ۾ بارودي سرنگون وڇايون ھيون. اسان جين کي اصل صورتحال ٻڌائيندا رھياسين. کيس اِھا ڄاڻ ئي نه ھئي ته، ھوءَ اسان جي سامھون صيھوني نظريو پيش ڪري رھي ھئي. اصل ۾ ھوءَ ڪيٿولڪ ھئي، ۽ کيس عربن ۽ يھودين لاءِ ھڪ جھڙي تعليم ڏني ويئي ھئي. ھڪ ڏينھن ھن مون کي چيو، ” ڇا تون آزاد فلسطين ۾ ھن ماحول کان وڌيڪ آرام حاصل ڪري سگھندينءَ؟“ مون جذباتي ٿي چيو، ”نه- مون کي نه گھرجي ھي آرام.“ جين پنھنجي لھجي ۾ حڪم واري انداز سان چيو، ”ڇونه گھرجي ھي آرام. توکي پوءِ پڇتاءُ ٿيندو. توھان سڀ ائين رڙيون ڪندا رھندؤ، ۽ ھھڙي ماحول ۾ رھڻ پسند به ڪندؤ.“
جين جي اِھا ڳالھ مون کي پند پھڻ ڪري ويئي. سندس چوڻ ڪنھن حد تائين درست ھو. اسان سڀ ڳالھيون ڪندا ھئاسين، ڪم ڪرڻ وارو اسان ۾ ھڪ به نه ھو. منھنجي ڀاءُ کي جين تي ڪاوڙ اچي رھي ھئي، ۽ ھو جين کي منھن واري ٿڦ وھائڻ وارو ھو، جو مون سندس ھٿ جھلي ورتو. مون چيو، ” آمريڪن ڇوڪري اسان جون ڪوتاھيون ٿي ٻڌائي ته انھيءَ ۾ ڪاوڙ جي ڪھڙي ڳالھ آھي! اسان صيھونيت لاءِ جواب تيار ڪندا آھيون، گوليون نه! “
مون پي- ايف- ايل- پي ۾ شامل ٿيڻ جو پَھُ ته ڪري ورتو ھو، پر واٽ اڃا نظر نٿي آئي. ھڪ ڏينھن ڪويت ۾ مان ڏکڻ عربي بوڪ اسٽال وٽان لنگھيس ته ھڪ شخص پي- ايف- ايل- پي جا ڪرسمس جا ڪارڊ وڪڻندي نظر آيو. مون کي ڄاڻ ھئي ته ھو انھيءَ جو ميمبر ھو يا ھمدرد- مان ھن جي ڀرسان بيھي رھيس، ۽ آھستي آھستي چيم، ”مان فلسطيني آھيان. وڙھڻ چاھيان ٿي. مان والاريل علائقي ۾ وڃڻ چاھيان ٿي، مھرباني ڪري منھنجي مدد ڪر.“
ھن منھنجي ڳالھ ٻڌي؛ ۽ خميس ڏينھن ٽين ۽ چئين وڳي جي وچ ۾ اچڻ جو وعدو ڪري ھليو ويو. مان ڏاڍي خوش ھيس. مان مقرر وقت کان ٻه ڪلاڪ اڳ ئي اتي پھچي ويس. ڪنھن مھل ھڪ رسالو کڻي ٿي ڏٺم ته ڪنھن مھل ٻيو. پوري ٽين وڳي، ڊگھو خوبصورت جوان دڪان ۾ داخل ٿيو، مان سمجھي ويس. اھو پي- ايف جو ماڻھو ھو. مون پنھنجي سڃاڻپ ڪرائي. ھو ڏاڍو سنجيدہ ۽ خاموش ھو. مون تڪڙ تڪڙ ۾ کيس ٻڌايو ته مون کي ملٽري ٽريننگ ۾ ڪيترو چاھ آھي. ھن منھنجي ڪلھي تي ھٿ ھڻي چيو، ”اڳ ۾ تنھنجي تعليم ضروري آھي.“
مون وري جلدي جلدي چيو، ”مان پوسٽ گريجو ئيٽ آھيان، اسڪول ۾ ماستري ڪئي اٿم، لکڻ ۽ ڳالھائڻ ڄاڻان ٿي.“
”اوھ! منھنجو مطلب لکڻ پڙھڻ سان اھو ناھي، توکي ته پي- ايف جي ٻين ڪارڪنن سان ڪم ڪرڻ جي تربيت حاصل ڪرڻي پوندي. پوءِ اسان فيصلو ڪنداسين ته تو ۾ انقلاب لاءِ ڪم ڪرڻ جي ھمت ۽ قوت آھي يا نه....“
”مان..... وڙھڻ چاھيان ٿي.“ مون سندس ڳالھ ڪٽيندي چيو.
”ليليٰ! فلسطين جي جنگ ھڪ ڊگھي جدوجھد جو ٻيو نالو آھي. تو وٽ پنھنجي قوت ۽ صلاحيت کي ظاھر ڪرڻ لاءِ گھڻو وقت ھوندو. يقين ڪر، جيڪڏھن تون وڙھڻ جي قابل آھين ته، توکي پنھنجي جذبي جي عملي صداقت ۽ مھارت جي اظھار ڪرڻ جو موقعو ملندو. جيڪڏھن تو ۾ وڙھڻ جي صلاحيت ۽ جذبو آھي ته، پي- ايف توکي ڪاڏي به موڪلڻ ۾ نه ڪيٻائيندي. ھاڻي وري انشاءَالله ايندڙ ھفتي ھتي ملنداسين، ۽ ايندڙ مسئلن تي بحث ڪنداسين. جيڪڏھن توکان اسان سان ملڻ وسري ويو ته، اسان پاڻ اچي توسان ملنداسين.، ھن چيو. سندس نالو ندال ھو.
مان اڄ پھريون دفعو مطمئن ٿي گھر موٽيس. مون کي لڳو، ڄڻ مان شاھراھ حيفا تي ھلي رھي ھيس. مان پاتال مان موٽي رھي ھيس. انھيءَ شام ئي مون پنھنجي ڪجھ دوستن سان رابطو قائم ڪيو. اسان سڄي رات سياسي مسئلن، وابستگي ۽ ھر استاد جي جانبداريءَ جو جائزو ورتو. اسان جو اندازو ھو ته اسان جا حمايتي گھڻي تعداد ۾ موجود آھن، ۽ اسان چند ھفتن ۾ ئي سيل قائم ڪري سگھياسين ٿي.
ھاڻي اسان ھر ھفتي ملندا ھئاسين ۽ مان پي- ايف لٽريچر ۽ ھدايتون وٺڻ لاءِ ندال سان ملندي ھيس. ابو ندال منھنجي ملاقات ڪجھ پراڻن، سابق اي- اين- ايم جي ڪامريڊن سان ڪرائي، جو اھي به پي- ايف- ۾ شامل ٿيا ھئا. اسان ڪويت ۾ پي- ايف جو پورو ڍانچو ٺاھن جي ڪوششن ۾ مصروف رھياسين. 26 ڊسمبر 68ع تي ايل آل جھاز تي حملي ته اسان جا حوصلا گھڻو وڌائي ڇڏيا. خاص طور تي 28 ڊسمبر جي واقعي کان پوءِ، جڏھن اسرائيلين بيروت جي ھوائي اڏي تي حملو ڪري، مڊل ايسٽ ايئر لائين جا 3، ھوائي جھاز تباھ ڪري ڇڏيا. اسان خوش انھيءَ ڪري ٿياسين جو انھن ۾ 70-80 سيڪڙو جھاز آمريڪا جا ھئا. ائين لبنان ۾ انقلاب جا امڪان وسيع ٿيڻ جا امڪان روشن ٿي رھيا ھئا. ھاڻي دنيا فلسطينين جي قدم کي ڌيان لائق سمجھڻ لاءِ مجبور ھئي. عرب پريس انھيءَ کان اکٻوٽ ڪري نٿي سگھي، ۽ اسرائيلي انھيءَ کي لڪائي نٿي سگھيا. بلڪ اسرائيلين تماشي کي اڃا به پر لطف ڪري ڇڏيو ھو.
(3)
اسان جو اسٽيڊي گروپ پي- ايف جي نظرياتي ۽ تنظيمي جوڙجڪ کي گھڻي حد تائين سمجھي چڪو ھو. ابوندال جي چوڻ تي اسان مڪمل لٽريچر پڙھي، پنھنجو ذھن روشن ڪري رھيا ھئاسين، جو ھڪ ٻي فلسطيني عورت جو نالو دنيا اڳيان اڀري آيو.
18- فيبروريءَ تي مان 5 لڳي 35 منٽن تي اٿيس. نيرن ڪري بي. بي. سي تان خبرون ٻڌڻ ويٺيس، ۽ ھڪدم مون امينه ڌبور جو نالو ٻڌو. ھن زيورچ ۾ ال آل جھاز اغوا ڪيو ھو. ھوءِ پھرين عورت ھئي، جنھن غير ملڪي آپريشن ۾ حصو ورتو ھو. اھا خبر مون کي کنوڻ جيان ڪرندي محسوس ٿي. ھڪ فلسطيني انقلابي عورت، جنھن سرمائيداري جي تابوت ۾ ڪِلي ٺوڪي ڇڏي ھئي. خوش قسمتيءَ ان ڪري ٿي چوان، جو پھريون دفعو ٻڌي، مون کي اعتبار ئي نه آيو ھو، ۽ ٻيھر ٻڌي، مون يقين ڪرڻ ٿي گھريو. اِھو ٻڌي رات جي پائجامي ۾ ئي ڊوڙندي، سڄي ھاسٽل ۾ رڙيون ڪرڻ لڳيس..... ”ھاڻي فلسطين آزاد ٿي ويندو-“ ھر ڪنھن منھنجي رڙين ڪرڻ ۽ افعالن کي ڏسي محسوس ڪيو ته مان چري ٿي پيئي آھيان. پر مون کي فخر محسوس ٿي رھيو ھو ته، مون اِھا خبر سڀني تائين پھچائي آھي. اسان ڪويت ۾ ڇڙو ڳالھيون ڪري رھيا ھئاسين، ۽ ھوڏانھن ھڪ فلسطيني عورت ڪم ڪري رھي ھئي. اسان سڀني ٿوري دير کان پوءِ ئي فلسطيني عورت جي ڪارنامي ۽ فلسطيني جدوجھد جي ڪاميابي ۽ امينه ڌبور جي دليريءَ جو جشن ملھايو. فتح ۽ پي- ايف ايل- پي جي عورتن گڏجي، فسطيني ناچ ’دبڪي‘ ڪيو ته جيترو به چندو گڏ ٿيل آھي، اُھو فتح ۽ پي- ايف ۾ ھڪ جيترو ورھايو وڃي. فتح ڀينرن اھا ڳالھ چپ چاپ مڃي ورتي. ان ڏينھن ئي مان ڪامريڊ ابوندال ڏانھن ويس، ۽ کيس چيم، ”مان ته اسپيشل اسڪواڊ ۾ شامل ٿيڻ گھران ٿي.“ ھو به راضي ٿي ويو، ۽ اُن ڏينھن کان ئي مان خاص سِکيا لاءِ وڃڻ لڳيس. بس، ھاڻي مان ڪنھن به ڏينھن ملٽري آپريشن تي وڃڻ واري ھيس. مون پنھنجي سکيا واري وقت ۾ اسٽڊي گروپ جو ڪم به جاري رکيو، ۽ انھيءَ گروپ کي روايتن ٽوڙڻ جي سکيا ڏيڻ شروع ڪيم. ڪويت ۾ سياست تي پابندي ھئي. پر ڇھن عورتن مزاحمت جي نالي ۾ پنھنجي عزت ۽ روزگار کي خطري ۾ وجھڻ قبول ڪيو. اپريل جي ھڪ صبح جو اسان ڪويت جي سڀ کان مصروف علائقي ۾ پي- ايف جا چندي جمع ڪرڻ جا دٻا کڻي، چندو گڏ ڪرڻ لاءِ نڪتاسين. شروع ۾ ٻيون ڇوڪريون ھٻڪيون ٿي. پر مون کي نه شرم ھو ۽ نه ڊپ. ڇو ته مون لاءِ فقط انقلاب جو نالو ئي ڪافي ھو. اسان ڏٺو ته ماڻھو اسان جي سوچ کان وڌيڪ مددگار ۽ ترقي پسند ھئا. ھنن نه فقط دل سان اسان جي مدد ڪئي، پر ٻين کي اسان جي مدد لاءِ مجبور ڪيو، ۽ سڄي شھر ۾ ھمدردين ۽ سھڪار جو ڄار وڇائي ڏنو. عورتن به اڳتي وڌي اسان جي مدد ڪئي، عوام اسان جا دٻا ڀري ڇڏيا. سرڪاري عملدارن پڻ اسان جي سرگرميءَ تي اعتراض نه ڪيو. سڄو شھر اسان ڏانھن جھڪي آيو ھو.
اِھو سھڪار ڏسي مون سوچيو ته، ڪجھ رقم انگريزي پڙھائي ۽ ڪجھ ھيئر ڊريسر جو ڪم ڪري به پي- ايف لاءِ گڏ ڪجي، ۽ پنھنجي سياسي وابستگيءَ کي به ظاھر نه ڪجي. لبنان ۾ مون ھيئر ڊريسر جو ڪورس به ڪيو ھو. مون ھڪ بيوٽي سيلون ۾ ٻن ھفتن لاءِ نوڪريءَ جي درخواست ڏني. ڪم کان پوءِ مان چندي گڏ ڪرڻ کي لڳي ويندي ھيس، جو مان چندي يا پروپيگنڊا جو ڪوبه موقعو ھٿان نه وڃائيندي ھيس. ھڪ ڏينھن ھڪ رئيس عورت وار ٺھرائڻ کان پوءِ، منھنجي ڪم کان ايترو متاثر ٿي جو مون کي 25 فلپ ٽپ ڏنائين. اڳ ۾ ته مان ڇرڪيس، پر ٻئيءَ گھڙيءَ پي- ايف، منھنجي ذھن ۾ ھئي، ۽ مون ھڪدم رسيد ڪاٽي کيس ڏني. عورت جڏھن رسيد تي پي- ايف جو ٺپو ڏٺو ته، اڳ ۾ ته حيران ٿي ۽ پوءِ خوش ٿي پي- ايف لاءِ ھڪ ٻيو دينار ڏيئي نيڪ خواھشن جو اظھار ڪيو. منھنجيءَ مئنيجر اھو سڀ ڪجھ ڏٺو، پر ھوءَ ناراض نه ٿي. پر ھن اِھو چيو ته، مان پنھنجي سياست پاڻ تائين محدود رکان ته بھتر آھي. ھونءَ ھُن اِھو به چيو ته، اھڙي انقلابي سوچ سڀني عرب عورتن ۾ پيدا ٿئي ته ڪيڏو نه چڱو. جڏھن مون نوڪري ڇڏي ته مئنيجر عورت مون کي پگھار کان سواءِ پي- ايف لاءِ پنج دينار به ڏنا.
بھار جي مُند ۾ انھيءَ سال ئي مان پنھنجا ڪويتي دوست ڇڏي عمان ھلي ويس. روس جي ٺھيل بندوق ’سيمينوف‘ منھنجي ساٿياڻي ھئي.
(4)
عمان شھر گوريلن سان ڀريو پيو ھو. ڪجھ ڏينھن کان پوءِ ئي مون کي ويھن ٻين عورتن سان گڏ اُتر عمان جي فوجي ڪيمپ ۾ اڃا به وڌيڪ سخت سِکيا لاءِ موڪليو ويو. اُتي منھنجي خوش قسمتيءَ سان والاريل علائقي جي بي مثال شخصيت ۽ اسان سڀني جي سورميءَ رشيدہ عبيدہ سان ملاقات ٿي. ھوءَ سڀاءَ توڙي صورت ۾ ھر لحاظ کان سھڻي عورت ھئي. ھن کي بندوق، استعمال ڪرڻ ۽ حق خاطر کڻڻ ايندي ھئي. ٻه ڄڻيون ھڪدم منھنجون دوست ٿي ويون. ھڪ ته رشيده عبيدہ ۽ ٻي فعيھا عبدالھادي.
انھي کان اڳ جو اسان جي حوصلي ۽ ھمت جو متحان وٺڻ لاءِ اسان کي مشن تي موڪليو وڃي، ملٽري اسڪول جي پرنسپال ڪامريڊ حسن اسان کي آخري ھدايتون ڏنيون. جنھن ۾ خاص طور تي ابتدائي سياسي فائدي ۽ چندي ڪرڻ جي طريقي ۽ سياسي ۽ فوجي نوعيت جي ڪم جو بنيادي فرق ٻڌايو. ھن پنھنجي تقرير ختم ڪندي ٻڌايو، ”اسان جي ڪم جو اھو موڙ وقت وٺندڙ ۽ شديد آھي. جڏھن اِھو شروع ڪندؤ ته مڪمل ڪرڻ کان سواءِ موٽ ناممڪن آھي. تنھن ڪري توھان جي شعور جي امتحان جو مرحلو اِھو آھي. جيڪڏھن توھان کي اڃا به پاڻ تي اعتبار نه ھجي ته موٽي وڃو، ۽ ٻيو ڪو ڪم وڃي ڪيو.“
اھو ٻڌي اسان سڀني ھڪ ٻئي ڏانھن ڏٺو. جسم مان ڊپ وچان سيسراٽ نڪري ويا. ٽي ڪلاڪ ته ڪشمڪش ۾ رھيونسين. پر پوءِ فيصلو ڪيوسين ته، جيڪڏھن عورت پاڻ کي انقلاب سان منسوب ڪري ٿي ته پوءِ ماضي ۽ مستقبل جا سمورا رشتا زندگيءَ ۾ ثانوي حيثيت اختيار ڪري وڃن ٿا. اسان مان جيڪڏھن ڪا عورت اھڙو عھد نٿي ڪري سگھي ته، پوءِ اھا فقط حمايتي ۽ چندو گڏُ ڪرڻ واري گُڏي ٿي، جدوجھد ۾ شامل ٿي سگھي ٿي. پر جن ملٽري آپريشن جي سِکيا حاصل ڪئي آھي، ۽ جيڪي انقلاب جي فلسفي کي يقين ۽ ايمان جي حد تائين مڃين ٿيون، انھن کي اڳتي وڌڻ جو ڪم ڪرڻو پوندو.
ٿيو اھو جو، جيڪي ڇوڪريون شوق طور سِکيا حاصل ڪري رھيون ھيون، اُھي ته ڇڏي ويون. پر مون ۽ رشيدہ رضامندي ڏيکاري. تنھن تي ڪامريڊ رشيدہ کي چيو ته، ھن جي وڏن جو باقائدي اجازت نامو فائيل ۾ موجود ڪونھي. انھيءَ تي رشيدہ ڏاڍي اعتماد سان چيو، ”جيڪڏھن 25 سالن جي عمر کان پوءِ به وڏن جي راضپي جي ضرورت آھي ته پوءِ پي- ايف ۾ شامل ٿيڻ جي ضرورت ناھي. پر گھر وڃي وڏن کي چئون ته ڏاج ٺاھين، مڙس ڳولين، ۽ گھر وَسائجي وڃي!“
مون رشيدہ جھڙيون کَريون ڳالھيون ته نه ڪيون، پر چيم، ”ميڊم! فلسطين اسان کي جوان ڪيو آھي ته اسان پنھنجي ڌرتيءَ جو قرض لاھيون. منھنجي خيال ۾ اسان کي نابالغن جھڙا ڪم ڇڏي، دليريءَ واري قدم ڏانھن ڌيان ڏيڻ گھرجي.“
ھاڻي سِکيا حاصل ڪندڙ ٽن عورتن اڳتي وڌڻ کان انڪار ڪيو، ۽ باقي عورتن لاءِ سِکيا جي اڳئين منزل سامھون ھئي. اسان اردن جي جبلن ۾ پناھ وٺڻ واري وقت جا منصوبا ٺاھن لڳاسين. مون کي اڻ لکو ڊپ محسوس ٿي رھيو ھو. پر جڏھن مون سوچيو ته منھنجو سپنو ساڀيان ٿيڻ وارو آھي، تڏھن منھنجو ڊپ دور ٿي ويو، ۽ مان ايندڙ وقت لاءِ تيار ٿي ويس.
ڪم جو وقت ويجھو اچي رھيو ھو، پر ڪم جي نوعيت واضح نه ھئي. پھاڙن ۾ رھندي ٽئين رات ھئي. ھڪ ڪامريڊ ڪارڊ صيھوني ڇاپا مارن جي نگراني ڪري رھي ھئي. ھڪ آواز تي ھن ھڪدم پٺ ورائي ڏٺو. ھن ڇاپا مار کي ترسڻ ۽ پنھنجي سڃاڻپ ڪرائڻ لاءِ چيو، پر ھو نه بيٺو. ڪامريڊ اوندھ ۾ ئي فائر ڪري ڏنو. ٻئي پَل ئي ڪيمپ ۾ موجود ھر ڪمانڊو ڇاتيءَ ڀر اڳتي وڌڻ لڳو، جيئن دشمن کي پڪڙي سگھجي..... ھوءَ لڳاتار فائرنگ ڪري رھي ھئي، جو ھڪ ڇاپا مار سامھون آيو آھي ته، ان جو مطلب اِھو آھي ته ٻه ٽي ٻيا سندس ڀر پاسي به ھوندا. پر اسان کي جلد ئي خبر پئجي ويئي ته ان مھل ڪوبه موجود نه ھو. پر ڪامريڊ گارڊ ھڪ ئي ڪيرائي وڌو ھو. اِھو ھڪ گڏھ ھو، جيڪو دشمن جي سرحد کان ھيڏانھن آيو ھو. اسان ھڪ مختصر گڏجاڻي ڪري گڏھ جي مالڪ کي معاوضو ڏيڻ جو فيصلو ڪيو. پر سرحد پار کان ڪوبه معاوضو وٺڻ لاءِ نه آيو. ڪيمپ ۾ وري اھڙي ڳالھ نه ٿي.
اسان کي اطلاع مليو ته اسرائيلي 5 جون تي جون واري جنگ جي ياد ۾، 5 وڳي صبح جو اسان جي ڪيمپ تي بمن سان حملو ڪرڻ وارا آھن. صبح جو ٽي وڳي مان ڳالھ ٻولھ ڪري موٽي ھيس، ۽ چاھيم ٿي ته ڪلاڪ ٻه آرام ڪري وٺان. پر ڪامريڊ بسم ھڪدم ھٿيار ڪڍڻ ۽ نڪري وڃڻ جو حڪم ڏنو. انھيءَ شام ئي اسان وٽ عراقي فنڪار آيا ھئا، جيئن انقلابين ۽ انقلاب جي منصوبي کي ڏسي سگھن. آرٽسٽ مھمانن ڍَوَ تي کاڌو ھو. اھي به اسان سان گڏ ھئا. مقرر وقت تي اسرائيلي جھاز آيا. بم به وسايائون، پر نه انھن کي ڪنھن روڪيو، نه ٽوڪيو، جو حسين جي فوج اسرائيل جي نه، پر فلسطينين جي خلاف استعمال ٿي رھي ھئي. ويچارا فلسطيني جن وٽ ڪو ھڪڙو جھاز به نه ھو. عالمي پريس انھيءَ کي فقط ھڪ حادثو، ۽ جون واري سالگرھ کي پر امن سڏيو. اسان پنھنجي ڪيمپ ۾ موٽي آياسين، ۽ صيھوني دشمن سان وڙھڻ جون تياريون شروع ڪري ڏنيوسين.
ڪيمپ ۾ مون پنھنجي تربيت سان ثابت ڪري ڏيکاريو ته، مان ڏاڍي سٺي گوريلا ھيس. مان سڀني حڪمن کي شعوري طور تي پورو ڪندي ھيس. سِکيا جو پروگرام ايڏو وسيع ھو، جو اسان کي ڪنھن جھڙي تھڙي پروگرام لاءِ وقت ئي نه ملندو ھو. ھڪ دفعي غير ملڪي شاگردن جو وفد آيو. اسان انھيءَ لاءِ ويرائٽي پروگرام ڪري رھيا ھئاسين. اھي پرڏيھي شاگرد عمان ۾ فلسطيني شاگردن جي تنظيم پاران بين الاقوامي سلامتي اجلاس ۾ شريڪ ٿيڻ لاءِ آيا ھئا. گھڻا 1968ع ۾ اولھاين يونيورسٽين مان تعليم حاصل ڪري نڪتا ھئا. سندن خيال ھو ته، جيڪڏھن ھو روڊ تي اگھاڙا ٿي بيھن، يونيورسٽيءَ تي قبضو ڪري وٺن، ڪنھن آفيسر کي ٿُڪون ھڻي اچن، ته اھي سڀ انقلابي سرگرميون ليکبيون. مان ته ساڻن ڳالھائڻ جي ئي خلاف ھيس. جيتوڻيڪ انھن مان ڪن پاڻ کي انتھا پسند ۽ انقلابي ٿي سڏيو! پر مون انھن سان ملڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو. ۽ ھاڻي مان خوش آھيان جو پوءِ مون کي خبر پيئي، ته انھن جا انتھا پسند انقلابي به مارڪسٽ ليننسٽ ليڊرن کي غير ضروري سمجھندا ھئا. ڪجھ آمريڪي ھئا. انھيءَ گروپ قوميت کي ڪالونيئلزم جي شڪل ٿي سمجھيو. اڪثر شاگردن گوريلا ناٽڪ کي پسند ٿي ڪيو، جيڪو سندن خيال ۾ ’انقلاب ٺاھڻ‘ جو ڪمياب نسخو ھو. ھنن اسان کي پڻ ٿورو ناٽڪ ڪري ڏيکاريو.
جڏھن ھو وڃي رھيا ھئا، تڏھن ھڪ جرمن ۽ ھڪ فرانسيسي شاگرد، جيڪي ٻيئي انارڪسٽ ھئا، نعرو ھنيائون، ”بحران زندھ آباد.“ جواب طور مون چيو، ”فلسطيني ماڻھو ته بحران واري زماني ۾ مثالي حيثيت رکندا آھن..... وڌيل ڏاڙھيءَ ۽ وارن يا ايئرگن، انھن مان ڪھڙو نسخو ٿا اسان جي جلاوطني ختم ڪرڻ لاءِ تجويز ڪيو؟“ ھو لاجواب ٿي مُرڪي پيا ۽ ھليا ويا.
اسان جي مزاحمتي تحريڪ کي بنيادي نقصان اردني ۽ فلسطيني عوام جي ھڪ نه ٿيڻ ڪري پھتو آھي. ”فتح“ به اردني عوام تائين پھچڻ جو ڪو ڪامياب نسخو نه ٺاھيو ھو. اسان فرنٽ جا ميمبر به عرب اتحاد ۾ عام ۽ اردني ۽ فلسطيني عوام ۾ خاص، اتحاد لاءِ ڪوششون ڪري رھيا ھئاسين. اسان پنھنجي ڪيمپ جي ويجھو بوؤدان جي ماڻھن سان گڏجڻ ۽ سندن مسئلا حل ڪرڻ شروع ڪيا. نيٺ اسان ھنن کي ھم خيال ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي وياسين. اسان ھنن کي فوجي سِکيا به ڏني. پوءِ ته اھو حال ھو جو اسان ھڪ ٻئي جي تَنبن ۾ بنا ھٻڪ جي اچڻ وڃڻ لڳاسين، ۽ گڏيل مسئلن تي خيالن جي ڏي وٺ ڪرڻ لڳاسين. مون کي ۽ ڪمانڊر بسم کي علائقي جي ماڻھن خاص موقعن تي خاص مھمان جي حيثيت ۾ گھرائڻ شروع ڪيو. ھڪ ڏينھن اسان ھنن جي علائقي ۾ شاديءَ ۾ شريڪ ٿياسين. رات جي ماني ھئي، جنھن کان پوءِ ڪنوار کي گھوٽ جي تنبوءَ ۾ وٺي وڃڻو ھون. چانڊوڪي پوري جوڀن ٿي ھئي. نوجوان ڇوڪرا ۽ ڇوڪريون ناچ ڪري رھيا ھئا. مان ۽ بسم به اھو ماحول ڏسي مدھوش ٿي ويا ھئاسين، جو اوچتو ھڪ شخص آيو. ھن منھنجي ھٿ ۾ ھڪ پرچي ڏني، جنھن تي لکيل ھو، ”ھڪدم اچ.“ مون ڪنوار کي پيار ڪيو، ۽ واپس ھلي آيس.
ڪمانڊر رُکي آواز ۾ چيو، ”اسان کي حڪم مليو آھي ته تون صبح جو ڏھين وڳي تائين بيروت پھچي وڃ. ھن مھل رات جا نوَ لڳا آھن.“ مون ھڪدم پنھنجو سامان سھيڙيو، ۽ بيروت لاءِ رواني ٿي ويس. ڄاڻ نه ھئم ته رستي ۾ ڪھڙيون مشڪلاتون پيش اينديون. بھرحال مان وقت سِر بيروت پھچي ويس.
ڪمانڊر منھنجي انتظار ۾ ھو. مون وڃڻ شرط گوڙ ڪرڻ شروع ڪري ڏنو، ”اِھو ڪھڙو طريقو آھي گھرائڻ جو. مون ڪيڏي محنت سان ماڻھن کي منظم ڪيو ھو، ۽ سِکيا جي ڪجھ ڏينھن جي اڃا به ضرورت ھئي.“
”مون کي خبر ھئي ته تون انھن کي منظم ڪري وٺندينءَ، تنھن ڪري ته توکي موڪليو ھوسين. پر تون رڙيون ڇو ٿي ڪرين!“ ڪماندر نرميءَ سان چيو.
”مون کي معاف ڪيو. مون سمجھيو، اوھان منھنجي خاندان جي دٻاوَ ھيٺ مون کي واپس گھرايو آھي.“
ڪمانڊر مون کي يقين ڏيارڻ جي انداز سان مُرڪيو. چيائين، ”ڪامريڊ خالد، تون جيل وڃڻ لاءِ تيار آھين؟“
”ھا.“ مون ھڪدم جواب ڏنو.
”اذيت سَھي سگھندينءَ؟“
”ھا.“
”مرڻ لاءِ تيار آھين؟“
”ھا. پر توھان اھڙا سوال ڇو ٿا ڪيو؟ اسان ته انھن ڳالھين جو عھد ڪري چڪا آھيون.“
”ٺيڪ آھي.“ ڪمانڊر وڌيڪ نرميءَ سان چيو، ”اچ ھاڻي اسان ٻئي نقطي تي ڳالھايون.“ مون کي بيچيني ھئي، ۽ ڪمانڊر بلڪل نارمل. ھن وڌيڪ چيو، ”ليليٰ! ھڪ اھم مشن تنھنجي حوالي آھي. گھر وڃ، سڀني کي الله واھي چئي، سڀاڻي صبح جو ڏھين وڳي موٽي اچجانءِ.“ اِھا خبر ٻڌي مان ڏاڍي خوش ٿيس، ۽ تفصيل پڇڻ جو حوصلو به نه رھيم. گھر ويس ته امان اھو ٻڌي شڪ ۾ پئجي ويئي ته، مان وري ڪويت وڃي رھي آھيان. ھُن اھا ڳالھ نوٽ ڪئي ته، مان نه نوان ڪپڙا تيار ڪيا ھئا، ۽ نه گھڻو ڪنھن سان ڳالھايم ٿي.
امان چيو ليليٰ! مان تولاءِ خاص ڊش ٿي ٺاھيان. مون کي لڳي ٿو، مان توسان ڪجھ ڏينھن ملي نه سگھنديس. ھن دفعي تون اونھاري ۾ تمام جلدي ڪويت ٿي وڃين!“
مون چيو، ”امان، مان لاءِ خاص ڊش بيشڪ ٺاھ. مون گھڻن ڏينھن کان تنھنجي ھٿ جو کاڌو ناھي کاڌو. اسان سڀ گھڻن ڏانھن کان پوءِ گڏجي کاڌو کائينداسين.“ مان چئي ته اِھو رھي ھيس، پر منھنجو دماغ ڪنھن ٻئي ھنڌ ھو.
صبح سان مان بيروت ھلي ويس. ابوزيد منھنجي انتظار ۾ ھو. ھن سنجيدگيءَ سان چيو، ”ليليٰ! توکي ٽي. ڊبليو. اي جھاز اغوا ڪرڻو آھي.“
اِھو ٻُڌي مان کِلي ويٺيس. ڪمانڊر ابوزيد پڇيو، ”تون کِلين ڇو ٿي؟“
”جڏھن اوھان اِھو جملو چيو، تڏھن تڏھن مون کي لڳو، ڄڻ جھاز مون کي ڪلھن تي کڻي ڀڄڻو آھي.“
ڪمانڊر منھنجو جواب نظر انداز ڪندي چيو، ”وڃ جھاز اغوا ڪر، ۽ ڪنھن کي پنھنجو منصوبو خراب ڪرڻ نه ڏي.“
مون سڄي منصوبي کي ورجايو. ۽ سمورا تفصيل ياد ڪري ڇڏيم. مان روم وڃڻ واري جھاز ۾ ھيس. ڪنھن عشق جي چڪر ۾ نه، پر آمريڪي سامراج خلاف ھڪ اھم مشن تي.
_________________________