احرام، حج عمرو ۽ ميقات
احرام جي معنى آھي حرام ڪرڻ. حاجي جڏھن حج يا عمري جي نيت ڪري ٿو ۽ تلبيھ پڙھي ٿو ته ھن تي ڪجهه شيون حرام ٿيو وڃن، جيڪي ھونءَ جيتوڻيڪ حلال آھن. مثال طور: خوشبوءِ لڳائڻ، مٿو ڍڪڻ، ننھ ڪترڻ، جانورن يا پکين جو شڪار ڪرڻ وغيره وغيره. ساڳي وقت احرام انهن سفيد اڻ سبيل چادرن کي به چئجي ٿو، جن کي حاجي احرام جي حالت ۾ استعمال ڪن ٿا. انهن مان ھڪ چادر گوڏ طور استعمال ڪجي ٿي ته ٻي جسم جو مٿيون حصو ڍڪڻ لاءِ احرام جي حالت ۾ ڪوبه سبيل ڪپڙو سٿڻ قميص، پتلون پجامو، گنجي سئيٽر، جئڪيٽ ڪوٽ، ڪڇو جوراب پائي نٿو سگھجي. پيرن جو مٿيون حصو، جيڪو ٽنگ سان ملي ٿو، اگھاڙو رکڻو آھي. ان ڪري پيرن ۾ پائڻ لاءِ ھوائي قسم جو ٻن پٽن وارو اسپنج جو چپل مناسب شيءِ آھي.
احرام جي حالت ۾ عورتون سبيل ڪپڙا پائي سگھن ٿيون. انهن مٿان عبا يا وڏي چادر اوڍين ۽ رومال سان مٿي کي چڱي طرح ڍڪين، جيئن ھڪ به وار نظر نه اچي. ھنن کي پنهنجو منهن کليل رکڻ کپي. جيڪڏھن ڪٿي پڙدو ڪرڻو آھي ته ڪپڙو اھڙي طرح منهن اڳيان لڙڪائين يا رکن، جيئن منهن کي نه لڳي بهرحال ان بابت وڌيڪ تفصيل ته احرام جي حالت ۾ ڪھڙين شين کان پري رھجي. عورت جي ناپاڪ ھجي ته ھن کي ڇا ڪرڻ کپي. وغيره، ”ڪتاب الحج“ نالي ڪتابن مان معلوم ٿي سگھي ٿو. ھن قسم جي دعائن ۽ طريقن جا ڪتاب نه فقط بازار ۾ عام ملن ٿا پر حج تي ويندڙن کي ڪيترائي ادارا ۽ ڪمپنيون، خير جو ڪم سمجھي ڏين ٿا. جدي ايئرپورٽ تي به سعودي حڪومت طرفان ملن ٿا. ان کان علاوه جنهن عالم، مولوي مفتي کان توھان جي دل چاھي پڇي سگھو ٿا.
احرام (يعني سفيد لٺي، ٽوال يا ڪنهن ٻي ڪپڙي جون چادرون) ٻڌڻ ۽ عمري يا حج جي نيت ڪرڻ بعد ٽي دفعا تلبيھ پڙھيو وڃي ٿو. ان کان پوءِ ھر تبديليءَ وقت تلبيھ پڙھڻ ضروري آھي. مثال طور: سمھندي، جاڳندي، اٿندي ويھندي، بلندي تي چڙھندي، ڪنهن سواري ۾ سوار ٿيندي، لھندي پڙھي وڃي ٿي.
لغت جي حساب سان تلبيھ جي معنى آھي، ڪنهن جي سڏ کي قبول ڪرڻ ۽ حاضر ٿين. الله تعالى پنهنجي رحمت سان پنهنجن ٻانهن کي جو سڏرايو آھي ٻانهي جي طرف کان ھيءَ تلبيھ ”لبيڪ اللھم لبيڪ...“ ان ڏس جو جواب ۽ حاضريءَ جو اعلان آھي.
ھر ھڪ حاجيءَ لاءِ ضروري آھي ته ھو تلبيھ برزبان ياد رکي:
لَبيڪَ اَللھُم لَبيڪَ
لَبيڪَ لاشَريڪَ لَڪَ لَبَيڪَ
انَ الحَمدَ واَلَنعمَة لَڪَ وَالمُلڪَ
لاَ شَرِيڪَ لَڪَ
”آئون حاضر آھيان، يا الله آئون حاضر آھيان،
آئون حاضر آھيان، تنهنجو ڪو شريڪ ناھي، آئون حاضر آھيان.
بيشڪ سڀني تعريفون ۽ نعمتون تنهنجي لاءِ آھن ۽ ملڪ پڻ،
تنهنجو ڪو شريڪ ناھي.“
حج ۽ عمري ۾ فرق
حج ۽ عمرو زندگيءَ ۾ فقط ھڪ دفعو فرض آھي، جيئن حديث صحيح ۾ رسول الله ﷺ جو ارشاد آھي: ”حج ھڪ دفعو فرض آھي. ھڪ کان وڌيڪ دفعا ڪرڻ تي اھو نفل آھي.“
عمر کي ننڍو حج به سڏجي ٿو. عمرو ڪڏھن به ڪري سگھجي ٿو، سواءِ حج جي پنجن ڏينهن جي. عمري جا ھي فرائض آھن:
1. ميقات يا حل (حرم جي حدن کان ٻاھر واري جاءِ) کان احرام ٻڌڻ ۽ تلبيھ پڙھڻ.
2. خانه ڪعبه جو طواف ڪرڻ.
3. صفا ۽ مروه جي وچ ۾ سعي (ست ڦيرا) ڪرڻ.
ان بعد مٿي جا وار ڪوڙائڻ يا ٺوڙهه ڪرائڻ واجب آھي ۽ ان کانپوءِ توھان احرام وارين پابندين کان آزاد ٿيو وڃو ۽ احرام (ٻه چادرون جن سان توھان جسم کي ڍڪيو آھي) لاھي عام ڪپڙا پائي سگھو ٿا.
حج 9 ھجريءَ ۾ فرض ٿيو. ان ئي سال رسول الله ﷺ جن حضرت ابوبڪر صديق رضه جن کي امير الحجاج ٺاھي ان سان گڏ سو کن اصحابين جو ٽولو حج جي قافلي لاءِ موڪليو. ياد رھي ته ان کان اڳ بيت الله کي حضرت ابراھيم عليه السلام جي ڏينهن کان وٺي ڪافرن توڙي وحدانيت ۾ يقين رکڻ وارن الله جو گھر سمجھيو ٿي. حضور صلعم جن جي ولادت واري سال ۾ جڏھن يمن کان اتي جو سردار ابرھ ڪعبي تي حملي لاءِ وڏو لشڪر وٺي آيو ھو، تڏھن به ڪعبي جي سنڀال ڪندڙ سردار عبدالمطلب ۽ ٻين سردارن الله کان دعا گھري ته، ”تون ئي ھن گھر جو مالڪ آھين، تون ئي پنهنجي گھر کي بچاءِ.“ جيتوڻيڪ ظاھري طرح ته ھنن بتن جي پوڄا ڪئي ٿي، جيڪي ھنن ڪعبي ۾ رکيا ھئا. انهن مان ڪجهه لات، عزا جھڙن نالن وارا بت ته وڏي ڌاڪ وارا سمجھيا ويا ٿي پر ان ھوندي به مشڪل وقت تي ھنن ھڪ الله کان ئي مدد گھري ٿي. اھڙيءَ طرح ڪيترائي ماڻھو ھر سال عربستان جي ڪنڊڪڙڇ کان مڪي ۾ حج لاءِ آيا ٿي ۽ ڪعبي جي چوڌاري طواف به ڪيائون ٿي پر اھا ٻي ڳالهه آھي ته ھنن پنهنجن پنهنجن طريقن سان طواف ۽ حج ڪيو ٿي.
حج جو صحيح طريقو حضور ﷺ جن پاڻ ڏھين ھجريءَ ۾ ٻڌايو. جڏھن پاڻ ڪريم ﷺ جن ھڪ لک کان مٿي اصحابي سڳورن جو ٽولو ساڻ وٺي حج تي نڪتا ھئا. حضور صلعم جن جو اھو پھريون ۽ آخري حج ھو. ان حج کي حجته الوداع به سڏجي ٿو.
حج اسلام جي پنجن بنيادي رڪنن مان ھڪ اھم رڪن آھي. جنهن کي الله تعالى پنهنجن ٻانهن تي سڄي عمر ۾ ھڪ دفعو ادا ڪرڻ فرض قرار ڏنو آھي. پر ان لاءِ به ڪجهه شرط آھن ۽ حج فقط ان لاءِ فرض آھي، جيڪو:
1. مسلمان ھجي.
2. عاقل ھجي. يعني ھوش حواس صحيح ھجنس. دماغي طرھ ناچاق (Mentally retarded) يا ديوانو نه ھجي.
3. آزاد ھجي. ڪنهن جو غلام يا قيد وغيره ۾ نه ھجي.
4. پئسي وارو ھجي. يعني پنهنجي اھل عيال جي خرچ پکي ڪڍڻ کانپوءِ به ھن وٽ ايترو پئسو ھجي جو ھو سولائيءَ سان حج جو خرچ ادا ڪري سگھي.
5. تندرست ھجي ـ معذور نه ھجي.
ان کان علاوه اھو به ضروري آھي ته مڪي شريف پھچڻ تائين امن وارو رستو ھجي. جيڪڏھن رستي تي بدامني آھي، جان ۽ مال جي ضايع ٿيڻ جو وڏو خطرو آھي ته پوءِ اھڙي حالت ۾ حج فرض نه آھي.
عورت لاءِ جيئن ته محرم بنا سفر ڪرڻ شرعي طرح حرام آھي ان ڪري ھن تي حج ان وقت فرض ٿئي ٿو، جڏھن ھن سان گڏ ڪو محرم حج ڪرڻ وارو ھجي، پوءِ اھو محرم چاھي پنهنجي خرچ سان حج ڪري رھيو ھجي يا عورت ان جو خرچ برداشت ڪري. محرم مڙس يا وري اھو جنهن سان نڪاح ھميشه لاءِ حرام آھي ـ مثال طور: پيءُ، ڀاءُ، چاچو، مامو وغيره.
حج جا دراصل ٽي قسم آھن: افراد، قرآن ۽ تمتع.
• افراد حج ان طريقي کي سڏجي ٿو، جنهن ۾ فقط حج لاءِ احرام ٻڌو وڃي. حج لاءِ آيل ھن احرام ۾ عمرو نٿا ڪن. ھو فقط حج ئي ڪن ٿا.
• قرآن حج اھو طريقو آھي جنهن ۾ حج تي آيل ماڻھو عمري ۽ حج لاءِ ھڪ ئي وقت احرام ٻڌن ٿا. ھي حج خاص ڪري سعودي عرب ۾ رھندڙ يا اوسي پاسي جي ويجھن ملڪن جا رھاڪو ڪن ٿا. ھي ماڻھو حج جا ڏينهن شروع ٿيڻ کان ڪجهه ڏينهن اڳ احرام جي حالت ۾ مڪي شريف پھچن ٿا. پھرين عمرو ڪن ٿا. جنهن ۾ ھو عمري جي فرائض: طواف (خانه ڪعبي جي چوڌاري ست چڪر) ڪن ٿا ۽ پوءِ سعي (صفا ۽ مروه جي وچ ۾ ست ڦيرا) ڪن ٿا. ان بعد ٻين وانگر احرام مان نڪرڻ لاءِ وار نٿا ڪوڙائين. ھو احرام ۾ ئي رھن ٿا ۽ حج جو اتنظار ڪن ٿا. حج ڪرڻ بعد، يعني منى، عرفات، مزدلفه مان ٿي اچڻ بعد وار ڪوڙائي پوءِ احرام جي حالت مان نڪرن ٿا. مطلب اھو ته عمرو ڪرڻ بعد جيسين حج نٿو ڪري، تيسين ھو احرام ۾ ئي رھي ٿو.
ڪڏھن ڪڏھن ته ڪيترائي قرآن حج ڪرڻ وارا حاجي حج کان ھفتو ٻه يا مھينو کن اڳ به پھچيو وڃن ۽ ھو ايترا ڏينهن احرام جي حالت ۾ ئي رھن. ان دوران احرام جو ڪپڙو (چادرون) ميرو ٿئي ٿو يا ناپاڪ ٿئي ٿو ته ان کي بدلائي سگھي ٿو پر ھن تي احرام واريون سڀ پابنديون حج ڪرڻ تائين لاڳو رھن ٿيون.
• تمتع حج
اسان پاڪستان جا يا ھن پاسي جي ملڪن (انڊيا، سريلنڪا، بنگلاديش، ملائيشيا وغيره) جا تمتع حج ئي ڪريون ٿا. ھن طريقي موجب ميقات کان يا ان کان اڳ (پنهنجي گھران يا ڪراچي ايئرپورٽ تان) احرام ٻڌي ٻه رڪعتون نماز نفل پڙھي عمري جي نيت ڪري تلبيھ پڙھڻ شروع ڪريون ٿا. مڪي پھچي عمرو ادا ڪري (يعني طواف ۽ سعي ڪري) وار ڪوڙايون ٿا. (وار ڪوڙائڻ کي حلق ۽ صفا ٺوڙهه ڪرائن کي قصر سڏجي ٿو) ان بعد احرام جي حالت مان ٻاھر نڪري اچون ٿا ۽ روز مره جا ڪپڙا پائڻ لڳو ٿا. احرام جون سڀ پابنديون ختم ٿيو وڃن ۽ پوءِ جڏھن حج جا ڏينهن اچن ٿا (جنهن ۾ منيى، عرفات، مزدلفه وغيره وڃڻو پوي ٿو) ان کان پھرين ـ يعني 8 ذوالحج فجر مھل کان احرام ٻڌون ٿا ۽ عمري بدران حج جي نيت ڪريون ٿا ۽ حج جا فرائض پورا ڪريون ٿا.
حج جا فرائض
• احرام ٻڌڻ ۽ تلبيھ پڙھن.
• وقوف عرفات ـ يعني عرفات جي ميدان تي ترسڻ، حج جو سڀ کان وڏو رڪن وقوف عرفات آھي. اتي بيمار يا معذور ماڻھوءَ جي موجودگي به لازمي آھي.
• طواف زيارت ڪرڻ.
حج لاءِ واجب ڳالھيون
• سج لٿي مھل عرفات جي ميدان تان موٽي رات مزدلفه ۾ کلئي آسمان ھيٺ گذارڻ. مزدلفه ۾ سانجھي سومھڻي نماز گڏ پڙھڻ.
• سعي، صفا ۽ مروھ جي وچ ۾ ست ڦيرا ڪرڻ.
• قرباني ڪرڻ.
• وار ڪوڙائڻ.
• آفاقي لاءِ طواف وداع ڪرڻ. يعني اسان آفاقي آھيون جو اسان ميقات وارين حدن کان ٻاھر رھون ٿا. (ميقات ڇا آھي ان جو احوال اڳتي ڏجي ٿو.)