حج جو طريقو
اٺين8 ذوالحج تي سج اڀرڻ کانپوءِ منى پھچڻ کپي، جيئن ظھر نماز اتي پڙھي سگھجي. رات منى ۾ گذاري ۽ اتي پنج نمازون پوريون ڪري، ٻئي ڏينهن 9 ذوالحج تي سج اڀرڻ کانپوءِ عرفات ڏي روانو ٿجي (9 ذوالحج کان پھرين يا ان ڏينهن سج چڙھڻ کان اڳ عرفات روانو ٿيڻ سنت جي خلاف آھي.) 9 ذوالحج تي عرفات جي ميدان تي ترسڻ ـ چاھي ٿوري دير لاءِ ئي سھي، بيحد ضروري آھي، ڇو جو ھي رڪن (وقوف عرفات) حج جو رڪن اعظم آھي. ھتي مسجد نمره ۾ ظھر ۽ عصر جي نماز گڏ پڙھجي. خطبو ٻڌڻ سنت آھي. سج لھڻ بعد مزدلفه ۾ اچجي. (سج لھڻ کان اڳ عرفات جي ميدان مان نڪرڻ جائز ناھي).
مزدلفه ۾ مغرب ۽ عشاءَ جي نماز گڏ پڙھي ويندي آھي ۽ انهن نمازن کي جمعته الصلاتين سڏين ٿا. مزدلفه ۾ سڄي رات گذاري ٻئي ڏينهن يعني 10 ذوالحج تي صبح سوير (فجر نماز پڙھڻ بعد) منى لاءِ نڪرجي. رستي تي وادي محسر (جتي ابرھ تي پکين حملو ڪيو ھو) جلدي جلدي نڪري وڃڻ کپي. مزدلفه مان پاڻ سان 94 کن پٿريون کڻجن، جن مان ست پھريون ڏينهن وڏي شيطان (جمرة الاولى) کي ھڻجن. شيطان کي پٿريون ھڻڻ کي رمي سڏجي ٿو. رميءَ بعد قرباني ڪئي وڃي.
قربانيءَ مان واندو ٿي ڪعبي ڏي منهن ڪري ٺوڙهه ڪرائجي يا وار ڪوڙائجن. عورتن کي کپي ته آٽر جيترا وار ڪترين. ھاڻ احرام جي ڪري جيڪي شيون ھن تي حرام ھيون سي حلال ٿي ويون، سواءِ زال جي ويجھو وڃڻ جي. ھاڻ حاجيءَ کي کپي ته ھو مڪي واپس اچي طواف زيارت ڪري. 10 ذوالحج تي ئي طواف زيارت ڪرڻ وڌيڪ بهتر آھي نه ته ٻارھين ذوالحج سج لھڻ تائين ڪري سگھي ٿو. ھي طواف فرض ۾ شامل آھي. طواف کانپوءِ سعي (صفا مروه جي وچ ۾ ست ڦيرا) ڪري. ان بعد وري منى موٽي اچي رات گذاري ۽ ٻارھين ذوالحج تائين منى ۾ رھڻو پوندو آھي. يارھين ۽ ٻارھين تاريخ ٽنهي شيطانن (جمرات) تي رمي ڪرڻي پوندي آھي ـ يعني ھر ھڪ شيطان کي ست پٿريون ھڻڻيون پونديون آھن. ان بعد مڪي اچي رھڻو پوندو آھي. مڪي شريف کان پنهنجي وطن روانگي تي طواف وداع ڪرڻ واجب آھي.
مٿيون احوال حج جي طريقي جو مختصر طور آھي. ان بابت تفصيل ۽ دعائون حج بابت لکيل ڪتابن ۾ ڏسي سگھجن ٿيون، جيڪو ھر وقت پاڻ سان رکڻ ضروري آھي.
ميقات
مڪي جي چوڌاري ڪجهه جايون مقرر ڪيون ويون آھن، جن کي ميقات سڏجي ٿو. مختلف ملڪن کان حج يا عمري لاءِ مڪي ڏي ايندڙ ماڻھن کي ھنن جاين تائين پھچي احرام ٻڌڻ کپي. ھنن جاين کان اڳتي بنا احرام جي مڪي ڏي وڌڻ تي منع ٿيل آھي. جيڪي ماڻھو مڪي جي انهن حدن اندر رھن ٿا اھي ميقاتي سڏجن ٿا. جيڪي ٻاھر رھن ٿا، اھي آفاقي سڏجن ٿا.
ھي جايون (ميقات واريون) حضور صلعم جن مقرر ڪيون آھن. مديني منوره کان ايندي وقت احرام ٻڌڻ لاءِ جيڪا جاءِ (ميقات) مقرر ڪئي وئي آھي، اھا ذوالحليفه آھي، جيڪا مديني کان 6 ميل آھي. اھڙي طرح نجد کان ايندڙن لاءِ واٽ تي قرن المنازل نالي جاءِ آھي. مصر ۽ شام کان ايندڙن لاءِ جحفه آھي. ھيءَ رابغ شھر جي ويجھو ھڪ ويران بستي آھي. اڄ جا نوان رستا ينبو بندرگاهه کان جدي يا مديني ايندي وقت رابغ کان لنگھن ٿا جيڪو شھر تيل جي ڪارخانن کان تمام گھڻو امير ٿي ويو آھي. مصر ۽ شام وارن کي باءِ روڊ يا پاڻيءَ جي جھاز رستي ايندي جدي کان وڌيڪ ينبو بندرگاهه ويجھو ۽ سولو آھي. عراق پاسي کان ايندڙن لاءِ ذاتي عراق نالي ميقات آھي اڳئين زماني ۾ ته اھي جايون ائين ئي رڻ پٽ ۽ ڳوٺڙا ھئا پر ھاڻوڪي دور ۾ انهن ھنڌن تي عمارتون ٺاھيون ويون آھن جيئن حج يا عمري لاءِ ايندڙ اتي ويھي آرام ڪن. وھنجن ۽ وضو ڪن ۽ احرام اوڍين.
پاڪستان کان جي ڪو پيرين پيادو نڪري (اڳئين زماني ۾ ته حج لاءِ ماڻھو ائين ئي پيرين پيادا يا اٺن تي نڪرندا ھئا. تيرھن صديون کن اھو سلسلو ھلندو رھيو. چوڏھين صدي ھجري ۾ پاڻي جا جھاز ۽ پوءِ ھوائي جھاز ھلڻ شروع ٿيا) ته ھن لاءِ ميقات جي جاءِ يلملم آھي. ھيءَ جاءِ مڪي جي ساڄي پاسي يمن طرف آھي. جدو مڪي جي ٻي طرف کاٻي پاسي آھي. پاڪستان ھندستان يا ملائيشيا، انڊونيشيا پاسي کان ھوائي جھاز (توڙي پاڻيءَ جي جھاز) ۾ ويندڙ مسافر پھرين يلم لم مٿان گذرن ٿا. ان بعد مڪو شريف ۽ پوءِ جدي جو ھوائي اڏو اچي ٿو. ان ڪري ھوائي جھاز رستي ويندڙ مسافرن کي ڪراچيءَ مان ئي احرام ٻڌي چڙھڻ کپي. يلم لم (ميقات) وادي جاءِ ويجھو اچڻ تي ھوائي جھاز جو پائليٽ مسافرن کي اڳواٽ اطلاع ڪري ٿو پر ھوائي جھاز ۾ احرام ٻڌڻ ۾ ڏکيائي ٿئي ٿي. وڌ ۾ وڌ نيت ڪري سگھجي ٿي. باقي پاڻيءَ جي جھاز وارا يلم لم جي ويجھو اچي احرام ٻڌن. سوڊان، ڪينيا، سائوٿ آفريڪا پاسي کان جدي ايندڙ حاجي جدي پھچي جدي ۾ يا پوءِ مڪي ويندي واٽ تي ايندڙ ميقات تي احرام ٻڌي سگھن ٿا، ڇو جو ھنن جو ھوائي جھاز جنهن طرف کان اچي ٿو، ان طرف پھرين مڪو معظم نٿو اچي پر پھرين جدي جو ھوائي اڏو اچي ٿو.
ميقات ھڪ قسم جي Starting point آھي، جنهن ھنڌ کان اڳتي بنا احرام جي وڌڻو ناھي ۽ اھي Points مختلف ملڪن ۽ ھنڌن کان حج يا عمري لاءِ مڪي ڏي ايندڙ مسافرن لاءِ رستي تي حضور ﷺ جن جي ڏينهن کان مقرر ٿيل آھن. جيڪي نوان رستا اڄ جي دور ۾ ٺاھيا ويا آھن، اتي ھاڻ مقرر ڪيا ويا آھن. جيئن مصر ۽ اتر اولهه پاسي کان ايندڙ مسلمان ڳاڙھي سمنڊ جي ڪناري واري شھر رابغ وٽ پھچي احرام ٻڌن ٿا ۽ احرام جي حالتن ۾ رھڻ شروع ڪن ٿا. ٻي ڳالهه ته اھي سموريون Points (ميقات) مڪي کان ھڪ جيتري فاصلي تي نه آھن. ميقات واريون ڪي جايون مڪي کي ويجھو آھن ته ڪي تمام پري. خاص ڪري ذوالحليفه مڪي کان سڀ ۾ گھڻو پري آھي. اھا جاءِ مديني جي بلڪل ڀر ۾ (اٽڪل ڏھن ڪلوميٽرن جي فاصلي تي) آھي. ذوالحليفه (جيڪا مديني پاسي کان ايندڙ ميقات آھي) کي ابيار علي به سڏجي ٿو. حضور ﷺ جن جي ڏينهن ۾ ذوالحليفه سڏبي ھئي.
مديني حجرت ڪرڻ بعد مڪي جي ڪافرن حضور ﷺ جن کي حج يا عمرو ڪرڻ کان جھليو. نيٺ حضور ﷺ جن ذوالقعد 6 ھجري ۾ پاڻ سان 1400 کن صحابي سڳورا وٺي عمري لاءِ روانا ٿيا ۽ ھن جاءِ بئر علي (ذوالحليفه) تي عمري جو احرام ٻڌو ۽ قربانيءَ لاءِ پاڻ سان ستر اٺ کنيا. ھر ھڪ پاڻ سان ھڪ ھڪ تلوار کنئي، جيڪا سڀني زائرين حرم کي عرب جي رواج ۽ قاعدي موجب رکڻ جي اجازت ھئي. ھنن ٻيو ڪوبه جنگي سامان نه کنيو. اھڙي ريت ھي قافلو لبيڪ لبيڪ جي صدا بلند ڪندو بيت الله ڏي روانو ٿيو.
ان وقت مڪي ۽ مديني جي ماڻھن جي وچ ۾ جيڪي تعلقات ھئا، ان کان سڄي عرب دنيا واقف ھئي. مڪي ۾ رھندڙ قريش مسلمانن جا سخت دشمن ھئا ۽ اھڙي حالت ۾ مسلمانن جو مڪي ڏي اچڻ قريش جي ماڻھن لاءِ سخت پريشانيءَ جو سبب ھو. ھنن نٿي چاھيو ته مسلمان اچن ۽ ساڳي وقت ھنن کي عمري کان جھلڻ به صحيح نٿي لڳو جو ذوالقعد جو مھينو انهن مھينن مان آھي جيڪو صدين کان عربستان ۾ حج ۽ زيارت لاءِ احترام وارو سمجھيو وڃي ٿو ان مھيني ۾ ڪنهن کي به حق نه ھو ته ھو ڪنهن به قافلي جي ماڻھوءَ جو نالو وٺي جيڪو احرام ٻڌي حج يا عمري لاءِ وڃي رھيو ھجي. مڪي ۾ رھندڙ قريشي جي ماڻھن اٽڪل ڪري مسلمانن جو رستو روڪڻ لاءِ ھڪ ھمراهه کي ٻه سو سوارن سا عسفان جي اڳيان ذي طوى نالي ھڪ جاءِ تي موڪليو ته حضور ﷺ جن جي ساٿين سان ھٿ چراند ڪري جيئن ھو ڪاوڙ ۾ اچي لڙائي ڪن ۽ پوءِ سڄي ملڪ ۾ مشھور ڪيو وڃي ته ھي ماڻھو (مسلمان ) لڙائي ڪرڻ لاءِ آيا ھئا.
مسلمانن کي قريش جي ماڻھن جي ان چالبازيءَ جو اطلاع ملي ويو ۽ ھو رستو بدلائي ھڪ نهايت ڏکئي رستي کان سخت تڪليفون سھي مڪي ڏي وڌڻ لڳا ۽ اچي حديبيه پھتا، جتان حرم پاڪ جي حد شروع ٿي ٿي. حديبيه واري جاءِ جدي کان مڪي ڏين ويندڙ رستي تي آھي. مڪي کان ھن جو فاصلو اٽڪل تيرھن ميل آھي ۽ ھاڻ اھا جاءِ شميئي جي نالي سان سڏجي ٿي. ھن ھنڌ تي مسلمانن ۽ مڪي جي ماڻھن ۾ ھڪ معاھدو ٿيو، جنهن کي اھم تاريخي حيثيت حاصل آھي ۽ حديبيھ جو صلح نامون سڏجي ٿو. جيڪو ظاھري طرح لڳو ٿي مسلمانن جي خلاف آھي ۽ مسلمانن جي ھار سمجھيو ويو ٿي پر حقيقت مسلمانن جي اھا وڏي سوڀ (فتح) ھئي. ان ئي موقعي تي قرآن شريف جي سورة الفتح نازل ٿي آھي. اھا سورة مسلمانن جي مڪي کان مديني واپس وڃڻ وقت ضجنان وٽ لٿي ھي ھنڌ مڪي کان اٽڪل 25 ميلن جي پنڌ تي آھي.
۽ مٿي جنهن ھمراهه جو حضور ﷺ جن جو رستو روڪڻ ۽ پاڻ ڪريم ﷺ جن جي ساٿين سان ھٿ چراند ڪرڻ لاءِ ٻه سو سوارن سان گڏ پھچڻ جو ذڪر ڪيو ويو آھي. اھو ٻيو ڪو عام ماڻھو نه پر خالد بن وليد ھو، جيڪو ان وقت اڃا مسلمان نه ٿيو ھو. اڳتي ھلي ھو تاريخ ۾ مشھور فاتح ثابت ٿيو ۽ مسلمانن لاءِ ڪيتريون ئي جنگيون وڙھيون ۽ پنهنجو ۽ اسلام جو نالو روشن ڪيو.