اردن ۾ آمريڪا
ھڪ پاسي فلسطيني عوام جي آزاديءَ لاءِ منھنجون ڪوششون جاري ھيون، ته ٻئي پاسي وڏيون طاقتون وچ اوڀر تي پنھنجو امن مشن مڙھڻ جي ڪوششن ۾ مصروف ھيون.
يو- اين- جي امن قرارداد 242 تي عمل ڪرڻ لاءِ سيڪريٽري جنرل يوٿانٽ ڊاڪٽر جارنگ کي پنھنجو ھيڊ ڪوارٽر سائپرس جي شھر نڪوسيا ۾ 67ع ۾ قائم ڪرايو. ۽ تل ابيب، بيروت، قاھره ۽ عمان سان رابطو قائم ڪري، يوٿانٽ کي رپورٽ ڏني.يوٿانٽ رکي رکي يو- اين- ۾ غير يقيني ۽ غير ذميواريءَ وارا بيان ڏنا. جن جو متن اِھو ھو ته، ڊاڪٽر جارنگ کي پنھنجو مشن جاري رکڻ گھرجي، جيئن ڌرين ۾ ٺاھ جون ڪوششون جاري رھن.
ڊاڪٽر جارنگ 9- اپريل تائين دنيا جي چوڌاري چڪر ڏنا، ۽ سندس مشن جو وقت اچي پورو ٿيو. ھاڻي چئني وڏين طاقتن کي سوچڻ جو موقعو ڏنو ويو، ۽ سندن فيصلو اِھو ھو ته گڏيل سھڪار، ۽ اھو به روس ۽ آمريڪا جي ڳالھ ٻولھ وسيلي، يو- اين جي نگرانيءَ ۾ فيصلي تي عمل ڪرايو وڃي. اسان جي وجود جو سوال ۽ ان کان انڪار جو مسئلو يو- اين مان کڻي وڏين طاقتن جي بند منھن وارين ٿيلھين ۾ وڌو ويو. عرب اڳواڻن انھيءَ مڙھيل فيصلي کي قبول ڪيو، جيئن ھو چئي سگھن ته وڏين طاقتن جي خواھش ۽ فيصلي کي رد ڪرڻ سندن وس جي ڳالھ نه ھئي.
اسرائيل کي احساس ٿيو ته چئني طاقتن جي ڳالھ ٻولھ تعصب تي ٻَڌل ھئي. ڇوته ھڪ اسرائيل کي انھن ڳالھين تي ڪوبه اختيار نه ھو، ٻيو ته؛ اسرائيلين سوچيو ته کين اسرائيل جي ئي خلاف استعمال ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ويئي آھي، ڇوته ٻن طاقتن، يعني سوويت يونين ۽ فرانس. اسرائيل جي پوزيشن جي باري ۾ سٺو رويو نٿي رکيو. پر وچ اوڀر جي مسئلي سان لاڳاپيل سڀني پارٽين 69ع کي عرب- اسرائيل جھيڙو ختم ڪرائڻ جو سال ڪري ملھائڻ ٿي گھريو. فلسطينين جي ڪاوڙ دور ڪرڻ لاءِ فلسطين جو ڦوڪڻو به ھوا ۾ اڏايو ويو. آمريڪا ۽ اسرائيل والاريل علائقن ۾ انھيءَ ڦوڪڻي جي ملڪيت قبول ڪرڻ واري جي ڳولا به ڪئي، پر ناڪام ٿيا.
جيئن جيئن مزاحمت طاقت حاصل ڪري، عرب عوام ۾ ڦھلجي ويئي، يو- اين ۽ وڏين طاقتن جي وچ ۾ ڳالھين جي رفتار تيز ٿيندي ويئي. چئني طاقتن جون ڳالھيون، ٻن طاقتن جون گڏيل ڳالھيون ٿي ويون، ۽ پوءِ آمريڪا ۽ روس پنھنجي پنھنجي دڪانداري ۽ پنھنجي مؤڪل جي طرفداري ڪرڻ لڳا. پوءِ اھو فيصلو ٿيو ته، آمريڪا، سوويت ۽ عرب صلاح کان پوءِ، فيصلي ڪندڙ جي حيثيت سان ڪم ڪندي. انھيءَ نتيجي کي سامھون رکي 9- ڊسمبر 69ع تي راجرز تجويزون آنديون ويون.
راجرز تجويزن جو مطلب ھو ته، اميد ٿي ڪجي ته، عرب- اسرائيل جنگ جي 19 سالن جو انت، دائمي امن جي ڪوششن جي صورت ۾ ٿيندو، جو اڳ ڪڏھن اھڙي اميد ئي نه ڪئي ويئي ھئي. جيئن ته وچ اوڀر ڪنھن به سياسي ڇڪتاڻ جو سبب ٿي سگھي ٿو، تنھنڪري آمريڪا سوچيو آھي ته، جنگ جا امڪان ختم ڪرڻ، شڪ شبھا دور ڪرڻ ۽ سياسي حل ڳولڻ لاءِ زور ڏجي.
راجرز اھو خيال به ظاھر ڪيو ھو ته، آمريڪا جو سڌو سنئون واسطو ۽ اميدون سوويت يونين سان ھيون. ڳالھين لاءِ چئن اھم نقطن کي نظر ۾ رکڻ تي زور ٿي ڏنو.
1. ته جيڪي قومون سڌو سنئون ڪنھن معاملي سان لاڳاپيل نه ھونديون آھن، سي دائمي امن جي ڪوششن ۾ ناڪام رھنديون آھن. وڏيون طاقتون، لاڳاپيل پارٽين کي ڳالھين لاءِ راضي ڪري سگھن ٿيون، ٺھراءَ جو فارمولو پيش ڪري سگھن ٿيون، پر ان جو سڌو سنئون لاڳاپو، لاڳاپيل تي ئي منحصر آھي.
2. ته دائمي امن، لاڳاپيل پارٽين ۽ ملڪن جو سڌو سنئون مسئلو آھي.
3. ته يونين جي قرارداد مڪمل، گڏيل ڳالھين کان پوءِ تيار ڪيل، ۽ جنگ جي خاتمي جي ڀرپور ڪوشش ڪئي.
4. ته جنگ جي ڊيگھ ڪنھن لاءِ به فائدي واري نه ھوندي ۽ وچ اوڀر جي گھوٽالي کي وڌائيندي.
راجرز، عربن کي اپيل ڪئي ته ھو دائمي امن جي انھيءَ ٺھراءَ واري فارمولي کي قبول ڪن، ۽ اسرائيل کي والاريل علائقا خالي ڪرڻ ۽ سلامتي ڪائونسل جي قرارداد تي عمل ڪرڻ جي اپيل ڪيائين. تنھن کان سواءِ جارحيت واري ھر ڪاروائي ختم ڪرڻ لاءِ پڻ چيو ويو.
راجرز جي تقرير تي اسرائيل ۾ شڪ شبھا پيدا ٿيا، ۽ وزير اعظم گولڊا ميئر ان کي اسرائيل جي بچاءَ جي راھ ۾ ھڪ وڏو خطرو سڏيو. آمريڪا ۾ ھمفري ان کي اسرائيل جي دوستي ۽ مفادن کي قربان ڪرڻ جو عمل سڏيو. جيئن ته اسرائيل، راجرز تجويزن کي عربن جي مفاد وٽان سڏيو ھو، تنھن ڪري آمريڪا ۾ صيھونين احتجاج شروع ڪري ڏنو. آمريڪا جي 25 جماعتن 25 جنوري 1970ع تي واشنگٽن ۾ گڏجي، وچ اوڀر بابت آمريڪي پاليسيءَ تي سخت ڪاوڙ جو اظھار ڪيو، ۽ آمريڪي صدر نڪسن، پنھنجي ذاتي دوست، صيھوني صنعتڪار ميڪس فشر کي صيھونين اڳيان سنيھو پڙھڻ ۽ ڏيڻ لاءِ موڪليو. مسٽر فشر ٻڌايو ته ھڪ ھزار کان وڌيڪ صيھوني تنظيمن ۽ ادارن جي اڳواڻن چيو، ”آمريڪا پنھنجي دوستن جو ساٿ ڏيندي آھي، ۽ اسرائيل سندس دوست آھي.“ ھن وڌيڪ ٻڌايو ته آمريڪا، اسرائيل کي فوجي سامان ڏيڻ لاءِ به تيار آھي. تنھن کان سواءِ امن جا امڪان وڌيڪ روشن آھن، جو انھيءَ علائقي جي حڪومتن جون سرحدون محفوظ ۽ عوام پر امن آھي. البت دائمي امن عرب رياستن ۽ اسرائين جي گڏيل رضامنديءَ کان پوءِ ٿي سگھي ٿو. ان کان پوءِ اسرائيل کي وڌيڪ 24 فينٽم جھاز ڏنا ويا.
انھيءَ وچ ۾ 18- ڊسمبر 69ع تي اسرائيل ۽ اردن ۾ ڌار ڌار امن تجويزون پيش ڪيون ويون. اھي به وڏين طاقتن جي نگرانيءَ ۾ تيار ٿيون ھيون. آمريڪي تجويزن کي سامھون رکندي، ٻن حقيقتن تي ڌيان رکڻ گھرجي ته، شام؛ جنھن جا گولان وارا جبل اسرائيل جي قبضي ۾ آھن، ان کي وڏين طاقتن پنھنجي بحث کان ئي ڪڍي ڇڏيو آھي- ۽ اھو، ته اردن لاءِ لازمي آھي ته، تجويزن تي عمل ٿيڻ تائين مزاحمتي تحريڪ کي چيڀاٽي ڇڏي. يارنھن نڪاتي آمريڪي منصوبو ھيئن ھو:
1. 67ع جي جنگ ۾، اردن جي سڀني والاريل علائقن ۾ اسرائيلي فوج مقرر شيڊول مطابق واپسيءَ جو منصوبو مڪمل ڪندي.
2. ھر ھڪ ملڪ، ھر ٻن جي وچ ۾ امن ۽ سلامتيءَ جو تحفظ ڪندو، ۽ ڪنھن به قسم جي دھشت پسنديءَ کي غير قانوني قرار ڏيندو. اردن گوريلا سرگرمين تي پابندي وجھندو.
3. ٻئي ملڪ 67ع جي جنگ کان اڳ جي سرحدن جي باري ۾ گڏيل رضامنديءَ مطابق انتظامي ۽ معاشي سھولتون پيدا ڪندا.
4. اسرائيل ۽ اردن، يروشلم جي باري ۾، قطعي ڪنٽرول جو جھيڙو نبيريندا.
5. انھيءَ نموني ئي اسرائيل ۽ اردن غزا جي علائقي جو فيصلو، اسرائيل ۽ مصر جي برابريءَ ۽ ان جي بنياد تي ڪندا.
6. اسرائيل جي نيڪاليءَ جي حوالي سان اردني اولھائين ڪناري جي علائقن جي تحفظ جي باري ۾ ٻيئي ملڪ گڏيل صلاح سان ڪم ڪندا.
7. اردن، تيران ۽ عقاب جو سمنڊ سڀني ملڪن اسرائيل سوڌو، سڀني ملڪن جي جھازن لاءِ کولي ڇڏيندا.
8. ڊاڪٽر جارنگ، ھڪ بين الاقوامي ڪميشن وھاريندو، جنھن مطابق ھر مھاجر کان اسرائيل ۾ سندس آباديءَ بابت راءِ ورتي ويندي.
9. ٻيئي ملڪ معاھدي مطابق ھڪ ٻئي جي خود مختياريءَ، سرحدي تحفظ؛ سياسي آزاديءَ ۽ امن سان زندھ رھڻ جو حق تسليم ڪندا.
10. ٻيئي ملڪ معاھدي جي تصديق يو- اين جي سلامتي ڪائونسل ۽ چارئي وڏيون طاقتون ڪنديون.
11. سڄو معاھدو، صحيح ڪرڻ کان پوءِ اقوام متحدہ ۾ جمع ڪرايو ويندو، ۽ ان جي ڪٿي به خلاف ورزي ٻِئي ملڪ کي به لاڳاپيل ذميواريءَ کان آزاد ڪري ڇڏيندي.
۽ آخر ۾ آمريڪا جو خيال ھو ته اسرائيل- اردن امن- ٺاھ جا ھڪدم پابند ٿيندا. گڏو گڏ مصر- اسرائيل ٺاھ به عمل لائق ھوندو. انھن معاھدن جو مطلب عرب دنيا کي ورھائي، امن جو ڪوششون ناھن (اھا وضاحت آمريڪا پاڻ ڪئي.)
مٿيون ڳالھيون، آمريڪا جي واضح مقصد کي آئينو ڏيکارڻ لاءِ ڏنيون ويون آھن. آمريڪا وچ اوڀر ۾ مضبوط اسرائيل کي ڏسڻ گھري ٿي. تنھن کان سواءِ عربن کي ذاتي دشمنيءَ جي ڌٻڻ ۾ ڦاسائي، فوجي آمريت ۽ بادشاھتن کي پاڻ ۾ ويڙھائي، پڻ آمريڪا پنھنجي مفادن جي حفاظت ڪرڻ گھري ٿي. ۽ امن منصوبي جو بنيادي مقصد غير فلسطيني اختيارن کي ھٿي ڏيڻ پڻ آھي، جيئن ھڪ فلسطيني صوبو ٺاھيو وڃي، جيڪو يا ته اردني حڪومت جي ھٿ ھيٺ ھجي، يا اسرائيل جي نگرانيءَ ۾. عرب عوام جي راءِ کي نظر انداز ڪندي انھن تجويزن جي سلسلي ۾ الزامَ، جوابي الزامَ ڪڏھن سوويت يونين طرفان ته ڪڏھن عرب رياستن پاران، ھنيا پي ويا. مسئلو اھو ھو ته مصر ۽ اسرائيل، پنھنجي حاڪميت کي قائم رکندي، انھن تجويزن تي ڪيئن عمل ڪن ته جيئن وڏيون طاقتون به ناراض نه ٿين.
انھيءَ ڇڪتاڻ جي نتيجي ۾، 1969ع ۾، خزان جي موسم ۾، ۽ 1970ع جي سياري ۾ ناصر جي حڪومت جو تختو اونڌي ٿيڻ جا سبب سمجھي سگھجن ٿا. جيتوڻيڪ وڏيون طاقتون صحيح طريقي ۽ صحيح رستي کي اختيار ڪرڻ جي حق ۾ ھيون، پر اسرائيل جو سمورو زور ۽ اصرار ناصر جي حڪومت جو تختو اونڌو ڪرڻ ھو. نيٺ روس مصر کي اُھي ميزائيل ڏنا، جيڪي اسرائيلين کي مصر ۾ اندر داخل ٿيڻ کان روڪي ٿي سگھيا. انھيءَ سان گڏو گڏ انھيءَ پروپيگنڊي کي به ھٿي ڏني ويئي ته اسرائيلي اسلحي جي ڀيٽ ۾، مصر کي به روسي اسلحو ڏنو وڃي ته جيئن توازن قائم رھي. آمريڪي ته انھيءَ ڳالھ تي شرمسار ھئا ڪونه ته اُھي اسرائيل جي حمايت ڪري رھيا آھن. انھن عالمي سطح تي يھودي پروپيگنڊي کي وسيع ڪندي اِھو به مشھور ڪيو ته ھزارين روسي ماھر ۽ پائلٽ مصري ملٽري طاقت کي ڪنٽرول ڪري رھيا آھن. ٻئي پاسي سوويت يونين نه فقط مصرين کي گھربل مليٽري قوت ڏيڻ کان انڪار ڪيو، جنھن جي مدد سان والاريل علائقا آزاد ڪرائي سگھجن ھا، بلڪ اھو بنيادي اسلحو به نه ڏنائون، جنھن سان مصر کليل رڻ پٽن ۾ پنھنجي انھن اسٽيشنن جي حفاظت ڪري سگھي ھا، جن کي قائم ئي سوويت مشوري ڪيو ويو ھو. انھيءَ کان علاوہ سوئز واھ کي قومي ملڪيت ۾ وٺي استعمال ڪرڻ جي مصري تحريڪ کي آمريڪا ۽ اسرائيلين انھيءَ علائقي ۾ آمريڪي قوت کي وڌائڻ لاءِ استعمال ڪيو.
مصر ڪنھن وقت به، نه اسرائيلي فوجي قوت لاءِ خطرو بڻيو نه سوئيز واھ پار ڪندي ۽ استعمال ڪندي انھيءَ طرف ڌيان ڏنو. البت يو- اي- آر جي فضائي علائقن ۾ بيڪار ڦرندڙ اسرائيلي جھازن کي روڪڻ جي پيش بندي ضرور ڪئي. اِھا ڳالھ به موشي دايان ۽ سندس آمريڪي طرفدارن کي نه وڻي.
ناصر جي سڄي ڪارڪردگي ھاڻي رڳو پنھنجي اقتدار کي بچائڻ ۾ لڳي ويئي. والاريل علائقن کي آزاد ڪرڻ جي جستجو ھن کان ھاڻي نه پي پڳي. پر ھو چوندو ھو ته فلسطين کي رڳو اسلحي جي قوت جي زور تي آزاد ڪرائي سگھجي ٿو. پر پوءِ به ھو صيھونين جي انتظام ۾ فلسطين جي قيام، بمطابق 4 جون 47ع کي قابل عمل تصور ڪندو ھو. سياسي صورتحال کي ھو انھن ئي حوالن سان بيان ڪندو ھو. البت وقفي وقفي سان عربن جي جذباتي تسڪين لاءِ نعرن سان ڀريل تقرير ڪري ڇڏيندو ھو. انھيءَ وچ ۾، عالمي طاقتن جي نمائندن جون خفيه سرگرميون جاري رھيون ۽ نيٺ انصاف جي تقاضائن کي پورو ڪندي حُسين ھڪ دوستيءَ جي معاھدي تي صحيح ڪئي، جيڪو راجرز پلان جي تحت اسرائيل اردن معاھدہ ۽ مزاحمت کي ختم ڪرڻ جي منصوبي تي عمل ڪرڻ جو منصوبو ھو.
ھيڏانھن اھي سياسي چالبازيون ٿي رھيون ھيون، ٻئي پاسي مان خليج عرب ۽ عراق جي علائقن جي دوري تي ھيس. مون سان گڏ بھادر انقلابين جي ھڪ ٽيم ھئي، جنھن ۾ صالح صالح ھو، جيڪو گريجوئيٽ ھو ۽ مزدور ليڊر ھو. رشيد عبيدہ ھو، جنھن جي خفيه ڪارنامن کان دشمن سخت خوفزدہ ھو. انھن کان علاوہ سليم عيساوي، ٽي- ڊبليو- اي، شھرت يافته طلعت، اھو انقلابي جيڪو صيھوني يورپ ۾ تيرنھن سالن تائين دھشت پسنديءَ جون سرگرميون ڪاميابيءَ سان جاري رکندو پي آيو. انھيءَ دوري جو مقصد گھڻي ۾ گھڻن ماڻھن کي تعليم ۽ فرنٽ لاءِ پيسو گڏ ڪرڻو ھو. انھيءَ ۾ اسان کي ڪاميابي به ٿي، عرب عوام سان ملياسين. سندن خواھش جو پتو به پيو ته اُھي پنھنجي علائقن مان انگريزن کي يڪدم ڪڍڻ جا خواھشمند ھئا. انھيءَ کان علاوہ آمريڪا جي وڌندڙ رسوخ کي سخت نا پسند ڪندا ھئا. اسان جو استقبال فقط غريب مزدور ۽ ھاري ڪري رھيا ھئا. علائقي جي تيل جا بادشاھ ۽ سياسي چالباز نه! اسين فيبروريءَ جي شروعات ۾ عمان ھليا آياسين ۽ جوابي انقلاب جي سازش جي ڪُن ۾ اسين به ڦاسي پياسين.
شاھ حُسين، فرنٽ لائن رياستن جي وسيع دوري کان پوءِ قاھرہ کان اُتي پھتو ئي ھو، ھو جنگي ڪيفيت جي سرشاريءَ ۾ اھو بيان ڏيئي ويٺو ته؛ جيڪڏھن اسرائيل قرارداد 242 تي عمل نه ڪندو ته کيس سخت نتيجن کي مُنھن ڏيڻو پوندو. انھيءَ سان گڏ اھڙا سخت اُپاءَ ورتائين، جنھن جي نتيجي ۾ سڀني وڏن شھرن مان مزاحمتي مرڪز ختم ڪيا ويا. انھن جا اخبار سِيل ڪيا ويا، ۽ انھن جا عوامي اجتماع ممنوع قرار ڏنا ويا.
ھاڻ اسان سڀ کان اڳ ان منع ٿيل ڳالھين جي خلاف ورزي وڏي پيماني تي ڪرڻ جو فيصلو ڪيو. منھنجي حوالي زرقا جي ويجھو شولر ڪيمپ ھو. مون کي انھيءَ ڪيمپ ۾ شاھ حُسين جي خلاف تقريرون ڪرڻ ۽ عوام کي اِھو ٻڌائڻو ھو ته حُسين جو اِھو قدم آمريڪا ۽ اسرائيل جي کنيل قدمن کان الڳ ڪونه ھو. اسان جي ڪامريڊن اھوئي پيغام کڻي اردن ۾ مظاھرن جي اپيل ڪئي. ھن جي ايجنٽن اسان جي عام اجلاسن کي ڦِٽائڻ ۽ فساد ڪرائن جي ڪوشش ڪئي. پر انھن جو مقابلو انصاف پسندن ڪيو. بحران ھاڻي اڃا وڌي رھيو ھو. آءٌ جڏھن عمان پھتس ته مون کي چيو ويو ته مان جبل التاج اسڪول ۾ وڃي پبلڪ ليڪچر ڏيان. جڏھن مان ڪجھ ڪامريڊن سان گڏ پھتيس ته ٻڌندڙن کي حُسين جي فوجين ڀڄائي ڪڍيو. نه فقط اِھو بلڪ فضا مان انھن جي مٿان گوليون به وسايون ويون. فرنٽ جي لوڪل ڪمانڊر اسان کي وحدت ڪيمپ ۾ واپس وڃڻ لاءِ چيو، ۽ اسان بنا ڪنھن سوال پڇڻ جي ھليا وياسين.
(2)
10- فيبروريءَ جي شام جو مان حيران ٿي ويس. منھنجي مڱيندي بسم جي ڀيڻ سميرا بغداد مان اُتي پھتي ھئي ته جيئن خاندان کان رواجي طور تي مڱڻو ۽ منھنجي نُنھن ھئڻ جو اعلان ڪرائي. بسم ۽ مان فرنٽ جي اجازت سان مڱڻو ڪري چڪا ھئاسين. البت مڱڻي کان اڳ ٻنھي خاندانن مان ڪنھن ھڪ کان به صلاح مشورو نه ورتو ويو ھو.
سميرا جي ڪا فوجي تربيت ٿيل ڪانه ھئي، ۽ مون وٽ ڪا اھڙي جڳھ نه ھئي جو مان کيس جنگ جي محاذ کان پري رکي سگھان ھا. پر ھن پنھنجي سڌي سادي عراقي لھجي ۾ چيو، ”ليليٰ جيڪو تون چوندينءَ، مان اُھو ڪنديس. آءٌ به ته ھڪ عرب عورت آھيان. آءٌ به وڙھڻ چاھيان ٿي.“
مون کِلي چيو، ”ٺھيو، اِھو ته پاڻ چڱو ٿيو. ھل ته جبل عمان ھلون. مون کي ڪجھ پيغام اُتي ڏيڻا آھن.“ مون ھڪ بندوق ۽ ھينڊ گرنيڊ کنيا، ۽ ٽيڪسي جھلي ھلياسين. جيئن ئي اسين ٽڪريءَ تي چڙھياسين اسان سڙندڙ جيپ ڏٺي ۽ بندوق جي گولين جا آواز ٻڌاسين. فتح جي ڪجھ ساٿين اسان کي روڪيو ۽ اڳيان جي خطري کان اسان کي خبردار ڪيو. ڊرائيور به چيو ٽيڪسي ڇڏي ڏيو، مان مرڻ لاءِ تيار ناھيان. مون کيس سمجھائڻ جي ڪوشش ڪئي، پر ھن نه مڃيو. سميرا کي ڏاڍي ڪاوڙ آئي، ھن ھُن کي بزدل ۽ بي شرم چيو: ويچاري ڊرائيور چيو: ”منھنجا اٺ ٻار آھن.“ ۽ ھو بنا ڀاڙي وٺڻ جي ئي موٽي ويو. فتح جي ماڻھن ٻڌايو ته پوري علائقي ۾ باھ پئي ٻري ۽ ماڻھن کي اُتان ڪڍيو پيو وڃي. انھن مان ھڪ مون کي سڃاڻي ورتو ۽ چيو: ”جنگ پھرين ئي شروع ٿي چڪي آھي.“ ۽ ھن رڙ ڪئي، ”ليليٰ واپس وحدت ڪيمپ ھلي وڃ.“ مون کيس ھينڊ گرنيڊ ڏيکاريندي چيو، مان ته وڙھڻ جي لاءِ تيار آھيان.“ ھن وري رڙ ڪري چيو، ”پوءِ اچ مون سان گڏ. اسين مليٽري بيورو کي فون ڪريون ته اھڃاڻ ٻڌائين پيا ته حُسين اسان جي ٺڪاڻي تي قاتلانه حملا ڪرڻ وارو آھي.“ اسان وڃي فون ڪيو. پوءِ مان ۽ سميرا وحدت ڪيمپ آياسين ۽ سڄي صورتحال اُتي ٻڌائي سين. ھاڻي ڊاڪٽر حباش اسان کي پيٽرول بم تيار ڪرڻ لاءِ چيو. آءٌ ويجھي پيٽرول پمپ تان پيٽرول وٺڻ ويس. اُتي بيٺل ڇوڪري چيو ته جيترو پيٽرول گھرجي مان توکي ڏيڻ لاءِ تيار آھيان ۽ ھو مون کان اُنھيءَ جو ٽڪو به نه وٺندو. اسان ساري رات پيٽرول بم ٺاھيندي ۽ گوريلن ۾ ورھائيندي گذاري، ڇاڪاڻ ته فرنٽ وٽ ھٿيارن جو ڪو وسيلو ڪونه ھو، تنھن ڪري اسان کي پنھنجي وسيلن يا دشمنن کان کسيل ھٿيارن تي گذارو ڪرڻو ھو.
ڪامريڊ ناديه ويجھڙائيءَ ۾ اسڪوئيڊ ڪمانڊو جي حيثيت ۾ مقرر ٿي ھئي. ھن ٻڌايو ته اسان وٽ اسلحو گھٽ آھي- ڪنھن کي ٻڌائڻ جي سواءِ پنھنجي اسڪوئيڊ سان اردني پوليس اسٽيشن تي پنج حملا ڪيا ۽ اُتان 80 ھٿيار ۽ سوين بارود جا گولا، بنا ڪنھن ماڻھوءَ کي مارڻ جي ھٿ ڪيا. آڌيءَ رات ڌاري ڪامريڊ صلفحه ۽ مون جبل عمان وڃڻ لاءِ رضاڪارانه طور تي پيش ڪش ڪئي ته جيئن پنھنجي چوڪين کي چيڪ ڪري سگھجي ۽ حُسين جي پيش قدميءَ جي باري ۾ سڌو سنئون رپورٽ ملي سگھي. اسان جي ليڊرن انھيءَ شرط تي مڃيو ته اسين ٻئي سويلين ڪپڙن ۾ وڃون. اسان وڃڻ کان اڳ اصرار ڪيو ته ڊاڪٽر حباش کي عمان ۾ ڪنھن ٻي محفوظ جاءِ تي اماڻيو وڃي. ڊاڪٽر حباش انھيءَ ڳالھ تي پاڻ اعتراض ڪيو ته ھو پاڻ محفوظ ٿي وڃي ۽ انھيءَ مقصد لاءِ ليليٰ ۽ صلفحه مرڻ لاءِ وڃن. اسين اھو اعتراض ٻڌي ماٺ ميٺ ۾ ھليا وياسين ۽ رات ۾ دير سان وحدت ڪيمپ موٽياسين.
اڃا ستل ھئاسين ته حُسين جي آرٽلري جي سب مشين گنن جي ٺڪائن تي اسان جي اک کلي ويئي. اَٺ فائيٽرن پنھنجي ڪمان سنڀالي ورتي. مان ڪامريڊ دائود سان مسجد ۾ ويس ته جيئن جنگ جون خبرون نشر ڪيون وڃن ۽ عوام کي انقلاب جي دفاع لاءِ پاڻ سان آڻڻ جي ترغيب ڏني وڃي.
10- فيبروري 1970ع تي نومبر 1968ع کان پوءِ سخت مقابلي واري لڙائيءَ جو منظر ڏٺو ويو. حُسين جي فوجن اڳيان وڌڻ جي ھر ممڪن ڪوشش ڪئي، پر اسان جي مورچن کي نقصان نه رسائي سگھيا. نيٺ سڄي ڏينھن جي لڙائيءَ کان پوءِ ھنن کي پٺيان ھٽڻو پيو. مقابلو ٿيندي ڪيترائي شديد نقصان به کڻڻا پيا. فرنٽ کي ابو طلعات جو نقصان کڻڻو پيو. ابو طلعات اسان جي بھادر ڪمانڊرن مان ھو. ابو طلعات جي شھادت اسان جو رت ٽھڪائي ڇڏيو ھو، ۽ اسين سڀئي حشمتي خاندان جي شھنشاھت کي ختم ڪرڻ جي پٺيان پئجي وياسين. ابو طلعات جو جنازو ڏاڍي شان سان کنيو ويو. ھزارين ماڻھو ھن جي جنازي ۾ شريڪ ٿيا. ھن جنازي تي رمزيه شھيد عبدالمحسن حسن جي بيوھ ھڪ به ڳوڙھو ڳاڙڻ کانسواءِ دليرانه تقرير ڪئي.
”ابو طلعات! تون زندھ رھندين، تنھنجا ٻار توکي جيئرو رکندا. محسن تون مون کي ٻارن سان گڏ ڇڏي ويو آھين. توھان ٻئي اسان کي ٻارنھن گوريلا ڏيئي ويا آھيو، جيڪي فلسطين جي آزاديءَ جي شمع کي کڻي اڳتي وڌندا. اسان کي يقين آھي ته جن بي دردن جي ھٿان اوھان مئا آھيو، اسين انھن ماڻھن جي ھٿان پنھنجي سرزمين آزاد ڪرائينداسين. توھان فلسطينين ۽ ساري دنيا جي مظلومن لاءِ مثال قائم ڪيو آھي. خدا ڪري توھان جھڙا لکين ٿين. توھين زمين ۾ وڃو ۽ فلسطين جي ابديت جي خاڪ ۾ شامل ٿيو ته جيئن اھائي خاڪ وري توھان جھڙن شھيدن سان ڳاڙھي رت ٿئي. توھين زندھ رھندا، انقلاب زندھ رھندو.“
حُسين جي وحشي روئيي ۽ مزاحمتي ڪيمپن جي تحريڪ حُسين کي پنھنجي فوج ۾ ڪن فوجين کي ڪڍڻ ۽ ابتدائي ترتيب، وري کان ڪرڻ تي مجبور ڪيو. ڇاڪاڻ ته آمريڪي اسلحه ۽ ٽينڪن جي ڇانون ۾ حُسين رت جون نديون وھائڻ جو پروگرام تيار ڪيو ھو. البت ٻئي پاسي فرنٽ پنھنجي ڪيمپن ۾ ڪم ڪرڻ جي طريقن ۾ ڪابه تبديلي نه آندي. حالانڪ گھڻا ڪامريڊ مئا يا زخمي ٿيا، اسان جي طرفان جوابي ڪاروائيءَ ۾ اجتماعي ڪارڪردگيءَ جي جھلڪ نه ھئي.
ٻئي پاسي حُسين سمجھي ويو. انھيءَ ساري عمل کي سول وار کي ختم ڪرڻ جي طرف احتياطي قدمن جو نالو ڏيئي، رت جي انھيءَ ھوليءَ کي ختم ڪرڻ ۽ عرب اتحاد جو نالو ڏيئي فلسطينين کي مذاڪرات جي دعوت ڏني پر ساڳي وقت حُسين کي پنھنجي ناڪام انجام جو ڊپ به ھو. انھيءَ جا ٻه ڪارڻ ھئا. فتح ۽ عرب عوام کي اڃا تائين عرب برادريءَ تي اعتماد ھو ۽ انھيءَ لاءِ انھن سان گذارو ڪرڻ لاءِ تيار ھو. ھو مزاحمت کي آمريڪا ۽ اسرائيل سان وقتي طور رعايت وٺڻ لاءِ استعمال ڪرڻ گھرندو ھو ته جيئن وقت تي دائمي امن لاءِ مذاڪرات ۾ ڪجھ بھتر نتيجا حاصل ڪري سگھجن. عمان ۾ مزاحمتي گروپن ۽ آمريڪي ھٿ ٺوڪين جي وچ ۾ ڪڏھن ڪڏھن لڙائي ٿيندي رھي. جوزف سسڪو، اسسٽنٽ سيڪريٽري براءِ مشرق وسطيٰ اپريل جي وچ ۾ اردن آيو. عوام ھڪ زبان ٿي ڪري نعرا ھڻي آمريڪي ’امن‘ کي مڃڻ کان انڪار ڪيو. پر نه آمريڪا نه حُسين انھيءَ صدا تي ڌيان ڏنو. اھا ڳالھ انھيءَ وقت وڌيڪ واضح ٿي، جڏھن گھٽيءَ گھٽيءَ ۽ پاڙي پاڙي ۾ اردني فوج جا آفيسر پاڻ ۾ سول وار لاءِ ماڻھن کي اُڀارڻ لڳا ۽ فلسطينين ۽ اردنين ۾ جنگ جا شعلا ڀڙڪائيندا رھيا. پاپولر فرنٽ انھي مھم کي خطرناڪ حد تائين پھچڻ کان اڳ ختم ڪرڻ لاءِ عمان ۾ فوجي اھميت جي چوڪين تي قبضو ڪيو ۽ آمريڪي سفارت خاني جي فرسٽ سيڪريٽريءَ کي يرغمال بڻائي انھيءَ سازش کي بي بقاب ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. مزاحمتي گروپ تي دٻاءَ جي ڪارڻ اسان کيس آزاد ڪري ڇڏيو. پر انقلاب دشمن تشدد گھٽجڻ جي بدران وڌيو ۽ مزاحمتي گروپ کي اھا توقع نه ھئي.
پاپولر فرنٽ ھاڻ فليڊلفيا ۽ انٽر ڪانٽينينٽل ھوٽل تي قبضو ڪري، سمورن غير ملڪي مھمانن کي يرغمال بڻائي ورتو. حُسين انھيءَ بھاني جي آڙ ۾ ته ھن تي قاتلانه حملو ڪيو ويو آھي، پنھنجي دشمنن تي باھ جا گولا وسائي رھيو ھو. انھيءَ لڙائيءَ ۾ اٽڪل ھڪ ھزار ماڻھو ماريا ويا. قتل عام کي آمريڪي ڊڪشنريءَ ۾ سازشين کان پاڪ ڪرڻ جو نالو ڏنو ويو ۽ سمورو الزام جنرل زيد بن شڪر تي مڙھيو ويو، ڇاڪاڻ ته گوريلن ھن جي ڀيڻ کي ماريو ھو، تنھن ڪري ھن انتقامي ڪاروائي ڪئي ھئي. انھيءَ لاءِ جنرل زيد ۽ حُسين جي چاچي شريف ناصر استعفيٰ ڏنا ۽ حُسين مسلح فوجن جي ڪمان پاڻ سنڀالي ورتي.
(3)
جون جي واقعن مان ظاھر ٿيو ته فتح اڃا سبق ڪونه سکيو آھي. ڀرپور عوامي قوت ۽ اعتماد ھجڻ جي، اسين حُسين کي شڪست نه ڏيئي سگھياسين. جون ۽ سيپٽمبر جي وچ ۾ حُسين پنھنجي قوت کي گڏ ڪيو ۽ جنھن به ماڻھوءَ کي فلسطينين سان ھمدردي ھئي، ھن کي ڪڍي ڇڏيو. ٻئي پاسي پاپولر فرنٽ اھڙن ماڻھن کي قبول ڪرڻ جي مھم شروع ڪئي. ھاڻي اھوئي عرب سماجي انقلاب جو نمائندو نظر اچڻ لڳو. عرب رجعت پسند ۽ ترقي پسند، فتح جي ماڻھن کي ’ايماندارانه انقلابي‘ ۽ پاپولر فرنٽ کي دھشت پسند انقلاب درآمدہ نظريات چوڻ لڳا. حُسين اعلان ڪيو ته خالي ھٿين پناھگيرن تي بمباري فرنٽ جي ماڻھن جي ورتاءَ ڪري ٿي آھي ۽ انھيءَ ۾ حُسين جي حڪومت جو ڪوبه ڏوھ ڪونھي. ماڻھن انھيءَ اعلان تي اعتباد ڪونه ڪيو، ڇاڪاڻ ته عوام آزادي چاھي ٿي ۽ فرنٽ کي انھيءَ جدوجھد جو اھل سمجھندا ھئا.
1970ع جي بھار جي موسم ۾ دوست ۽ دشمن جي وچ ۾ سڃاڻپ وڌيڪ چِٽي ٿي پئي. عوام کي اھو يقين ھو ته حُسين ۽ عرب رجعت پسند، دشمن جي ڪيمپ ۾ ھئا. ماڻھن کي اھو به يقين ھو ته عرب ترقي پسند ئي آزادي ۽ قومي پين عرب تحريڪ لاءِ اڳتي وڌندا. ۽ اھي ئي ماڻھو صيھونيت، سامراجيت ۽ رجعت پسند عربن جي خلاف سينو تاڻيندا. انھيءَ بد قسمت بھار جي موسم ۾ ”ترقي پسندن“ ماسڪو جي چوڻ تي، واشنگٽن ۽ تل ابيب کي امن جو اشارو ڏنو، پر سيپٽمبر 70ع تائين انھيءَ اشاري جي اصليت ۽ مزاحمت کي روڪڻ جي سازش تان پردو کڄي ويو. جولاءِ 1970ع ۾ اھا ڳالھ اڃا به کُلي سامھون اچي وئي ڇاڪاڻ ته سادات ناصر ازم کي کوٽي ڪڍيو ۽ پاپولر فرنٽ جي خلاف محاذ آرائيءَ لاءِ قاھرہ يونيورسٽيءَ کي استعمال ڪيو.
ناصر يوم مئي 70ع تي تقرير ڪندي چيو ھو ته عرب – آمريڪي تعلقات ٺھڻ جا امڪان بلڪل ئي ختم ٿي ويا آھن. آمريڪا کي گاريون ڏيڻ بجاءِ ھن چيو ته آمريڪا جو لاڙو اسرائيل ڏانھن آھي. ۽ پوءِ ناصر آمريڪا کي 1968ع جي مذاڪرات مطابق عرب دنيا سان تعلقات خوشگوار ڪرڻ جي دعوت ڏني. ڄڻ عرب اسرائيل ويڙھ ۾، اسرائيل جي ھمدرد آمريڪا کي ئي دعوت ڏجي ته ھو مسئلا حل ڪري. انھيءَ جي جواب ۾، راجرز پوئين ’امن‘ مسودي جو حوالو ڏيندي بال کي وري ناصر جي پاسي اڇلي ڇڏيو.
وري 23 جولاءِ تي ناصر جو تاريخي بم شيل ٿيو. انھيءَ ڏينھن مصر جي انقلاب جي ارڙھين سالگرھ ھئي. ناصر راجرز جي ’امن تجويزن‘ کي انھيءَ حد تائين قبول ڪيو جو جنگ بندي ۽ اسلحه ۾ تخفيف جي علاوہ ڳالھ ٻولھ سان اسرائيلن کي والاريل علائقن مان نه نڪرڻ جو شرط به مڃي ورتو.
ناصر جي انھيءَ ”دانشمندانه ڊپلوميٽڪ پاليسي“ تي سندس ئي تمام معتبر صحافي محمد حسنين ھيڪل، عرب انقلابين لاءِ نقصان وارو ٺھرايو. صيھوني معاشري جو نفاد، جنھن کي ناصر پھريان ئي ڏسي ورتو ھو، ھاڻ کلي سامھون اچي ويو. گھيال، کاٻي ڌر جي پارٽيءَ قومي گڏيل حڪومت کان علحدگي اختيار ڪري ورتي، جڏھن ته اسرائيل فائر بندي قبول ڪري ورتي. عرب رياستن، سواءِ عراق ۽ الجزائر جي باقي سڀني ناصر جي ’امن برآري‘ جي ڪوششن جي زباني تائيد ڪئي. صحافين ناصر جي انھيءَ اعلان جي تعريف ڪئي. فلسطيني جيڪي ناصر جي پٺيان چريا ھئا، اُھي عمان، والاريل يروشلم ۽ اولھ ڪناري جي وڏن شھرن ۾ رڙيون ڪري رھيا ھئا: ”ناصر بزدل آھي“ ”ناصر غدار آھي.“ ناصر جو حريت پسند بُت ٽُڪر ٽُڪر ٿي پيو ھو. ۽ جڏھن ھن مصري يونيورسٽين مان فلسطيني شاگردن کي ڪڍيو ، فتح جو براڊ ڪاسٽنگ اسٽيشن بند ڪيو ۽ پنھنجي ساٿين کي سڌو سنئون پاپولر فرنٽ جي آفيسن، ۽ ماڻھن کي تباھ ڪرڻ ۽ مارڻ لاءِ چيو، ته ناصر کي آمريڪا جو پڇ لٽڪائو چيو وڃڻ لڳو. ھاڻ پتو پيو ته اسانجي اميدن تي پاڻي ڦيرڻ لاءِ آمريڪا، روس، عرب ۽ يھودي سڀئي گڏ ھئا.
23 جولاءِ واري تقرير ۾ ناصر چيو ھو، ”اسين پنھنجي ڌرتيءَ کي آزاد ڪرائڻ گھرون ٿا. اسين فلسطينين جا حق چاھيون ٿا، اسان آمريڪي تجويزون قبول ڪيون آھن. انھن ۾ جيتوڻيڪ ڪا نئين ڳالھ ڪانھي. اسان انھن کي ماضيءَ ۾ به مڃيو ھو. اسرائيل اسان تي ھڪ ھزار ٽن بم اڇلي ٿو. جڏھن مصر کي جديد ھٿيار مليا ته اسان تي وڏو حملو ڪيو ويو. پر آمريڪي اخبار اشاري ۾ به اھا ڳالھ ڪونه ڪئي ته اسرائيل وٽ پنھنجي بچاءَ لاءِ 72 ميزائيل آھن، انھيءَ جو ڇا مطلب؟ ڇا انھيءَ جو مطلب اھو آھي ته اسين پنھنجي بچاءَ جو حق به نٿا رکي سگھون، جڏھن ته اسرائيل کي اھڙو حق آھي.“
ناصر جي بيان ۾ ٻه تضاد ھئا. ھڪ ته مصر جي بچاءَ جو حق ۽ ٻيو فلسطينين کي پنھنجي آزاديءَ جي ويڙھ ۾ حق. بھرحال عربن جا حوصلا پست ڪرڻ لاءِ ناصر جون تجويزون ڪافي ھيون. انھيءَ اعلان جي ٻن ڏينھن تائين به جنگ بندي قائم رھي نه سگھي. مزاحمت ھئي ۽ انھيءَ وقت تائين رھڻي ھئي، جيستائين ھنن جي خيال ۾ ھٿ ۾ ھٿ ڏيئي صيھونيت ۽ عربيت سلمان جي مقبري ۽ عمر جي مسجد تائين نه ھلبو. البت اھو ٿيو ته مزاحمت جي گھٽائڻ جون گڏيل ڪوششون شروع ٿي ويون. فتح لاءِ فند ڏيڻ بند ٿي ويا. عالمي سطح تي مزاحمت جي خلاف جنگ شروع ڪئي وئي. حُسين فائدو کنيو ۽ انقلابين جو صفايو ڪرڻ شروع ڪري ڏنائين ۽ انھيءَ گوڙ ۾ سمورن انقلابين کي ختم ڪرڻ جي توقع ڪئي وئي.
پاپولر فرنٽ ھر دوست ۽ دشمن کي پنھنجي اصليت ڏيکارڻ جو موقعو ڏنو. ڪجھ عرب رھنمائن حُسين جي پاليسين سان اختلاف ڪيو. ٻين انھن سان ھٿ ملايا، انھن جي چوڻ تي تاڙيون وڄايون. ڪيترا قانوني قدم ۽ امنِ عامه کي ياد ڪندا رھيا. ھاڻ فرنٽ جارحانه سرگرمين جو فيصلو ڪيو.
منھنجا ڪامريڊ ۽ مان يورپ روانا ٿياسين ته جيئن بين الاقوامي سطح تي وڏين طاقتن، يھوديت ۽ انھن عرب رياستن جي خلاف کُليو کلايو جارحيت ۽ پروپيگنڊا شروع ڪئي وڃي. ڇاڪاڻ ته ڪيئن نه ٽين دنيا، مظلوم عرب ۽ فلسطينين کي محڪم رکڻ لاءِ اھي سموريون قوتون متحد آھن. اسين انھيءَ ڪري به نڪتا ھئاسين جو جيڪڏھن اسان اعلان نه ڪيو، ۽ اسان کي ناڪام تصور ڪيو ويو ته آمريڪا انقلاب جي شڪل کي بدلي رکندو، جيڪو ويٽنام جي انقلاب کانپوءِ روشن ستاري وانگر چمڪي رھيو ھو.
اسان جو گھٽ ۾ گھٽ مقصد اھو ھو ته انسانيت جي ذھن تي فلسطينين جو نالو ھڪ عزت وارو، وقار وارو، ۽ آزادي پسند جو رھي. اسان جو مقصد عرب تضاد ۽ فاشسٽ قوتن کي بي نقاب به ڪرڻو ھو، ته جيئن مظلومن جو پتو به پوي.
----------------------------