اسان گُم ٿيل انسانيت جا ترجمان آھيون
ھڪ سپاھيءَ جي حيثيت سان منھنجي چونڊ غير ملڪي آپريشن لاءِ ٿي ھئي. بدقسمتيءَ سان 1969ع ۾ شامي حڪومت منھنجي سڃاڻپ پڌري ڪري ڇڏي ھئي. جڏھن ته مان ۽ سليم ٽي- ڊبليو- اي 840 جھاز اغوا ڪري دمشق ۾ لاٿو ھو. جيڪڏھن شامي اھا شرارت نه ڪن ھا، ته مان به فرنٽ جي سوين ڪارڪنن جيان بي نانءِ ھجان ھا. صيھوني ھسٽيريا مون کي سڄي دنيا ۾ ايترو ته مشھور ڪري ڇڏيو، جو روز ڪٿي نه ڪٿي منھنجي تصوير ۽ منھنجي باري ۾ ڪجھ نه ڪجھ ڇپبو ھو. پر منھنجو انقلابي ڪردار ختم نه ٿيو. ڪي سمجھندا ھئا ته مان اربد ۾ ڪم ڪري رھي آھيان. منھنجي گھر وارن سمجھيو ٿي ته مان اڃان مصر ۾ آھيان. مان اصل ۾ اڃا ال ايل جھاز جي ڪمانڊرن کي سِکيا ڏيئي رھي ھيس. سکيا جا تفصيل بھرحال راز ۾ آھن، تنھن ڪري انھن بابت نه ڳالھائينديس. پھرين ئي ڪوشش، يعني جھاز جي اغوا سان، فرنٽ ۾ منھنجي پوزيشن مضبوط ۽ ذميواريون وڌي ويون ھيون، جو وڏو آفيسر ٿيڻ جو مطلب، فرنٽ ۾ سھولتن ۾ واڌارو نه پر ذميوارين ۾ واڌارو ھوندو آھي.
مارچ 70ع ۾ مون کي عمان ۾ ھڪ نامعلوم ھنڌ ڏانھن وڃڻ جو حڪم مليو. اتي منھنجا ٽي پلاسٽڪ سرجري آپريشن ٿيا. جيئن مان گھربل ملٽري آپريشن سان منھن ڏئي سگھان. ھتي اڳ ۾ ته اھڙي ڊاڪٽر جي حاصل ٿيڻ، ۽ وري انقلابي تحريڪ لاءِ ان جي ڪم ڪرڻ جي ڳالھ ناممڪن ٿي لڳي. نيٺ ھڪ اھڙو ڊاڪٽر ملي ويو، جنھن پاڻ به سرجري ڪرڻ ٿي گھري. پر اھا ڳالھ سندس سمجھ ۾ نٿي آئي ته ٿيڻ وارو مڙس سندس چھرو بدليل ڏسڻ ڇو ٿو گھري.
13 مارچ 70ع تي منھنجي چھري بدلائڻ جو پھريون آپريشن ٿيو. مون بيھوشيءَ جي دوا کان انڪار ته ڪيو، پر تڪليف ڏاڍي ٿي، جو مون کي سئين جي اچ وڃ به نظر اچي رھي ھئي ۽ مون کي پنھنجو منھن کرڙجندي به ڏسڻ ۾ ٿي آيو. اولھ جا ماڻھو سمجھندا ته مان اذيت پسند آھيان. پر نه، منھنجي سامھون وڏو قومي مقصد ھو. منھنجو آپريشن منھنجي انھن ديس واسين جي تڪليف مان ڇڏائڻ لاءِ ھو، جيڪي غلاميءَ جي اذيت ۾ ورتل ھئا.
آپريشن ھيو به ھڪ راز. ھڪ درجن کان به گھٽ ماڻھن کي ان جي خبر ھئي. مون کي اسپتال ۾ رکيو ويو، ۽ ڪنھن کي به مون سان ملڻ جي اجازت نه ھئي. مان پنھنجي ڪمري مان ميٽرنٽي وارڊ ڏانھن ايندڙ ويندڙ کي ڏسندي ھيس. بس، اِھائي مصروفيت ھئي. سڀ کان ڏکي ڳالھ اِھا ھئي ته منھنجي نرس کي نه عربي ٿي آئي، ۽ نه انگريزي. ھوءَ آرمينين ھئي. اِھو مرحلو به مون لاءِ تڪليف ڏيندڙ ھو. خوشيءَ جي اھا ڳالھ ھئي ته اسپتال ۾ مون کي ڪنھن به نٿي سڃاتو. ھڪ ڏينھن جڏھن مان نرس کي مدد لاءِ سڏي رھي ھيس، ھڪ شخص، جيڪو پنھنجي زال کي اسپتال ۾ ڏسڻ آيو ھو، منھنجي مدد لاءِ ھليو آيو. ھن نه فقط مون کي سڃاڻي ورتو، پر منھنجي نالي سان مونکي سڏيائين به. مون ھڪدم انڪار ڪيو ته مان ليليٰ ناھيان. کيس اعتبار نه آيو. جڏھن مان اسپتال مان نڪرڻ لڳس ته مان ھن جي نئين ڄاول ڌيءُ کي ھڪ ھار ڏنو، جيڪو گولين جو ٺھيل ھو، ۽ ھن لاءِ ھڪ سٺي انقلابي مستقبل لاءِ دعا ڪيم.
مقرر وقت ويجھو اچي رھيو ھو، ۽ اڃا منھنجي ميڪ اپ جو ڪجھ حصو رھيل ھو. ٻه ٻيا آپريشن ڪيا ويا. آخري ته مقرر جھاد کان فقط ڪجھ ڏينھن اڳ ڪيو ويو ھو. منھنجا گھڻا ڪامريڊ يورپ ۾ منھنجي انتظار ۾ ھئا. ھڪدم حڪم آيو ته سڀ ڪجھ ملتوي ڪيو وڃي، جو في الحال اردن سان ڦٽائڻي ناھي، مون کي سخت مايوسي ٿي، پر مان بد دل نه ٿيس.
(2)
اسرائيل ۽ سندس ڇاڙتا ھوشيار دشمن ھئا. مان 21 جولاءِ تي اسپتال مان نڪتيس. رات جا سوا ٻه وڳا ھئا، ۽ مان ڊاڪٽر ودي حداد جي ڪمري ۾ ويٺي ھيس، ۽ اسان عملي پروگرام رٿي رھيا ھئاسين. سندس زال ۽ ٻار ٻئي ڪمري ۾ ستا پيا ھئا. نڄاڻ ڪٿان ھڪ راڪيٽ اچي دريءَ سان لڳو. اسان مان ڪوبه زخمي نه ٿيو. اسان بندوقون ڪڍي ورتيون، ۽ پوءِ باھ جي وچ مان ھن جو خاندان رت ۾ وھنتل ٻاھر نڪتو. بجلي به بند ٿي ويئي. اسان ٿورو پريشان ٿي وياسين، جو باھ اوندھ ۾ وسائڻي ٿي پيئي. مان اٺن سالن جي حانيءَ کي ھنج ۾ کنيو، ۽ رڙيون ڪندي مٿي ڊڪيس، ”باھ....باھ....“ حانيءَ جي ڇاتيءَ مان رت وھي رھيو ھو، ۽ سندس پير ته بلڪل چچريل ٿي لڳا. ھڪ پاڙيسرڻ پناھ ڏني، ۽ فائر برگيڊ کي فون ڪيائين. مان پريشان ھيس، پر حاني بلڪل چُپ ۽ پرسڪون ھو. ھن مرڪندي مون کي چيو، ”ليليٰ! فرنٽ جي انقلابين کي ڊڄڻ ته نه گھرجي.“ مان انھيءَ ٻارڙي جون انقلابي ڳالھيون ٻڌي شرمسار ٿي ويس. مون کيس پيار ڪيو، ۽ ٻاھر کڻي آيس. اسپتال وڃڻ لاءِ مون ھڪ ٽيڪسيءَ کي روڪيو. ڊرائيور اسان کي کڻڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو، ۽ مون سندس منھن تي ٿُڪ وھائي ڪڍي. اوچتو فرنٽ جو ھڪ ميمبر ابو دائود اچي ويو، ۽ اسان آمريڪن يونيورستي اسپتال وڃي پھتاسين. مان ايمرجنسي وارڊ ۾ حانيءَ کي کنيو، رت ڳاڙيندي، رڙيون ڪندي ڊوڙندي ٿي ويس، ”ڪوئي ڊاڪٽر آھي....“ ايتري ۾ ھڪ ڊاڪٽر آيو، ۽ ٻار ڏانھن ڏسڻ بنا پڇيائين، ”تو وٽ علاج لاءِ ڏوڪڙ آھن؟“ مون رڙ ڪري چيو، ”تون ڊاڪٽر آھين يا غاليچن جو واپاري!“ ھن ڏاڍي سڪون سان چيو، ”ھيءَ آمريڪن اسپتال آھي، ڪوئي خيراتي ادارو نه.“ مون چيو، ”جيئن ته توھان واپار ڪري رھيا آھيو، تنھن ڪري توھان کي نذرانو ملندو، پر ٻار جي حفاظت ڪجانءِ.“ ايتري ۾ ڊاڪٽر حداد ۽ سندس زال، ٻار کي ڳوليندا اچي اتي پھتا. ماءُ ته بلڪل چريائپ واري ڪيفيت ۾ مبتلا ھئي. آمريڪي ڊاڪٽر، ڊاڪٽر حداد کي سڃاڻي ورتو، جو ھو ساٿي ڊاڪٽر ھئا. ھاڻي ته کيس ڏاڍي شرمساري محسوس ٿي، ۽ معافي گھرڻ لڳو. مونتي سندس شرمساريءَ جو ذرو به اثر نه ٿيو. مون رڙ ڪري چيو، ”او آمريڪي ڊاڪٽر! انقلاب آمريڪي اسپتال کي غريبن جي اسپتال ۾ بدلائي ڇڏيندو، ۽ توکي آمريڪا واپس موڪليو ويندو.“ منھنجون ڳالھيون ٻڌي آمريڪي ڊاڪٽر جو منھن ويتر لھي ويو، ۽ ھو وري معافيون وٺڻ لڳو.
ڊاڪٽر حداد جي اپارٽمينٽ تي حملي سبب اسان ۾ اڃا به وڌيڪ جوش پيدا ٿي ويو. ۽ ھاڻي اسان مقصد خاطر مرڻ مارڻ لاءِ تيار ھئاسين. آگسٽ ۾ جڏھن مان فرئنڪفرٽ ويس، تڏھن به منھنجي ذھن ۾ ڊاڪٽر حداد جي سڙندڙ گھر جي ياد تازي ھئي. مان فرئنڪفرٽ ۾ جنھن ھوٽل ۾ ترسيس، ان جو مالڪ يھودي ھو، ۽ اھو وچولي درجي جو ھوٽل ھو. ھن منھنجي آجيان عربي ڳالھائي ڪئي. مون جواب نه ڏنو ۽ پاڻ کي غير عرب ظاھر ڪيم. ھن تڏھن به مونسان عربي ڳالھائڻ تي زور ڏنو، ۽ جوشيلي نموني چيائين، ”توکي خبر آھي ته مان يھودي آھيان.“
”مان ھڪ عرب عورت آھيان. مان يھودين جي خلاف ناھيان، پر مان صيھونيت جي خلاف آھيان. مان انھن جي خلاف آھيان، جن عرب ڌرتيءَ تي قبضو ڪيو آھي.“
ھن مونسان متفق ٿيندي چيو، ”مذھبي لحاظ کان مان صيھوني آھيان، پر سياست سان مون کي ڪابه دلچسپي ناھي.“ ۽ اسان جو جھيڙو ختم ٿي ويو.
مان مٿي ڪمري ۾ ويس، ۽ ٻئي ڏينھن صبح تائين اتي رھيس. نيٺ جڏھن ٿڪجي پيس، ۽ بک ستايم تڏھن ٻاھر سير لاءِ نڪتيس. منھنجو يھودي دوست ڊيسڪ تي ويٺو ھو. ھن مون کي ڏسي، منھنجو حال پڇيو، ۽ چيو ته ڇا مان ايمسٽرڊم وڃڻ پسند ڪنديس، جو ھو پنھنجي دوستن لاءِ ھڪ پروگرام ترتيب ڏيئي رھيو آھي. مون مُرڪي ناڪار ڪئي، ۽ کاڌي جي ڳولا ۾ ٻاھر نڪري ويس. رستي تي مون انگريزيءَ جون ڪيتريون ئي اخبارون ورتيون. سڀني ۾ اردن بابت خبرون ڀريون پيون ھيون، ۽ ڪن ۾ ادارتي نوٽ ھئا. جن ۾ راجرز منصوبي جي حوالي سان عرب، اسرائيل ۽ وڏين طاقتن جي لاڳاپن بابت خيالن جو اظھار ڪيو ويو ھو. ھر اخبار ۾ ڪنھن نه ڪنھن نموني مستقبل ۾ ڪنھن جھاز جي اغوا ٿيڻ جي خوف جو اظھار ڪيو ويو ھو. اڳ ۾ ته مونکي ڪجھ پريشاني ٿي، پر اھو ڏسي سُک جو ساھ کنيم ته اغوا جو ھنڌ ايمسٽرڊم نه، پر زيورچ ٻڌايو ويو ھو.
مون کي پنھنجي مشن جو خيال ستائي رھيو ھو. مان روز صبح جو ان جي ريھرسل ڪندي ھيس. ڪجھ ڏينھن فرئنڪفرٽ ۾ گھميس، ۽ انتظار ڪري ڪري بور ٿي پيس، نيٺ ڪم جو وقت آيو. پيٽرڪ آرگيلو ان کي پنھنجي رت سان سينگاريو، پر مان ايڏي خوش قسمت نه ھيس.
مان پيٽرڪ آرگيلو سان پھريون دفعو 1970ع ۾ ملي ھيس. اسٽرٽ گارڊ ايئر ٽرمينل جي سامھون اسان ھڪ ٻئي کي سنيھا ڏنا، حالتن جو مختصر جائزو ورتوسين. ٻئي ڏينھن اسان ٻيئي فرئنڪفرٽ وياسين. ايئرپورٽ تي مسٽر رياض (پيٽرڪ) جي تلاشي ورتي ويئي، ۽ مان اِھو ڏسي رھي ھيس ته، آئي- ڊبليو- اي جي تل ابيب وڃڻ واري فلائيٽ جي مسافرن جي سختيءَ سان تلاشي ورتي پئي ويئي. مون کي خوشي ٿي رھي ته، مان دشمن کي تڪليف ڏيئي رھي ھيس. مون دل ئي دل ۾ چيو، ’اھو ئي جھاز ته آھي، جنھن کي تل ابيب کان موٽڻ تي اسان اغوا ڪنداسين.‘ ڪسٽم مان پيٽرڪ جو ڪليئرنس بنا ڪنھن شڪ شبھي جي ٿي ويو.
(3)
ھاڻي ايندڙ اسٽاپ ايمسٽرڊم ھو. 6- سيپٽمبر تي پيٽرڪ ۽ مان صبح جو ڏھين وڳي ايل- ايم- ون ڪائونٽر تي ملياسين. اسان اڌ ڪلاڪ کن آفيس کلڻ جو انتظار ڪيو، پر ان ڏينھن اھا آفيس کلي ئي نه. اسان فلائيٽ شيڊول جاچيو. بورڊ تي لکيل ھو ته، ايل- اي- ون فلائيٽ 319 نيويارڪ لاءِ 11 لڳي 20 منٽن تي، منجھند کان اڳ وڃي رھي آھي. اسان ڪي- ايل- ايم جي گرائونڊ ھوسٽيس کي مدد لاءِ سڏيو. ھن اسان جون ٽڪيٽون وٺي، ايل- اي- ون جي آفيس فون ڪئي، پر اتان ڪوبه جواب نه مليو.
ھوسٽيس به پريشان ٿي ويئي. پوءِ ھن چيو، ”توھان ايل- اي- ون جي فلائيٽ ۾ ئي وڃڻ ڇو ٿا گھرو، ڪنھن ٻي فلائيٽ ۾ وڃو، جيڪي انھيءَ کان وڌيڪ آرام واريون به آھن.“ اسان کيس يقين ڏياريو ته، اسان فقط ايل- اي- ون ۾ ئي سفر ڪرڻ مناسب سمجھون ٿا. اسان انتظار ڪري رھيا ھئاسين، جو پين- ايم فلائيٽ 740 آئي، ۽ مونکي ٽي. ڊبليو. اي. فلائي 840 ياد اچي ويئي. ان وقت تائين مونکي خبر نه ھئي ته، اسان جا ٻه ڪامريڊ، جن کي ھڪ پھرين ڪوشش ۾ اسرائيلين پڪڙي ورتو ھو، ھاڻي پين. ايم جي فلائيٽ 740 کي اڏام کان اڌ ڪلاڪ پوءِ، پنھنجي نموني سوگھو ڪرڻ جي فڪر ۾ آھن. ھو 747 ۾ قاھرہ ويا ۽ جھاز کي فلسطين جي آزاديءَ طور تباھ ڪري ڇڏيائون. نه پيٽرڪ کي، ۽ نه ٻين پنجن مرد ھائي جيڪرن کي خبر ھئي ته، انھيءَ ڏينھن ٽن ڪپتان عورتن ۽ ڪجھ ٻين ماڻھن کي سڄي منصوبي جي خبر ھئي. اسان 12 لڳي 5 منٽن تائين جھاز جو انتظار ڪندا رھياسين. پي ايل- اي- ون جي ڪائونٽر اسٽاف جو ڏس پتو نه پيو.
اوچتو ھڪ پوليس آفيسر اسرائيلي ڊريس ۾ ظاھر ٿيو. ”توھان ليٽ ڇو آھيو؟“ ھن پڇيو. مون صبر سان جواب ڏنو، ”اسان ته ڏھين وڳي کان ھتي موجود آھيون.“ ھن چيو ته، مان ڪي- ايل- ايم جي ھوسٽيس کي چئي، اوھان جو انتظام ڪرايان ٿو. پوءِ ھن پاسپورٽ ۽ ڪاغذ گھريا. ھن ھڪ ھڪ صفحي کي غور سان ڏٺو. منھنجي تصوير ڏسي، وَر وَر ھن منھنجي چھري ڏانھن ڏٺو. ھن مونکي ھينڊ بيگ خالي ڪرڻ لاءِ چيو، ۽ ھڪ ھڪ شيءِ کي ڇُھي ڏٺائين. پيٽرڪ کي بزنيس سوٽ پھريل ھو، ۽ مونکي مِني اسڪرٽ ۽ جيڪٽ. مون پاڻ کي ھنڊراس جي ماريا سنگيز ئي ٻڌايو. ور ور ساڳيا سوال ڪيا ويا. اوچتو مون وڏا وڏا آواز ٻڌا. مون ڏٺو ته ٽي عرب مون ڏانھن اچي رھيا ھئا. انھن مان ھڪ کي مون سڃاڻي ورتو. جيڪڏھن ھنن مونکي سڃاڻي سلام ڪيو ته ڳالھ کلي پوندي..... خوش قسمتيءَ سان ھنن ڏانھن اسرائيلي آفيسر جي پُٺ ھئي. جيئن ته اسان سندس چوڻ تي ھڪ ٻئي کي ھٿ ڏيئي بيٺا ھئاسين، تنھن ڪري مون کڻي پيٽرڪ کي ڀاڪر وڌو. پيٽرڪ حيران ٿي ويو. ھو اڃا اِھو فيصلو نه ڪري سگھيو ھو ته، ھھڙي چري عورت جي عمل تي ڪھڙو رد عمل ڪري، ته ايتري ۾ اسان جا عرب دوست ايل- اي- ون جي آفيسرن يا ڪنھن ٻئي جي نظرن مان اچڻ کان اڳ لنگھي ويا. آفيسر کي اسان کان ڪا شڪايت ڪانه ھئي، جو ھن ڏاڍي نرميءَ سان اسان کي پاڻ سان ھلڻ، ۽ ھيٺ ھلي سامان چيڪ ڪرائڻ لاءِ چيو.
”آفيسر! اسان جو سامان کليو پيو آھي. توھان پاڻ وڃي چيڪ ڪري سگھو ٿا.“ مون لاپرواھيءَ سان چيو.
”ميڊم! قانون اِھو آھي ته سامان مالڪ جي موجودگيءَ ۾ جانچيو وڃي.“ ھن چيو. اسان ساڻس گڏ وياسين. ھن سامان جانچيو. ھڪ دفعو نه، ٻه دفعا. ۽ انھيءَ وچ ۾ ظاھري طور تي ھو بي حجابيءَ وارا سوال ڪندو رھيو، پر ڏاڍا تھدار ۽ معنيٰ وارا سوال ھئا.
پوءِ ھن خاص مون سان مخاطب ٿيندي چيو، ”ڇا توھان کي ڪنھن سوکڙي ڏني آھي؟“ مون زور سان چيو، ”نه.“ ھن وري پڇيو، ”ڇا توھان وٽ ڪا خطرناڪ شيءِ آھي؟ مثال طور پستول، چاقو يا ڪا ٻي شيءِ.“
”نه سائين! ڀلا ڪنھن ڇوڪريءَ جو انھن سان ڪھڙو واسطو؟“ انھيءَ جواب تي ھو مُرڪيو، ۽ چيائين، ”ڇا توکي اسپينش ٻولي ايندي آھي؟“ ”نه“ مون ھڪدم چيو. ”چڱو الله واھي.“ ھن چيو.
پيٽرڪ ٿورو حيران ٿيو. چيائين، ”نيٺ ھن توکان اسپينس ٻوليءَ بابت ڇو پڇيو.“
چيم، ”ڏس پيٽرڪ، جيڪڏھن ھن کي پاڻ کي اسپينش اچي ھا ته ھو شروع کان ئي اسپينش ۾ ڳالھائي ھا. ڇڏيس. چڱو ٿيو، شڪر آ جو اسان ھڪ مصيبت مان ته نڪتاسين!“
اسان جيئن ئي مسافرخاني ۾ آياسين، ڏٺوسين ته 30-40 نوجوان اھڙا موجود ھئا، جيڪي ايل. اي. ون فلائيٽ ذريعي وڃي رھيا ھئا. مونکي وري اھو ڏک رسيو ته، ھاڻي وري مونکي نوجوان ٻارن کي ڊيڄارڻو پوندو. جيتوڻيڪ مون انھن معصوم دلين کي ڊيڄارڻ نٿي گھريو. ھاڻي مونکي فلسطيني ٻار ياد اچڻ لڳا، جن تي اسرائيل نيپام بم وسايا ھئا. ڊاڪٽر حداد جو ٻار باھ سان ڀريل ڪمري ۾ ڊوڙندو نظر آيو. اِھي سڀ خيال مونکي پريشان ڪري رھيا ھئا، جيتوڻيڪ مان اھو ڪندي آھيان ته، مسافرن کي ڪابه تڪليف نه پھچي. مان ڪجھ دير لاءِ ته ذھني طور تي بلڪل مفلوج ٿي ويس. انھيءَ وچ ۾ پيٽرڪ ھال ۾ گھمي رھيو ھو، جيئن اسان جي ٻن ٻين ڪامريڊن جي سڃاڻپ ٿي سگھي. جڏھن مان ٻارڙن ڏانھن ڏسي رھي ھيس، تڏھن ھڪ ننڍڙي سھڻي ٻارڙي مون ڏانھن آئي. سندس نظر انھيءَ سينڊ وچ تي ھئي، جيڪو منھنجي ھٿ ۾ ھو. جڏھن مون سينڊ وچ ٻارڙي ڏانھن وڌائيندي ڇيو، ”اچ ھي وٺ.“ ان مھل ئي سندس ماءُ چيو، ”ھيڏي اچ.“ ھوءَ به عربي ڳالھائي رھي ھئي. مان حيران ٿي ويس. مون پيٽرڪ ڏانھن ڏسي ڪجھ ڀڻڪيو، ته پيٽرڪ سمجھيو، ته مان ڪامريڊن کي سڃاڻي ورتو آھي. ھو منھنجي ڀرسان آيو، ته مون چيو، ”اھا عورت اسرائيلي آھي. فرض ڪر، جيڪڏھن ھوءَ به جھاز اغوا ڪرڻ آئي ھجي ته پوءِ ڇا ٿيندو! ھوءَ جھاز ھڪ پاسي وٺي وڃڻ جي ڪوشش ڪندي ۽ اسان ٻئي پاسي- ڪير کٽندو؟“ پيٽرڪ اھو ٻڌي ڏاڍو کِليو، ۽ چيائين، ”خير، کَٽنداسين ته بھرحال اسان.“
اسان انتظار ڪري رھيا ھئاسين. منٽ به ڪلاڪن جيان اينگھجي پيا ھئا. ڪوبه اسرائيلي جھاز نظر نٿي آيو. فقط ڪي. ايل. ايم جا جھاز اُتي بيٺا ھئا، ۽ انھن ۾ اسان جو ڪوبه مطلب نه ھو. جمبوجيٽ ساڍي يارھين وڳي وڃي چڪو ھو، ۽ ھاڻي ته ٻارھن لڳي رھيا ھئا. ساڳيو اسرائيلي آفيسر وري ظاھر ٿيو، ۽ وري اھا جاچ جي ترتيب ۽ تفصيل شروع ٿيا. اسانکي ڪمري جي ٻئي پاسي وڃڻ جو حڪم مليو. مون ڪوشش ڪئي ته ڪنھن به نموني منھنجي ڪاوڙ ظاھر نه ٿئي. وري ٽيون دفعو جاچ ٿي، ۽ اسان کي پنھنجي پنھنجي جاين تي ويھڻ جو حڪم مليو. ھاڻي ڏيڍ ٿي ويو ھو، ۽ جھاز جي اغوا جو سڀني ھنڌن تان ٻارھن لڳي ويھن منٽن تي ھڪ ئي وقت اعلان ٿيڻ وارو ھو. ھاڻي مون سمجھيو ته، يا ته اسرائيلين کي اسان جي منصوبي بابت خبر پئجي ويئي آھي، تنھنڪري ھو اسان کي ڪي. ايل. ايم جي جھازن ڏانھن ڌڪي رھيا آھن. يا وري ھنن اسانجا ھڪ ٻه ڪمانڊر پڪڙي ورتا آھن، ۽ ھاڻي اسان کي سوگھو ڪرڻ لاءِ آتا آھن. مون وٽ ٻه ھينڊ گرنيڊ ھئا، ۽ پيٽرڪ وٽ ٻه ھينڊ گرنيڊ ۽ ھڪ پستول ھو. مون پيٽرڪ کي چيو، ”جيڪڏھن ھنن کي خبر پئجي به وڃي ته اسان کي ھٿيار ڦٽا ڪرڻا ناھن، پر سيمسن جيان وڙھڻو آھي.“ پيٽرڪ منھنجي راءِ سان متفق ٿيو.
ھاڻي اسان کي ھيٺ وڃڻ جو حڪم مليو. آفيسر بيٺو پاسپورٽ ۽ ٻيا ڪاغذ جاچي رھيو ھو. مون چيو، ”آفيسر، اسان ليٽ ٿي ويا آھيون.“ ”ڳڻتي نه ڪيو ميڊم، اسان به توھان جي حفاظت جو پورو پورو بندوبست ڪري رھيا آھيون.“
اسان جھاز ڏانھن ھٿياربند فوج جي نگرانيءَ ھيٺ وياسين. مان خوش ھيس، جو اسان جي مزاحمت سبب صيھوني ايڏو پريشان ٿي ويا ھا. ائين ٿي لڳو، ڄڻ اسان دشمن کي اڳ ۾ ئي فتح ڪري ورتو ھو، جو سندن سڀئي حفاظتي ڪاروايون بيڪار ثابت ٿيون ھيون. مان جھاز ۾ چڙھيس ته ٻارھن ھٿياربند فوجي مشين گنن سان گڏ موجود ھئا. جڏھن مان ايل. اي. ون جھاز ۾ چڙھيس ته مون کي لڳو، ڄڻ 13 اپريل 48ع پوءِ مان وري حيفا ۾ ھيس. منھنجي دل شينھن ٿي ويئي ھئي. مون اڄ کان اڳ ڪڏھن به پاپولر فرنٽ جي ميمبر ھئڻ تي ايترو فخر نه ڪيو ھو. پيٽرڪ ۽ مون ٻن خالي سيٽن جي چونڊ ڪئي. اسان سڄي جھاز ۾ ٻه دفعا چڪر ھنيو، تڏھن وڃي اسان کي ٽورسٽ ڪلاس ۾، ٻي قطار ۾ ٻه خالي سيٽون مليون. جڏھن ھوسٽس اچي پڇيو ته توھان خير سان آھيو، تڏھن اِھو جملو اسان کي ڏاڍو سڪون ڏيندڙ لڳو. مان ڏاڍي خوش ھيس، ۽ پنھنجي باقي اڌ مشن کي مڪمل ڪرڻ لاءِ بيتاب. جڏھن ته پيٽرڪ ٿورو بيچين ھو، جو اڳ ۾ ئي ڏيڍ ٿي ويو ھو. پيٽرڪ مونکي شاديه جي نالي سان سڃاڻندو ھو. مون سوچيو ته، جيڪڏھن کيس پنھنجي اصليت ٻڌايان ته، سندس حوصلا اڃا به وڌي ويندا. مون کيس ٻڌايو ته واقعي ھو ڏاڍو خوش ٿيو. ھن مونکي فاتح جو سيليوٽ ڏنو. منھنجي ڀرسان ويٺل عورت کي گھيرٽ اچي ويو ھو. سڀئي مسافر ٿڪل لڳي رھيا ھئا. ھڪ لڳي 55 منٽن ڌاري اسانکي احساس ٿيو ته جھاز جي پٺيان اسان کي ڪوئي لڳاتار تاڙي رھيو آھي. مون پيٽرڪ کي چُپ ڪري ويھڻ لاءِ چيو. مون ڪنڌ ورائي انھيءَ ماڻھوءَ ڏانھن ڏٺو. ھو خانگي ڪپڙن ۾ ھو. جڏھن ھن ڏٺو، ته مان کيس ڏسي رھي آھيان، تڏھن ھن منھن کڻي ٻئي پاسي ڪيو. ان وچ ۾ پيٽرڪ ھينڊ گرنيڊ ۽ پستول تيار ڪري ورتو، ۽ مون پنھنجي ٻنھي ھينڊ گرنيڊس مان پن ڪڍي ورتيون. اسان ٻيئي فرسٽ ڪلاس مان ٿيندا، ڪاڪ پٽ ڏانھن ڀڳاسين. ھڪ ٻن مسافرن لُڏڻ جي ڪوشش ڪئي ته اسان رڙ ڪئي، ”پنھنجي جاءِ تان نه لُڏو.“ اسان جي سامھون ٽي اسٽيورڊ بندوقون کنيو بيٺا ھئا. مون ھڪ سيڪنڊ اندر ڳڻي ورتيون، اھي ڇھ ھيون. پر اسان اڳ ۾ ئي وڙھڻ لاءِ سوچي ڇڏيو ھو. ھڪ ھوسٽس عربيءَ ۾ رڙيون ڪندي، فرش تي ڪري پيئي. مون ڌمڪي ڏني، ته جيڪڏھن ڪنھن گولي ھلائي ته جھاز تباھ ڪري ڇڏينديس. مون پنھنجا ٻئي ھينڊ گرنيڊ ڏيکاريا ۽ انھن جون سيفٽي پنون ھيٺ ڦِٽي ڪري ڇڏيم. پيٽرڪ ھٿياربند اسٽيورڊس ۽ مسافرن کي مون کان پري بيھاري ڇڏيو، ۽ مون کي چيو، ”تون اڳتي وڃ، پويان مان پاڻيھي منھن ڏيندس.“ مون ھوسٽس کي بيھاري، پنھنجي اڳيان ھلڻ جو حڪم ڏنو. جيئن ئي ھن در کوليو، ھو عجيب چريائپ جھڙي حالت ۾ اندر ويئي. مان نه ڪيپٽن کي ڏسي ٿي سگھيس، ۽ نه ٻئي عملي کي. ڪيپٽن جي ڪمري کان اڳ اڃا ھڪ در ھو. اسان ٻنھي در کڙڪايو. ڪنھن به در نه کوليو. مون ڏٺو ته ڪو ماڻھو اسان کي لِڪل سوارخ مان ڏسي رھيو ھو. مون گرنيڊ ڏيکاريندي در کولڻ لاءِ چيو، پر ھاڻي گولين ھلڻ جو آواز ٻڌڻ ۾ آيو. جھاز لوڏا کائي رھيو ھو.
مونتي ڪيترن ئي ماڻھن ھڪ وقت ڪاھ ڪئي. مونکي لڳو، ڄڻ جھاز ڪري رھيو ھجي. گوليون لڳاتار ھلي رھيون ھيون. ھاڻي اوچتو مونتي بگھڙن جو حملو ٿيو، جنھن ۾ مسافر ۽ ايل. اي. ون جا ماڻھو ٻيئي شامل ھئا. ڪنھن رڙ ڪري چيو، ”ھن کي نه ماريو، ھن وٽ ٻه ھينڊ گرنيڊ آھن.“ ھاڻي ڪنھن به مونتي گولي نه ھلائي، پر ڪي لتون ھڻي رھيا ھئا، ته ڪي مُڪون. ڪي منھجي مٿان لنگھي ويا. ٻن منھنجا ھٿ جھلي ورتا ھئا، ۽ مون کان ھينڊ گرنيڊ ڦُرڻ ٿي گھريائون. ھڪ ته مون کان گرنيڊ ڦرڻ ۾ ڪامياب به ٿي ويو. ٻيو مان پنھنجي سڄي طاقت سان سوگھو جھلي رکيو ھو، جو نيٺ مان بيھوش ٿي ويس.....
اڃا مونکي اھا ڄاڻ نه ھئي ته پيٽرڪ سان ڇا پيو وھي. مونکي ڇڪي فرسٽ ڪلاس ڪمپارٽمينٽ ۾ آندو ويو، جتي پيٽرڪ زخمي ٿيو پيو ھو، ۽ سندس ساھ به اٽڪي رھيو ھو. صيھوني ڇتن ڪتن جيان گھمي رھيا ھئا. ھو منھنجي جسم جي ھر حصي کي چيٿاڙڻ لڳا. ان وقت پيٽرڪ به اھڙي خراب حالت ۾ ھو جو مزاحمت نٿي ڪري سگھيو. مان پڃري ۾ قيد شينھن جيان وڙھي رھي ھيس، ۽ ان وقت تائين وڙھندي رھيس، جيسين اڌ مُئي ٿي ويس. پوءِ ھڪ ظالم بگھڙ اڳتي وڌيو. ھن زور سان منھنجي وارن کي سَٽ ڏني، ۽ مونکي ڪُتِي چيو، ۽ ھن ھر قسم جون گاريون ڏنيون..... مون سندس ھٿ کي چَڪ ھنيو. ھن ۽ سندس چوڌاري بيٺل ماڻھن مونکي ڏاڍو ماريو.
جھاز دستور موجب ھلي رھيو ھو. باقي مسافر پنھنجي پنھنجي جاءِ تي ويٺا ھئا. ھڪدم ڪاڪ پٽ مان ھڪ اسرائيلي گارڊ نڪتو، ۽ پيٽرڪ کي سڌو ڪري، کيس ٻَڌڻ لڳو. ڪنھن پڇيو، ”ھوءَ ڪيئن آھي؟“
”اسان کي خبر ناھي..... ھوءَ..... پر پڪ ناھي..... ھوءَ ٽي حصا مري ويئي آھي.“ اھو ماڻھو پيٽرڪ جي سَٿرن تي بيٺو ھو، ۽ پيٽرڪ سخت تڪليف مان بي قابو ٿي مون ڏانھن ڏٺو. سندس ھٿ به چيلھ سان ٻڌل ھئا. ھاڻي صيھوني گارڊ پيٽرڪ جي چيلھ تي چار گوليون ھنيون. ڪنھن جھاز مان پٺيان رڙ ڪئي، ”ھاڻي اھو گھمسان بند ڪيو.“ پيٽرڪ مون ڏانھن موت ۾ ويڙھيل مُرڪ سان ڏٺو، ۽ سدائين لاءِ چپ ٿي ويو.
ھاڻي منھنجو وارو ھو. مونکي به ساڳئي نموني ٻَڌو ويو. ھٿ پوئتي، ۽ چيلھ ۽ ٽَنگون تارن سان جڪڙيل. مون به پيٽرڪ جيان شھيدن جي صف ۾ شامل ٿيڻ جي خواھش ظاھر ڪئي، پر صيھونين مون کي نه ماريو. مونکي يقين آھي ته ھو پويان ايندڙ رحم جي آوازن کان متاثر نه ٿيا ھئا، پر ھنن ته مونکي اسرائيل جي زو (چڙيا گھر) ۾ نموني طور رکي، پنھنجي بھادريءَ جا قصا عام ڪرڻ ٿي گھريا. ھنن مون کان گھڻو ڪجھ سچي ڪرائڻ جي شوق ۾، مونکي جيئرو رکڻ ٿي گھريو. ھو مون کي جيئن ئي ٻَڌي واندا ٿيا، پائلٽ اعلان ڪيو، ’اسان تل ابيب وڃي رھيا آھيون.‘ ڪجھ گھڙين کانپوءِ جھاز ھيٺ آيو. ھاڻي اسان جي ھيٺان ڌرتي ھئي. جھاز جيئن ئي ڌرتيءَ تي آيو، مان سيٽ کان ھيٺ ڪري پيس، ۽ گارڊ مونکي گھليندو، گاريون ڏيندو ۽ ماريندو ٿي ويو. مسافر لھي چڪا ھئا. مون کي ٻاھر ايمبولينس جو آواز ٻڌڻ ۾ آيو. يونيفارم پھريل ٻه آفيسر نظر آيا. مون کي خبر نه ھئي ته اسان ڪٿي ھئاسين. ھڪ ٻيو آفيسر فرسٽ ڪلاس ۾ انھيءَ ھنڌ آيو، جتي مان ڪريل ھئس. ھن مون کي سڌو ڪرڻ لاءِ چيو. اسرائيلي آفيسر رڙ ڪئي، ”ھيءَ اسانجي قيدي آھي، ان ڪري وڃو. ھيءَ اسانجي اسرائيل جي ملڪيت آھي.“ ھاڻي اسرائيلي پائلٽ ٻن برطانوي آفيسرن سان ڪاڪ پٽ مان ٻاھر آيو. ھن منھنجي ھيٺئين ڌڙ تي ٻه لتون ھنيون ۽ گارين جو وسڪارو لائي ڏنائين. ايتريون گاريون، جو برطانوي آفيسرن کيس ڪاوڙ مان پري ڪندي چيو ”شرم ڪر.“ ھاڻي ٻيا به برطانوي آفيسر اندر آيا. خبر پئي ته ھي سڀ اسڪاٽ لينڊ يارڊ جا ھئا. ڪيپٽن چيو، ”کڏ ۾ پئو توھان ۽ توھان جي حڪومت، ھي منھنجي قيدي آھي، توھان نڪري وڃو جھاز مان.“ برطانوي آفيسر مونکي سوگھو ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. ٽن اسرائيلين زخمي ٽَنگن جي باوجود مونکي ھڪ پاسي ڇڪڻ جي ڪوشش ڪئي. برطانوي آفيسرن منھنجو ھٿ ٻئي پاسي ڇڪڻ گھريو. عجب ڇڪتاڻ ھئي، نيٺ برطانوي کَٽي ويا. ھڪ برطانويءَ مون کي ڪُلھي تي کنيو، ۽ ھيٺ بيٺل ٻن برطانوين جي ھٿن تي ڦِٽي ڪيائين. ھاڻي مان برطانوي ھٿن ۾ ھئس. مونکي خبر ھئي ته ھاڻي مان تل ابيب کان وڌيڪ محفوظ ھئس.
برطانوي آفيسرن مونکي ۽ پيٽرڪ کي ھڪ ايمبولنس ۾ وڌو. مونکي اڻ لکي اميد ھئي ته شايد پيٽرڪ اڃا جيئرو ھجي. ڪجھ منٽن کان پوءِ نرس ھڪ آفيسر جي ڪَن ۾ ڪجھ چيو، جيڪو مان ٻڌي نه سگھيس. پوءِ ھن پيٽرڪ جي منھن تان آڪسيجن ماسڪ لاھي ڇڏيو، ۽ مونکي پڪ ٿي ته پيٽرڪ مري ويو آھي. مون برطانوي آفسرن کي ھٿ، پير کولڻ جي اپيل ڪئي. ھنن مون کي انھيءَ شرط تي کوليو، ته مان خاموش رھنديس. مان پيٽرڪ جي جسم جي ڀرسان بيٺيس، سندس ھٿ جھليم، سندس زخم ڳڻيم، ۽ ھڪ ڪامريڊ جيان مون سندس چپ چميا، ۽ روئي پيس. ”پيٽرڪ! انقلابي محبت ۾ ھاڻي ’چي‘ جو ساٿي ٿي ويو آھين. تون ڪمزورن ۽ مظلومن لاءِ روحاني رھبر آھين. فلسطيني پنھنجي دلين ۾ تنھنجو مقبرو اڏيندا، ۽ فلسطين کي آزاد ڪرائڻ لاءِ تو جھڙن بي غرض انسانن کي پنھنجو اڳواڻ سمجھندا.“
20 منٽن جي اندر اسانجي ايمبولنس ھلنگٽن اسپتال پھچي ويئي. پيٽرڪ آرگيولو، عمر 27 سال. شھري نڪارا گوا، جنم سان فرانسسڪو (آمريڪا)، ٽن ٻارن جو پيءُ، مئل قرار ڏنو ويو. اھو شخص، جنھن دنيا جي وچ ۾ وڃي ھڪ خطرناڪ مشن کي تڪميل تي پھچائڻ جو خواب ڏٺو ھو. پيٽرڪ انقلابي ڪميونسٽ ھو. ھن جو بمباريءَ وارو عمل بين الاقوامي برادريءَ لاءِ ھو. زندگيءَ جو اُھو ڀنڀٽ ٿڌو ٿي چڪو ھو، جنھن دنيا کي پل لاءِ روشني ڏيکاري. ھن فلسطين جي جدوجھد جي رستي کي روشن ڪيو ھو.
ھلنگٽن اسپتال ۾ منھنجو جنرل چيڪ اپ ٿيو، ۽ ايڪس ري ورتا ويا. منھنجي اوسي پاسي ماڻھن جا ميڙ ھئا، جن جو نه ميڊيڪل سائنس سان لاڳاپو ھو، ۽ نه اسپتال سان. ڊاڪٽر مونکي ظاھري طور تندرست سڏيو. جيتوڻيڪ منھنجي لونءَ لونءَ ۾ درد ھو. مون کان ھڪ عورت، جيڪا بھرحال نرس نه ھئي، پڇيو ته مان ڪير آھيان. مون چيو، ”مان آزاد فلسطين لاءِ پاپولر فرنٽ جي ڪمانڊو آھيان.“ ھڪ ٻيو آواز آيو. ”اھو ڪوئي نالو ناھي.“ چيم، ”اھو منھنجو نالو آھي. مان وڌيڪ ڪجھ به ڳالھائڻ نٿي گھران.“ منھنجي اوسي پاسي ماڻھو ئي ماڻھو ھئا، جن مون کان بيان وٺڻ ٿي گھريو. ايتري ۾ ھڪ ڄاتل صحافيءَ جو چھرو اڀريو، پر مان کيس قطعي نه سڃاڻي سگھيس. ھن شايد منھنجو آواز سڃاڻي ورتو ھو. ھن چيو، ھيءَ ليليٰ آھي.“ پوليس آفيسر چيو، ”ڪير ليليٰ؟“
”اھائي ليليٰ خالد، جنھن ٽي. ڊبليو. اي. 840 جھاز اغوا ڪيو ھو.“ صحافيءَ جواب ڏنو.
”ڇا توکي يقين آھي؟“ پوليس آفيسر پڇيو.
ھا، پختو يقين.“ صحافيءَ چيو.
ھاڻي پوليس آفيسر منھنجي ڀرسان آيو، ۽ چيائين، ”ڇا تنھنجو نالو ليليٰ آھي؟“
مان مُرڪيس، پر ڪوبه تبصرو ڪرڻ کان انڪار ڪيم. مون کي اولھ ڊرينٽون اسٽيشن آندو ويو. اتي مون رات گذاري. پوليس مون کان سچي ڪرائڻ جي ڏاڍي ڪوشش ڪئي، پر مون ھر دفعي اھوئي جواب ڏنو، نه مان فلسطين جي آزاديءَ لاءِ پاپولر فرنٽ جي ڪمانڊو آھيان. منھنجو اھو جواب ان وقت تائين ھو، جيسين ھو مونکي ڪمانڊو تسليم ڪري، جنگي قيديءَ واريون سھولتون ڏين. اولھ ڊرينٽون ۾ فقط ھڪ اڻ وڻندڙ واقعو ٿيو. جڏھن اميگريشن آفيسر ڪاغذن جو ھڪ ٿھو کڻي آيو، ۽ مونکي ھدايتون ڏيڻ لڳو، ۽ چيائين ته انگلينڊ ۾ قانوني داخلا نٿي ٿي سگھي. مون چيو، ”جيڪڏھن ائين آھي ته پوءِ مونکي آزاد ڪيو.“ ھن چيو، ”اِھو نٿو ٿي سگھي.“ ھن مون کان انھن ڪاغذن تي صحيح وٺڻ ٿي گھري. ۽ جڏھن مون کي برطانوي غدارن جھڙن نالن سان سڏيائين، تڏھن مون ھن کي ٻاھر نڪري وڃڻ لاءِ چيو.
پھريون ٻه راتيون ڏاڍيون خوفناڪ ھيون. مونکي اردن جي واقعن جي باري ۾ ڏاڍي ڳڻتي ھئي، ٻيو ته جھازن جي اغوا بابت به ڪا خبر نه پيئي ھئي. منھنجي حالت خراب ھئي. جو اڳ ۾ ته مان ايل. اي. ون جھاز اغوا ڪرڻ ۾ ناڪام رھي ھيس، ٻيو ته پيٽرڪ جي موت مون کي اڌ مُئو ڪري ڇڏيو ھو. اھي ٻئي خيال ھر وقت منھنجي مٿان حاوي ھئا. مان ڪلاڪ اڌ به آرام سان سمھي نٿي سگھيس. مونکي لڳي رھيو ھو، ڄڻ مان ھڪ جدوجھد ۾ مصروف آھيان. مان اڪيلي ھيس. پاڻ سان وڙھي وڙھي بي حال ٿي پيئي ھيس. جيڪي عورتون ھر گھڙيءَ مون سان گڏ ھونديون ھيون، مان انھن کي ڪجھ نه چوندي ھيس. ھنن سان منھنجو ھڪ ئي جملي جو رستو ھو، ”وقت گھڻو ٿيو آھي؟“ پنھنجي بوريت ختم ڪرڻ، ۽ ھنن سان سڃاڻپ پيدا ڪرڻ لاءِ مان اھو جملو ڪيترائي دفعا ورجائيندي ھيس. ھڪ ڏينھن ھڪ گارڊ مونکي ڪاوڙ ڏياري ڇڏي. ھن چيو، ”آخر تو اِھو ڇو ڪيو؟ اھو ته جناتي ڪم ھو.“ ۽ مونکي سمجھ ۾ نٿي آيو ته آخر مان ھن کي ڇا سمجھايان، بھرحال. ھوءَ مون سان ڏاڍو مھربانيءَ سان پيش ايندي ھئي. ۽ جڏھن مون کي پوليس اتان ايلنگ وٺي ويئي، ھن مون کي ڏاڍو پيار ڪيو، ۽ اتان وڃڻ مھل ھن ڪمبل ويڙھايو، ۽ نيڪ خواھشن جو اظھار ڪيائين.
(4)
مون کي ايلنگ پوليس اسٽيشن 7- سيپٽمبر تي آندو ويو. ھتي به مون کي ھڪ ڪوٺڙيءَ ۾ بند ڪيو ويو. ٻن آفيسرن عورتن جي منھنجي مٿان ڊيوٽي ھنئي ويئي. اڳ ۾ ٻئي منھنجي خلاف ٿي لڳيون. اسان جو پاڻ ۾ تڪرار به ٿيو. مون ماني کائڻ کان به انڪار ڪري ڇڏيو. مون فقط سگريٽ يا ڪافي پيتي. مون اخبارون گھريون ته ھن چيو، مون کي فقط عورتن جي اخبار ملي سگھي ٿي. پر مون انڪار ڪيو.
8- سيپٽمبر تي منھنجي ملاقات سپرنٽنڊنٽ فرو پوليس ۽ انسپيڪٽر ليڊ لاس سان ٿي. مون کين به چيو ته، مان انھيءَ وقت ڳالھائينديس، جڏھن ھو مونکي ڪمانڊو تسليم ڪندا. ھنن منھنجي ڳالھ انھيءَ شرط تي مڃي، ته مان جيڪي ڳالھائينديس، سچ ڳالھائينديس.
فرو مون کان پڇيو، ”تنھنجو نالو ڇاھي؟“
”ليليٰ خالد.“ مون چيو.
”تون ڪوڙ ٿي ڳالھائين.“ ھن ڪاوڙ مان چيو.
”تڏھن منھنجو نالو ڇاھي؟“ مون پڇيو.
”اھا خبر مون کي ڪانھي، پر خالد جڙتو نالو آھي.“
”منھنجو جڙتو نالو شاديه ابو غزاله آھي. شاديه اسان جي ڏاڍي دلير ۽ ويڙھاڪ عورت ھئي.....“
فرو منھنجي ڳالھ ڪٽيندي چيو، ”مھرباني ڪري ڳالھ نه ڦيراءِ. سڌا سنوان جواب ڏي.“ ھاڻي ھن مون کي ھڪ پستول ڏيکاريو، ۽ ان جي سڃاڻپ لاءِ چيو.
مون چيو، ”اھو پستول انھن پستولن مان ھڪ آھي، جيڪي اسرائيلي پائلٽ منھنجي منھن تي ھنيا ھئا.“ وري ھن مون کي ھڪ ٻيو پستول ڏيکاريو، پر مون نه سڃاتو. پوءِ مونکي خبر پيئي ته اھو پستول پيٽرڪ جو ھو. پر فرو منھنجي ڳالھ تي يقين نه ڪيو، ۽ ٻيو سوال ڪندي، ھينڊ گرنيڊ ڏيکاريندي چيائين، ”ھي عجيب، غريب شيون تو وٽ آيون ڪٿان؟“ مون اعتماد سان چيو، ”ھي مونکي پي. ايف. پاران مليون آھن. ھي حيرانيءَ مان ورجايو. ”ھي پاسپورٽ توکي ڪنھن ڏنو ھو؟“ ”پي. ايف.“ مون چيو. ”تون جھاز کي ڪيڏانھن وٺي وڃڻ ٿي گھريو؟“ ”ڪيڏانھن به..... ڪيڏانھن به....“ مان جواب گول ڪري ويس. ”ڀلا ھي عبد الرحيم جبار ڪير آھي؟“
ھاڻي مون سوچيو ته ھڪ ننڍڙي تقرير ٿي وڃي، تڏھن وڃي ھمراھ صبر ڪندو. ”جبار ھڪ فلسطيني ھيرو آھي. ھي خفيه سرگرمين جو ڪمانڊو آھي- جنھن جو عمل دشمنن جي دل جو دھڪو وڌائي ڇڏيندو آھي. ھن اسرائيل جي سڀني شھرن ۾ ھراس ڦھلائي ڇڏيو ھو. 21- سيپٽمبر 68ع تي ھو انھيءَ گھڙيءَ تائين وڙھيو، جيسين ھن جو سمورو سامان ختم نه ٿي ويو. ھن دشمن کي ان وقت تائين مصروف رکيو، جيسين سمورا ڪامريڊ آمريڪي ھيليڪاپٽر ھئڻ جي باوجود نڪرڻ ۾ ڪامياب نه ٿي ويا. ھو فلسطيني ھارين جو اڳواڻ ھو، ۽ انھن جي ذريعي انقلاب ڦھلائڻ ٿي گھريائين. سندس سڀ کان دليريءَ وارو قدم جنرل شريف ناصر کي چيلينج ھو. جنرل شريف ناصر، شاھ حسين جو چاچو ھو. ھو اردني پلاٽون کي خطاب ڪري رھيو ھو. اھا رجعت پسند پلاٽون يمن موڪلي ٿي ويئي، جيئن انقلاب دشمن قوتن کي گڏ ڪري، لئل امام کي وري حڪومت جي تخت تي ويھارجي. جبار اٿي، شريف ناصر کي چيو، ”بجاءِ اسانکي يمن موڪلڻ جي، ۽ وري يمن ريڊيڪل ۽ يو- اي- آر جي فوج سان ويڙائڻ جي، اسان کي تل ابيب ڇو نه ٿو موڪليو وڃي، جو اسان اسرائيلين کي ختم ڪري ڇڏيون.“ شريف ناصر جو ھٿ بندوق تي تڪڙو پھچندو ھو، پر ھن ڏٺو ته اڃا ھن ڪوشش ڪئي، ته جبار بندوق ھٿ ۾ کڻي ورتي ھئي. جبار کي لاٿو ويو، پر ھن پاڻ لاءِ عزت پيدا ڪئي. دشمن چئن مھينن تائين ھن کي اذيتون ڏنيون، ته ھو معافي گھري، پر ھن معافي نه گھري. مان توھان کي ٻڌائڻ ٿي گھران ته، مان به ساڳئي مٽيءَ مان ٺھيل آھيان. ھاڻي توھان کي شايد سمجھ ۾ اچي ويو ھوندو ته، اسان جو يونٽ ”عبدالرحيم ڪمانڊو يونٽ ڇو ٿو سڏائي.“
برطانوي آفيسر سڄو قصو غير جذباتي اندازسان ٻڌو. مون جڏھن ڳالھ ختم ڪئي، فرو وري سوال شروع ڪري ڏنا، ”ھي نوٽ..... جيڪو توھان لکيو آھي..... شاديه ۽ سندس ساٿي..... اھي توھان جا ساٿي ڪير آھن؟“
”ڪير ساٿي؟“ مون به ساڳئي لھجي ۾ چيو. ٿورو ترسي وري چيم، ”ممڪن آھي، جھاز ۾ ٻيا به ھجن، جن کي مان نه سڃاڻندي ھجان. ڇو؟ توھان انھن مان ڪنھن کي سوگھو ڪيو آھي ڇا؟“ مون معصوميت سان پڇيو. فرو ھاڻي ڪاوڙ مان چيو، ”مس خالدہ! منھنجا وار اڇا ٿي ويا آھن.“
”اھي منھنجي ڪري نه، پر ان ڪري ته توھان جي زال جھيڙيڪار آھي.“ مون ڳالھ ڪٽيندي چيو، تنھن تي ھو مُرڪيو، ۽ چيائين، ”تون ذھين عورت آھين.“
”مونکي اھڙي تعريف جي ضرورت ڪانھي.“ مون ڪاوڙ مان منھن گھنجائيندي چيو. بھرحال، اھو زباني فساد گھڻي دير ھليو. مون ڏاڍي ڪاوڙ جو اظھار ڪيو، ۽ ٽنھي کي ٻڌايم ته، مان فلسطيني عرب عورت آھيان، ۽ توھان جھڙن فاشي سوئرن کان تعريف ٻڌڻ نٿي گھران، جن مونکي قيد ڪيو آھي.
ھاڻي فرو پنھنجا ڪاغذ اٿلائيندي پٿلائيندي چيو، ”ته سائين اھو ٻڌايو ته، نيٺ عرب فلسطيني عورت، انھيءَ جھاز کي تباھ ڪرڻ جي ڪوشش ڇو ڪئي، جنھن ۾ فلسطيني عرب ۽ سوار ھئا!“
مون سندس ڳالھ تي ڪاوڙ نه ڪئي. چيم، ”اوھ! فيصلو ته توھان ڪري ڇڏيو آھي ته مونکي مجرم ثابت ڪرڻو آھي، پوءِ مون ڏوھ ڪيو ھجي يا نه.“
”سڀني شاھدن جو چوڻ آھي ته، تو جھاز تباھ ڪرڻ گھريو ھو.“
”اھي سڀئي ڪوڙا! ٺڳ ۽ صيھوني آھن.“ مون چيو، ”توھان جاچ ڪيو. سچ پڌرو ٿي پوندو.“
ھن سوال کي ھڪدم رد ڪندي چيو، ”مس خالدہ! ڇا تون سمجھين ته تون بزدل آھين.“
ڏسو..... مونکي جھاز اغوا ڪرڻ جو حڪم مليو ھو، تباھ ڪرڻ جو نه. مونکي انسانن سان پيار آھي. جيڪڏھن مان جھاز کي تباھ ڪرڻ گھران ھا ته، اتي روڪڻ وارو ڪوبه نه ھو.
”تون جھاز ۾ ڪٿان چڙھينءَ- تل ابيب کان؟“
”مان ايمسٽرڊم مان شيبول ايئرپورٽ تان چڙھي ھيس.“
”ھاڻي تنھنجي ذھن ۾ ٻيو ڪيترو جھازن جو اغوا آھي.“
”ڪوبه نه!“
”ھاڻي ٻيا به ٿي ويا آھن.“
مان اھو ٻڌي حيران ۽ خوش ٿيس.
”اسرائيلين توکي واپس گھريو آھي.“ ھن چيو.
”واپس گھرڻ جو ڇا مطلب آھي؟“
”مطلب اھو ته تون سندن ڏوھي آھين، ھو توکي سزا ڏيڻ ٿا گھرن.“
”خير! مسٽر فرو! شايد توھان اسرائيل جي اذيت گھرن کان واقف ھجو. سندن جسماني تڪليف جا طريقا، ۽ ٻيا ظلم. مونکي سڀ خبر آھي. دل ٿي چاھي، ٻين کي ان جي خبر پوي. مونکي يقين آھي ته مان صيھوني اذيت کان تنگ ٿي آڻ نه مڃينديس.“
”تون واقعي ذھين ڇوڪري آھين.“ فرو وري چيو.
”مون چيو نه، مان توھان جھڙن جي تعريف ڪرڻ کان انڪار ٿي ڪيان. مونکي ھڪ سگريٽ ۽ پاڻي ڏيو.“ مون چرچي طور چيو.
انھيءَ ٿوري چڱي ماحول ۾، مون آفيسرن کي چيو، ”مون برطانيه خلاف ڪوبه ڏوھ ناھي ڪيو. مونکي خبر ناھي ته مون کي جيل ۾ ڇو رکيو ويو آھي.“
ھنن چيو ، ”اھا خبر ته کين به ناھي.“
مون پڇيو، ”ڇا ڪو اسرائيلي به جيل ۾ آھي؟“
”نه.“ ھنن چيو.
”ڇونه؟ ھنن منھنجي ڪامريڊ کي بيدرديءَ سان ماريو آھي.“
”تنھنجو ساٿي وڙھندي ماريو ويو آھي. سرڪاري بيان آھي ته سندس موت ضرورت سبب ٿيو آھي.“
”شرم ڪن برطانوي عدالتون...... اھي تعصب واري شاھديءَ جي بنياد تي اھڙا فيصلا ڪري ڇڏينديون آھن. ۽ اھو فيصلو جنھن ۾ مون کان پڇا ڳاڇا لازمي ھئي، مون کان سواءِ ڪيئن ٿي ويو؟“ مون رڙ ڪئي، ”تل ابيب کان واشنگٽن تائين ھڪ نموني جون تارون ٿيون لُڏن، اھو برطانوي انصاف آھي!“
مونکي ايڏي ڪاوڙ ۾ ڏسي، منھنجي سيل ۾ آندو ويو. انھيءَ شام منھنجي مٿي ۾ ڏاڍو سور ھو. گارڊ مونکي غور سان ڏٺو، جو مان بيچينيءَ ۾ ھيڏانھن ھوڏانھن گھمي رھي ھيس.
9- سيپٽمبر تي مسٽر فرو وري مون سان مليو. ھن مون کان پڇيو ته، مان ڪھڙي ملڪ وڃڻ پسند ڪنديس. مون چيو، ”پنھنجي وطن فلسطين.“ مون اھو اصرار به ڪيو ته مونکي ھڪدم آزاد ڪيو وڃي. مون پنھنجي آزاديءَ لاءِ دير ۾ کين، سندن حق ۾ خراب سڏيندي نتيجن جي ذميواري سندن مٿان مڙھي. انھيءَ ڏينھن ئي بي. او. اي. وي سي جھاز اغوا ٿيو. مونکي پنھنجي آزاديءَ جو يقين ٿي ويو. مسٽر فرو شام جو مون وٽ آيو، ۽ چيائين، ”توکي خبر ته ھوندي ته ھي ڇا ٿي رھيو آھي.“ مون چيو، ”فرنٽ کي خبر آھي ته ھو ڇا ڪري رھيو آھي. مونکي برطانوي عدالت جي ڪارنھن جي ضرورت ناھي، جو ان جي سفارش تي منھنجي قسمت جو فيصلو ٿئي.“
10- سيپٽمبر تي مونکي پيٽرڪ ڏاڍو ياد آيو. مان پنھنجا لُڙڪ روڪي نه سگھيس، ۽ ڪجھ به کائي نه سگھيس، جو پيٽرڪ ته بک تي مري ويو ھو. ماني کائيندي روز مونکي اھا ڳالھ ياد ايندي ھئي. ميٽرن مونکي دلاسو ڏيندي ھئي. ھوءَ ھڪ نرم دل ۽ نيڪ عورت ھئي. ھوءَ مونکي نصيحتون به ڪندي ھئي، پر ڪاوڙ ۽ اداسيءَ جي جذبن کي دلاسي جي لفظن سان ڪھڙو سڪون ٿي ملي سگھيو! پر مان انھيءَ ڳالھ تي خوش ھيس ته، بي. او. اي. سي. جو جھاز اغوا ڪري، پي. ايف مسافرن جي بدلي ۾ منھنجي گھر ڪئي ھئي. مسٽر فرو مون وٽ آيو، ۽ پيٽرڪ جي پاسپورٽ بابت پڇندي چيائين، ”ليليٰ تنھنجو پارٽنر ڪير ھو؟“ ھاڻي مسٽر فرو دَر بند ڪري ڇڏيو ھو.
”منھنجو نالو ليليٰ نه، پر مس ليليٰ خالد ڪمانڊو پاپولر فرنٽ آھي. ھاڻي توھان سمجھيو مسٽر فرو.“ ھو اڃا منھنجي انھيءَ رويي تي حيران ھو، جو مون وڌيڪ چيو، ”توھان جي پنھنجي قانون مطابق توھان کي ھتي ڪنھن عورت ساٿيءَ کان سواءِ اچڻ جي اجازت ناھي- ۽ ھا، مونکي برطانوي انصاف آڏو ڪڏھن ٿو پيش ڪيو وڃي؟“
ھاڻي ته ڏاڍو پريشان ٿي ويو، ۽ ڀڻڪندو، پوئتي مڙيو ۽ در کوليندي ندامت سان پڇيائين، ”مان تنھنجي ڪنھن ڪم اچي سگھان ٿو.“
چيم، ”ھا، مان پنھنجي ڪمانڊو لاءِ سوئٽر اُڻڻ چاھيان ٿي. مھرباني ڪري توھان مونکي اُنَ ۽ سوئا آڻي ڏيو.“
ھن وعدو ڪيو. پر ٻڌايائين ته قانون اھڙي اجازت نٿو ڏئي. مون ڪاغذ ۽ پينسل گھري. ھن مونکي ٻه انچ ڊگھي پينسل ڏني. جيتوڻيڪ مونکي جھوٽا ٿي آيا، ۽ ڏندن ۾ سور به ھو، پوءِ به مون پيٽرڪ جي ياد ۾ ھڪ نوٽ لکيو:
”اڄ کان چار ڏينھن اڳ اسان پنھنجي غيرفاني سفر تي روانا ٿيا ھئاسين. تنھنجو روح منھنجي اندر کي اميدن سان ڀري ٿو ڇڏي ته اسان جنھن سفر تي نڪتا ھئاسين، اھو انصاف ۽ عزت جي قدرن تي مبني ھو. تو اُنھن ماڻھن لاءِ سِرُ ڏنو، جن کي تون نه سڃاڻندو ھئين. جيتوڻيڪ مان توکي نه سڃاڻندي ھيس، پر مان توکي پنھنجي زندگيءَ جي ھر ڄاتل شخص کان وڌيڪ سڃاڻان ٿي. مونکي سدائين انھن ماڻھن سان عقيدت رھي آھي، جن پنھنجي ذات کان وڌيڪ ٻين سان پيار ڪيو آھي. مان توکي پنھنجي علم مطابق ھر سورمي ۽ پنھنجي جذبن جي حوالي سان ھر خواب کان وڌيڪ سڃاڻان ٿي، مون سدائين انھن ماڻھن جي پوڄا ڪئي آھي، جن آزاديءَ خاطر سِرَ ڏنا آھن، ۽ روشنيءَ، زندگيءَ تي ترقيءَ جي دشمنن کي للڪاريو آھي. تو فلسطين لاءِ موت قبولي، اسانجي مظلوميت جي مرڪزيت حاصل ڪري ورتي آھي. تنھنجو روح اسان کان مظلوميت ختم ڪرڻ جو مطالبو ڪري رھيو آھي. تون اسان جي جدوجھد ۾ شامل ٿي، اسان کي بين الاقوامي ڀائپيءَ جو سبق ڏنو آھي، ۽ لاطيني آمريڪا ۽ فلسطين جي عوام کي ھڪ سَڳي ۾ سوگھو ڪيو آھي. تو پنھنجو خون وھائي تاريخ لکي. تو پنھنجي سدا حيات روح سان کَنڊن کي مِلائي ڇڏيو آھي. تو سدا حيات زندگي حاصل ڪري، ديوتائن جو درجو حاصل ڪري ورتو آھي. تون ھڪ ئي وقت ليفيٽ، بائرن، فارمن بيٿون، چي گويرا، پيٽرڪ آگيوليو ۽ فلسطيني انقلابي آھين. تون مئو ناھين، تون زندھ آھين. تون سدائين زندھ رھندين، تون فلسطيني انقلاب جو روحاني رھبر آھين.
ليليٰ“
11- سيپٽمبر جي ڏينھن جي شروعات ھينڊراس جي سفير اچڻ سان ٿي. وڏين وڏين مڇن وارو، ڪنھن وڏي زميندار جھڙو. مسٽر فرو سندس تعارف ڪرائيندي، ”ھز ايڪسيلنسي ڪائونسل آف ھينڊراس.“ ھن پڇيو، ”تو وٽ ھينڊراس جو پاسپورٽ ڪٿان آيو؟“
”ڇا پاپولر فرنٽ توھان کي جڙتو بنانا جو سفير ڪري موڪليو آھي؟“ مون نفرت مان چيو.
ھز ايڪسيلينسي ته اِھو ٻڌي سڙي ويو، ۽ توائيءَ مان موٽي ويو. سرڪاري عملدارن لاءِ اھا ڳالھ ڪيڏي نه افسوس جھڙي ھئي، ته ھڪ لاطيني ڪائونسل تي ھڪ نامعلوم ھائي جيڪر فلسطيني چٿر ڪري رھي ھئي. ڏاڍي بي عزتي ۽ ڪاوڙ جھڙي ڳالھ ھئي. مون مسٽر فرو کي ياد ڏياريو ته ھن اُن ۽ سُوئن جو وعدو نه پاڙيو آھي. ھن مونکي سمجھائيندي چيو، ”توکي ڪابه تيز چُھنب واري شيءِ رکڻ جي اجازت ناھي.“ اصل ۾ اِھا ڳالھ چوندي، ھن اھو معلوم ڪرڻ ٿي گھريو، جيڪڏھن توکي آزاد نه ڪيو ويو، ته ڇا ھو واقعي مسافرن سوڌو جھاز تباھ ڪري ڇڏيندا. مون بنا ھٻڪ جي چيو، ”ھا بلڪل.“
”ڇا توھان ۾ انسانيت بلڪل ڪانھي! ڪجھ شرم ڪريو.“
ھاڻي مون به رڙ ڪئي، ”جيڪڏھن توھان ۾ ٿورو به شرم آھي ته، پنھنجي لغت مان اِھو لفظ ڪڍي ڇڏيو.“ ھاڻي مان صيھونيت، سامراجيت ۽ برطانوي وحشت تي ڳالھائڻ شروع ڪيو، پر مسٽر فرو مون کي لاجواب ڪندي چيو، ”مھرباني ڪري تقرير ختم ڪيو ليليٰ خالد! اسان جي حڪومت آھي ئي سامراجي.“ مون کي حيرت لڳي، مون محافظن کان پڇيو ته مسٽر فرو حڪومت جي حمايت ڇونه ڪئي. ھنن مون کي ٻڌايو ته، ايلنگ ۾ ليبر پارٽيءَ جا اھڙا گھڻا ميمبر آھن، جيڪي قدامت پرست حڪومت جي حق ۾ ناھن.
12 سيپٽمبر تي جڏھن مون اِھو ٻڌو ته سامراجين جا جھاز تباھ ڪيا ويا آھن ته، مون به پنھنجو رويو بدلايو. انھيءَ زماني ۾ برطانيه ۾ طرحين طرحين ھڙتالون ٿي رھيون ھيون. مون سوچيو ته منھنجا محافظ به پنھنجي ساٿين جي حق ۾ ھڙتال ڪن. مان جنھن مھل کين بغاوت لاءِ اڀاري رھي ھيس، مسٽر فرو اندر اچي ويو. اندر اچڻ شرط ھن ٿڌو ساھ کڻي چيو، ”آخر تون ڪرڻ ڇا ٿي چاھين؟“ مون چيو، ”ھنن قيدين کي آزاد ٿيڻ گھرجي.“ ”ڪھڙا قيدي؟“ ھن حيران ٿي پڇيو. مون محافظن ڏانھن اشارو ڪري چيو، ”ھي جيڪي صبح شام ڪم کي لڳا پيا آھن.“
”چڱو، ھن دفعي تنھنجي جيت آھي. ڏسان تون ڇا ٿي ڪرين.“ مسٽر فرو شفقت سان چيو، ۽ پنھنجا فائيل چيڪ ڪرڻ لڳو. مون ڳالھائڻ شروع ڪيو، ”مونکي خبر آھي ته داخلا واري وزارت برطانوي قانون جي خلاف ورزي ڪري رھي آھي.“
ھن مٿو کنھندي چيو، ”تون ڇاٿي ڪرڻ گھرين؟“
مان ڪاوڙ مان چيو، ”توھان کي خبر آھي ته مان ڇھن ڏينھن کان تَــڙُ نه ڪيو آھي.“ ھن ھڪدم پنجين ماڙ تي منھنجي وھنجڻ جو انتظام ڪرايو. مان چئن پوليس ميٽرنز جي نظرداريءَ ھيٺ آندي ويس. ھو چارئي ڪمري جي ڪنڊن کان بيھي رھيون، ۽ مونکي پنھنجي سامھون ڪپڙا لاھڻ لاءِ چيائون.
13 سيپٽمبر مون لاءِ ڏاڍو خراب ڏينھن ھو. مان سڄو ڏينھن بيمار رھيس، ۽ رات جو به ننڊ نه آئي. ڊاڪٽر کي گھرايو ويو. ھن پنير سينڊ وچ ۽ ڪافي پيئڻ کانسواءِ به ڪجھ کائڻ لاءِ چيو، ۽ ننڊ لاءِ مون کي ٻه گوريون ڏنائون. انھن گورين جو مون تي ڏاڍو خراب اثر ٿيو. اِھا رات مون لاءِ ئي نه، ھر ڪنھن لاءِ مصيبت ھئي. مان مرڻ ڪنڌيءَ تي ھيس. جڏھن مون صبح جو اکيون کوليون ته ڏٺم، ھر ڪنھن جون اکيون آليون ھيون. اُھا وڻندڙ ميٽرن ته منھنجي ھوش ۾ اچڻ تي ڏاڍو خوش ٿي. مون کان سواءِ اِھا رات سڀني ماڻھن جاڳي گذاري ھئي.
ايندڙ ٻه ھفتا بس ائين ئي دستور موجب گذريا. مونکي ميٽرن جو ڪمرو استعمال ڪرڻ، ۽ ڏھن والن تائين بنا محافظ جي گھمڻ جي موڪل ملي ويئي. 17 سيپٽمبر کان پوءِ جا واقعا، خاص طور تي اردن جا سياسي واقعا منھنجي ذھن تي حاوي ھئا. مسٽر فرو ۽ سندس ساٿين سان بحث به انھن ئي معاملن تي ٿيندو ھو. مونکي خطن جو ھڪ بنڊل ڏنو ويو، جن ۾ ڪجھ ماڻھن منھنجي تعريف ۽ ڪن تنقيد ڪئي ھئي. ھڪ خط ۾ شاديءَ جي آڇ به ھئي. مونکي ڪنھن خط جو جواب لکڻ جي موڪل نه ھئي، پر پيءُ ماءُ ۽ ويجھن دوستن کي خط لکڻ جي اجازت ھئي. مون خطن کي ترجمو ڪرڻ جي آڇ به ڪئي، پر مسٽر فرو ٻڌايو ته، برطانوي حڪومت پنھنجي مترجمن تي ڀروسو ڪندي آھي.
ھوڏانھن اردن رتوڇاڻ ٿي رھيو ھو، ۽ ھيڏانھن مان قيد ۾ فقط احتجاج ۽ حُسين جي رويي کي نِندي رھي ھيس. برطانوي پوليس کان خبر پئجي رھي ھئي ته نومبر 68ع کان شروع ٿيل حراس ۽ دھشت گردي لڳاتار جاري آھي. بادشاھت کي بچائڻ لاءِ سڄي ملڪ کي داوَ تي ھنيو ويو ھو.
گھڻن اھو الزام مڙھيو ته، پي. ايف. ايل. اي. 70ع جي رتوڇاڻ ۾ اردني حڪومت جي مدد ڪري ھئي، ۽ ٽن جھازن جو اغوا به انھيءَ مدد جو حصو ھو. فلسطيني انقلاب کي ختم ڪرڻ لاءِ اردني حڪومت جي اِھا چال، عوام ڪنھن به نموني قبول نه ڪئي. انھن فسادن ۾ ھڪ ٻي ڳالھ به پڌري ٿي سامھون آئي، ته حُسين، پنھنجو تختو اونڌو ٿيڻ کان، اسرائيل کي پنھنجي سلطنت تي قبضو ڪرڻ کان وڌيڪ چڱو ٿي سمجھيو. آمريڪين ته عوام کي قربان ڪري، ھر قيمت تي حُسين جي حڪومت کي برقرار رکڻ جو گُر آزمايو. انھيءَ ڊرامي جو مکيه ڪردار حاڪميت زدہ حشمتي خاندان ھو. ٻيون عرب رياستون خاموش ھيون، گولڊا ميئر ۽ نڪسن جي واشنگٽن ۾ مرتب ڪيل سازش کي عملي طور پڌرو ٿيندي ڏسي، فقط افسوس جون قائل ھيون.
(5)
17 سيپٽمبر تي برطانوي محافظن، پنھنجي مرضيءَ تي الائجي پنھنجي آقائن جي چوڻ تي مونکي صلاح ڏني ته مان سياسي پناھ لاءِ درخواست ڏيان. مون لاءِ اھا سياسي بد ديانتي ھئي. مون قطعي انڪار ڪري ڇڏيو. مون مطالبو ڪيو ته، مونکي آزاد ڪيو وڃي، جيئن مان اردني ڪامريڊن سان گڏجي ويڙھ ۾ حصو وٺي سگھان. اردن ۾ جيڪي ڪجھ ٿي رھيو ھو، تنھن سبب مان پريشان ھيس. جيتوڻيڪ ظاھري طور تي مان پرسڪون ھيس. مسٽر فرو روز اچڻ وارن ماڻھن مان ھيو. ھو حيران ھو ته مسلمان دشمن سان وڙھڻ بجاءِ پاڻ ۾ ڇو ٿا وڙھن. مون کيس طبقن ۾ ورھايل معاشري جي نفسيات ۽ رد عمل سمجھايا، ۽ اھو به ٻڌايم ته علائقي جو بادشاھ به دشمن جي ڪيمپ مان ھو. مسٽر فرو منھنجي ڳالھ ڌيان سان ٻڌي، پر ٻين اولھ وارن مفڪرن جيان ھو به طبقاتي ڇڪتاڻ جي اثرن کي سمجھڻ کان لاچار ھو. پر ھن مونکي ايڏيون تلخ ڳالھيون ڪرڻ کان روڪيو، جڏھن ته منھنجي رڳ رڳ ۾ اھو احساس سمايل ھو ته، اردن ۾ شھنشاھيت جو انت ئي سماجي ھڪجھڙائيءَ جو بنياد ٿي سگھي ٿو. منھنجي طبقاتي تجزياتي سوچ کي پرکڻ لاءِ، مون کي ھڪ ھفتو آزاد شھريءَ جي حيثيت سان رھڻ جي دعوت ڏني ويئي. مون چيو، ”آزاديءَ کان پوءِ مان ڪرسمس تائين برطانيه ۾ رھڻ پسند ڪنديس، جيئن برطانوي جمھوريت جو لطف ماڻي سگھان.“ مسٽر فرو منھنجي طنزيه لھجي کي محسوس ڪندي چيو، ”ھاڻي سٺو اِھو آھي ته تون اردن ھلي وڃ، نه ته مان پنھنجي زال کي نه ڇڏي ڏيان.“
”سائين! سٺو اِھو آھي ته توھان پنھنجي زال کي ٻڌائي ڇڏيو ته ھوءَ پريشان نه ٿئي. مونکي پيءُ جيڏي برطانوي آفيسر سان شادي ڪرڻ جو ڪوبه شوق ناھي. مان ته ڪنھن عرب انقلابيءَ يا ھاريءَ سان شادي ڪرڻ پسند ڪنديس. نه ڪي، ڪنھن برطانوي رئيس، يوناني واپاري يا آمريڪي صنعت ڪار سان. مسٽر فرو، ھاڻي توھان جي مٿي ۾ ويٺي ڳالھ؟“
برطانوي پريس ۾ اردني جنگ بابت جيڪي ڪجھ ڇپبو ھو، مون تائين اھوئي پھچندو ھو. ھاڻي شامي فوج جي ھٿ چراند جون خبرون به اچي رھيون ھيون. آمريڪي ۽ اسرائيلي جارحيت جون خبرون به اچڻ لڳيون. اھي اطلاع به اچڻ لڳا ته، ”شامي فوجن“ کي ”بھادر اردني فوجون“ چيڀاٽي رھيون آھن. ھاڻي مونکي لڳو ته اردني حڪومت جي زوال جا امڪان وري ختم ٿي رھيا آھن. ۽ جڏھن مون حُسين ۽ عرفات کي بادشاھن ۽ صدرن سان ھٿ ملائيندي ڏٺو ته، مونکي محسوس ٿيو، ڄڻ انقلاب جي پُٺِ ۾ ڇُرو لڳي رھيو ھجي. جيڪڏھن مان ھجان ھا ته، ڪانفرنس ۾ شامل ٿيندڙن کي گولين سان اُڏائي ڇڏيان ھا. مونکي لڳي رھيو ھو، ڄڻ مزاحمت کي تاريخي ورثي طور دفن ڪيو ٿي ويو. مونکي انھيءَ رت جي زيان ٿيڻ جو ڏک ٿي رھيو ھو، جيڪو ھلٽن، قاھرہ، قُيا محل ۽ عرب ليگ ھيڊ ڪوارٽرس کان سواءِ اردن جي گھٽين ۾ وھندي، اسانکي پنھنجي شھادت لاءِ سڏي رھيو ھو. مان عرب ليگ کي پيٽرڪ جي خون جي ڏنڊ کان ڌار نٿي ڪري سگھان، جيڪو اڃا به مردہ خاني ۾ پيو ھو، ۽ ھوڏانھن انقلاب دشمن ٺاھ تي صحيحون ٿي ويون. مونکي خبر ھئي ته مجاھد انھيءَ منصوبي کي نه مڃيندا، ۽ موجودہ قيادت جو امتحان وٺندا، ۽ اِھو ڪم فرنٽ جا ڪارڪن ئي ڪري سگھن ٿا. ايندڙ ڪجھ مھينن ۾ عرفات ۽ سندس ساٿين جي سمجھ ۾ اھا بنيادي ڳالھ نٿي آئي ته عرب جي قبائلي روايتي سماج جي ڀيٽ ۾، فلسطيني عرب انقلاب جي ڳالھ بنيادي ھئي. حُسين جولاءِ 71ع جي آپريشن ذريعي گوريلن کي ختم ڪرڻ جي مھم ھلائي. ان جي باوجود سعودي، مصري ٺاھ ڪاميٽيءَ جي گھڻن کي قبول ڪرڻ لائق لڳي، ۽ مصر جو حسن، حُسين سان گڏجاڻيءَ لاءِ راضي ٿيو.
28- سيپٽمبر تي اطلاع مليو ته صدر ناصر مري رھيو آھي. مونکي نه انھيءَ خبر تي يقين آيو، ۽ نه ان کان پوءِ ٿيندڙ واقعا خطرناڪ محسوس ٿيا، مان ته حُسين – عرفات ڳالھين جو ٻڌي ششدر ٿي ويئي ھيس، جو شام تائين ناصر جي موت جي خبر اچي ويئي. جيڪا ڳالھ شڪ ۾ منھنجي اندر ۾ درد پيدا ڪري نه سگھي، سا يقين ۾ بدلجڻ تي مونکي ڏُکارو ڪري ويئي. چي گويرا ۽ ھوچي منھ جو موت مون لاءِ وري تازو ٿي ويو. انھيءَ جي شدت اڃا به گھڻي ھئي، جو پھرين ڳالھ ته مان عرب ھيس، ۽ ٻيو ته ناصر جي ڏاڍي پرستار. مونکي لڳو، ڄڻ منھنجو ھڪ حصو مري ويو آھي. پر مونکي خوشي به ھئي، ته مان ناصر جي وقت ۾ زندھ رھي آھيان. ۽ ان وقت وڌيڪ خوش ٿينديس، جڏھن آزاد فلسطين ۾ مونکي رھڻ نصيب ٿيندو.
مسٽر فرو ۽ اوسي پاسي جي ٻين ماڻھن ڏٺو ته مان ڪيڏي ڏُکاري ھيس. ھو انھيءَ تي حيران ته، ڪالھ تائين مون جنھن شخص کي ننديو ٿي؛ اڄ ان لاءِ ڏکاري ھيس. کين اھا خبر نه ھئي ته، منھنجي دنيا ۾ سامراج سان وڙھڻ وارو اڪيلو فرد ناصر ئي ھيو.
29- سيپٽمبر تي مسٽر فرو مونکي ٻڌايو ته شايد توکي رھا ڪيو وڃي. مون اشارا سمجھڻ لاءِ ڌيان سان اخبارون پڙھيون. خاص ڪري جڏھن آخري ڇھ يرغمالي بين الاقوامي ريڊ ڪراس سب ڪاميٽيءَ جي حوالي ڪيا پئي ويا. اھو آخري مرحلو 13- سيپٽمبر 70ع تي مڪمل ٿي چڪو ھو. جنھن پَل يرغمالي سائپرس پھتا ھوندا، مونکي به تياريءَ جو حُڪم مليو. مونکي ماڳ جي ڄاڻ نه ھئي. مون برطانوي دوستن کي موڪلاڻيءَ جي چُمي ڏني، ۽ ايلنگھ ھلٽن ۾ گھڻا نوان مھمان موڪلڻ جو وعدو ڪيو، جو ھتي محافظ ۽ جاءِ، ٻئي مفت ھئا.
صبح جو ساڍي ڇھين وڳي مسٽر فرو مون وٽ آيو، ۽ پڇيائين ته مان ڪھڙي ملڪ وڃڻ پسند ڪنديس. مون ڀروسي سان چيو، ”ڪمانڊرن اِھو فيصلو ته پاڻ ڪري ڇڏيو ھوندو. ھونءَ مونکي ڪھڙي ملڪ ٿو موڪليو وڃي؟“
مسٽر فرو جواب نه ڏنو، پر ايندڙ ڪيترن ڪلاڪن تائين ڪنھن به سوال جو جواب نه ڏنو. مونکي ٻڌايو ويو ته، جيئن ته مان سپاھي آھيان، تنھن ڪري قائدي قانون جو احترام منھنجو فرض ھئڻ کپي، جو مونکي برطانيه کان ٻاھر نِيو ٿي ويو. ميٽرن مونکي ٻڌايو ته، گھٽين ۾ ماڻھو قطارون ٺاھي بيٺا آھن، جيئن کن پل لاءِ مونکي ڏسي سگھن. پر اھي ته سڀ ماڻھو مايوس ٿيندا، جو مونکي ته بند گاڏيءَ ۾ نيو ٿي ويو. مان اِھو ڏسي حيران ٿي ويس ته منھنجي گاڏيءَ سان گڏ، منھنجي پھري لاءِ پوليس جي گاڏين ۽ موٽر سائيڪلن جو ھڪ قافلو ساڻ ھو. مون ھڪ نظر ايلنگ پوليس اسٽيشن ٻاھران بيٺل ماڻھن تي وڌي، ۽ پوءِ مونکي فوجي ھوائي اڏي تي آندو ويو، جيئن ئي مان ھيليڪاپٽر ۾ ويٺيس، مون آڱرين سان فتح جو نشان ٺاھيو، مسٽر فرو کي الله واھي چيم، ۽ ھڪ دفعو وري ايلنگ اچڻ جو وعدو ڪيم، تنھن تي فرو رڙ ڪئي، ”نه- برطانيه اچجانءِ، پر ايلنگ نه اچجانءِ.“
اسان ڪلاڪ کن تائين ھيليڪاپٽر تي اُڏامندا رھياسين، ۽ ڪنھن بي نانءُ ايئرپورٽ تي لٿاسين. مون ڪيپٽن کي چيو، ”ھوائي جھاز کان ڏکيو ھيليڪاپٽر اغوا ڪرڻ ھوندو آھي.“ ڪيپٽن جي سمجھ ۾ منھنجو طنزيه جملو نه آيو. ھاڻي اسان وري ھڪ جھاز ۾ سوار ٿياسين، ۽ اڻ ڄاتل ماڳ ڏانھن روانا ٿياسين، ھڪ شخص ٻئي کي چيو، ”اڃا ته ھڪ ٻي عورت کي به اچڻو آھي.“ مونکي ڄاڻ ھئي ته، اھا ڳالھ ھنن امينه ڌبور لاءِ ڪئي ھئي، جيڪا زيورچ ۾ قيد ھئي. ھاڻي اسان اوچتو ميونخ ۾ وڃي لٿاسين. اِھو ڪو فوجي ھوائي اڏو ھو. مون دَريءَ مان ھٿياربند گاڏيون ڏٺيون. جھاز ۾ مونکي آخري سيٽ تي ويھڻ لاءِ چيو ويو. ايڪشن آرگنائيزيشن جا ٽي فرد، صفيه عبدالرحمان، حنا بي، ۽ نشاط کي به ساڳئي جھاز ۾ آڻي ويھاريو ويو. مان انھن مان ڪنھن کي به نه سڃاڻندي ھيس. ايندڙ اسٽاپ زيورچ ھو، جتان امينه، ڪامريڊ ابراھيم توفيق ۽ محمد ابوال مائجه جھاز ۾ سوار ٿيا. مون گھٽ ۾ گھٽ امينه کي سلام ڪرڻ ٿي گھريو، پر اجازت نه ملي. اسان پري کان ئي ھڪ ٻئي کي سلام ڪيو. ھر مسافر لاءِ ڌار ڌار باڊي گارڊ ھئا، پر اسان مان ڪنھن کي به ھٿ ڪڙي لڳل نه ھئي. 30- سيپٽمبر جي رات ڏاڍي ڊگھي ھئي. قاھرہ تائين جو سفر مونکي زندگيءَ جو سڀ کان ڊگھو سفر لڳو. اسان کي سڄو وقت ويٺي رھڻ جو حُڪم مليو.
پھرين آڪٽوبر تي صبح جو اٺين وڳي اسان قاھرہ پھتاسين. شھر ۾ صدر ناصر جي موت جو سوڳ ھو. ايئرپورٽ تي اسان کي برطانوي، سوئيز ۽ جرمن سفير مليا. اسان مان ھر فرد کي ڌار ڌار سرڪاري طور تي مصري عملدارن جي حوالي ڪيو ويو. مونکي اھو ڏاڍو عجيب لڳو ته، اسان سان گڏ پيٽرڪ جو لاش نه آيو ھو. اسان کي مصري مھمان خاني ۾ آندو ويو، ۽ يارھن ڏينھن اُتي رھايو ويو. سبب، حفاظت ۽ اسانجي سلامتي ھو.
12- آڪٽوبر تي اسانکي دمشق موڪليو ويو، ۽ ھر ڪمانڊو پنھنجي پنھنجي يونٽ ۾ ڪم ڪرڻ شروع ڪري ڏنو. بيروت موٽڻ کان اڳ مان پنھنجي دوست علي زازا سان مليس. ھي اھوئي شخص ھو، جنھن ٽي- ڊبليو- اي. قصي ۾ مونتي مصري انٽيليجنس لاءِ ڪم ڪرڻ جو الزام ھنيو ھو، مون ڪمري ۾ داخل ٿيڻ شرط چيو، ”ڪرنل، ھاڻي توکي يقين ٿي ويو ھوندو ته فرنٽ يا سندس ڪارڪن ڪنھن جا ڇاڙتا ناھن. ڇا توھان ھاڻي مونکي پنھنجي مھمان خاني ۾ رکڻ پسند ڪندا؟“
”نه ليليٰ! ھاڻي تون مون سان لنچ کائين ته تنھنجي مھرباني.“ ڪرنل چيو.
”نه، مھرباني. مونکي ٻن ڪلاڪن جي اندر بيروت پھچي، پنھنجي يونٽ ۾ رپورٽ ڪرڻي آھي. الله واھي. فلسطين جي جنگ جي محاذ تي اوھان سان ملاقات ٿيندي.“
آڪٽوبر جي وچ ۾، مان بيروت ويس. ۽ اتي ھڪ پريس ڪانفرنس الحدف جي آفيس ۾ ڪيم. مون ٻڌايو ته پيٽرڪ کي اسرائيلين قتل ڪيو، ۽ برطانوي حڪومت پنھنجي ھوائي حدن ۾ ٿيل ڏوھ کان اکٻوٽ ڪئي.
ايندڙ ڪجھ ھفتا، مون پريس فوٽو گرافرن ۽ رپورٽرن کي انٽرويو ڏيندي، ۽ پنھنجي عرب، عراقي ساٿي ڪمانڊو بسم سان شادي ڪرڻ جي تيارين ۾ گذاريا. اسانجي شادي 26- نومبر تي ٿي. ڪجھ ھفتا گڏ رھياسين، ۽ پوءِ ٻيئي پنھنجي ڪم تي موٽي آياسين.
•••••••••