نئون ديرو: نئون جوش ۽ جذبو ڏيندڙ شھر
• محترمه جي شهادت کان پوءِ بحريه ٽائون وارن، سندس روح کي ثواب پھچائڻ خاطر ھتي دسترخوان اچي کوليو آهي. جتي ضرورت مند ۽ بکايل ماڻهو قطار ٺاهي، عزت آب نموني، ٽيبلن ۽ ڪرسين تي ويهي ماني کائين ٿا. ڪافي عرصي کان اهو سلسلو جاري آھي ۽ اميد آھي ته جيسين سندن حڪومت آھي تيسين هلندو رهندو.
• حڪومت ٺهڻ کان پوءِ محترمه فريال ٽالپر صاحبه هن شهر جي پرگهور لهي ٿي، جنھن سبب بوائيز هاءِ اسڪول ۽ گرلس ڪاليج جون نيون عمارتون ٺهي رهيون آهن. شادي هال مڪمل ٿي ويو آهي. ٻيا به ڪافي سنها ٿلها ڪم ٿيا آهن جھڙوڪ؛ سنڌ بئنڪ جي شاخ کُلي آهي. ان ۾ ۽ نيشنل بئنڪ ۾ ڪافي نوجوانن کي نوڪريون مليون آهن. ان کان علاوھ ٻين کاتن ۾ پڻ، ڪافي ڪچا پڪا آرڊر ماڻهن کي ملندا رهن ٿا.
• ٺيڪن جي ڪمن مان، مڊل مئن ۽ ٺيڪيدار وغيره ڪمائين ٿا. دوڪاندارن سان گڏ پورهيتَ به، پنهنجو زندگيءَ جو لڏو آسانيءَ سان هلائين ٿا. ڪاروبار ۽ نوڪرين وغيره ملڻ جي ڪري شهرين ۾ خوشحالي اچي ٿي. هميشه جيان پ پ پ جي هن دور به شرفاءَ جو نئون گروھ پيدا ڪيو آهي. اھو اڳتي هلي، شهر جي اثر رسوخ رکندڙن ۾ ڳڻيو ويندو.
خاص طور تي نوڪرين جي آسري تي ڏاڍا اسڪينڊل سامهون آيا آهن. غريبن جا پئسا به ڪو نه ٿا موٽن، پوءِ به ماڻهو سُڌرن نه ٿا. هر هڪ سرڪاري نوڪري چاهي ٿو، توڙي جو سندس عمر ڀلي پنجاھ سالن کان مٿي ٿي وئي آهي.
هڪ دفعي هڪ محفل ۾ ڪچهري ڪري رهيا هئاسون. مان اثنا عشري لفظ استعمال ڪري ڪا ڳالھ ڪرڻ پئي چاهي. اتي هڪ همراھ، مون کي چيو ته ”شيعو چؤ نه!“ مان هڪو ٻڪو ٿي ويس ته هِن کي اوچتو مرگهي ڇو ٿي، پر خاموشي بهترين هٿيار آهي. سو چپ رهيس.
اهو همراھ به فائدن وٺڻ جي ريس ۾ آهي. رب پاڪ کان دُعا آهي ته سڀ کان وڌيڪ ان کي ڏياري. هو جذبن ۽ عقيدن جي قرباني ڏئي رهيو آهي. وقت ڏاڍو بي رحم آهي.
هڪ ملان تقرير ڪري رهيو؛ ”اسلام جا بنيادي رڪن، پنج آهن“، جنھن تي ويٺلن مان هڪڙي مجذوب فقير رڙ ڪري چيس؛ ”ملان! ڇھ چؤ! ڇھون پيٽ به ته آهي.“
شهر اندر اهڙو ڪو پليٽ فارم جڙي سگهيو ناهي، جيڪو حقدارن کي نوڪريون ۽ اهل شاگردن کي اسڪالرشپون وغيره وٺرائي ڏئي سگهي. ڇُڙ ڇُڙ گابڙا وانگر هر ڪو پاڇولن پٺيان ڊڪندو رهي ٿو.
دلالن ۽ ايجنٽن ايترو ڪمايو آهي جو هڪ دوڪان جي پڳڙي ويھ لک رپيا ٿي وئي آهي. ڪو به حلال جي ڪمائيءَ مان نه ڪاروبار ڪري ٿو سگهي، نه پلاٽ وٺي ٿو سگهي. هتي پلاٽ، لاڙڪاڻي کان وڌيڪ مهانگا ٿي ويا آهن.
شهر اندر، بجليءَ جا پڻ مزا آهن. لوڊشيڊنگ نه هئڻ جي برابر آهي. جڏھن ته پنج ڇھ مهينا اڳ، شھرين لاءِ عذاب هو.
ھتي وياج جو ڪاروبار، عام خاص ٿي ويو آهي. هڪڙا گهر خالي ٿين ٿا ته ٻيا ڀرجن ٿا. جن ماڻهن نوڪريءَ لاءِ پئسا وٺي ڏنا آهن، انهن کي نوڪري ڪو نه ٿي ملي، پر وياج وڌندو رهي ٿو.
شهر ۾ ڪارُن جو تعداد ته وڌي ويو آهي پر رتيديري ۽ لاڙڪاڻي اچڻ وڃڻ ڏاڍو تڪليفده ٿي پيو آهي. بجليءَ وانگر اگر حڪومت ٽرانسپورٽ جي سهوليت ڏئي، جيئن ڪراچي سٽيءَ وارن لاءِ آهي ته ڏاڍو سٺو ٿئي. ڪِرايا به تمام وڌيڪ آهن. سانجهيءَ کان پوءِ رتيديري لاءِ بس ڪو نه ٿي هلي. اوندھ ۾ ڦُرون ٿين ٿيون. مسافر ئي ڦرجن ٿا. پوليس ڪو نه ڪو تدارڪ ڪري. باقي نئون ديرو-لاڙڪاڻه روڊ، سلامتيءَ وارو سفر ٿي ويو آهي. هنڌ هنڌ تي پوليس بيٺي آهي.
اچو ته هڪ ٽوٽڪو ٻُڌايانوَ:
هڪ يتيم ٻار، ڪنهن بنگلي تي ويو. ڏٺائين ته وڏيرو ڏاڍن ٺٺن سان ويٺو آهي. آيو ويو، کيس جُهڪي ۽ نِوڙي سلام پيو ڪري. هن کي ڏاڍو مزو آيو ۽ ڳالھ وڻي ويس.
گهر آيو ته ماءُ کي چيائين؛ ”امان! جي وڏيرو مري وڃي ته پوءِ وڏيرو ڪير ٿيندو؟“
ماءُ چيس؛ ”پٽ! وڏيري جي پٽ کي ئي ڳوٺ وارا پڳ ٻڌرائيندا.“
ماءُ کان وري پڇيائين؛ ”اگر اهو به مري وڃي ته پوءِ؟“
”پوءِ وڏيري جو ٻيو پٽ پڳ ٻڌندو.“ ماڻس ورندي ڏنس.
ڇوڪري وري ساڳيو سوال ٻيھر ورجايو. تنھن تي ماڻس خار مان ٺڙ ٺپ جواب ڏنس؛ ”سڀ مري وڃن پوءِ به ڇورا تون وڏيرو نه ٿيندين، آپي مان نه نڪر. پنهنجي حيثيت نه وسار.“
سڄي سنڌ ۾ وڏيرن جو ڪردار ايترو نمايان ٿي پيو آهي جو ڇا چئجي. اتر سنڌ جا ڏوهاري، لاڙ تائين پهتا آهن. ڪجھ سالن ۾ ڏوهن جو جيڪو تفاوت آهي اهو مٽجي ويندو. لاڙ سان منهنجو نوجواني کان واسطو رهيو آهي. ڏاڍو پُر امن ۽ سٻاجهو ماحول هيو. ٿر تائين ٿاٻا کائي ڏٺم ۽ سوچيو اٿم. سڄو سنڌي سماج ڏاڍو جنجل ۾ آهي. هر طرف رڙيون ۽ دانهون آهن. اڪثريت عذاب ۾ آهي. آڱرين تي ڳڻڻ جيترا مزن ۾ آهي.
”پاڙي ناھ پروڙ، ڪاراتَ رنجائي گذري.“ (شاھ)
مرشد لطيف جي مٿين سٽ، تقريباً چار سؤ سالن کان هن ديس جي مظلومن جي نمائندگي ڪري ٿي. ڪا سياسي جماعت، ڪنهن ذميواريءَ جو مظاهرو نه ٿي ڪري.
مان هڪ جيڏن کي چوندو هيس ته؛ سنڌي پر امن ۽ صوفي لاڙي وارا آهن. اسان اتر سنڌ وارن گهلرن، ترخانن ۽ غورين جو اثر ورتو آهي. شير شاھ جي شڪري وانگر، گهر جا ڪڪڙ ويٺا ماريون.
جن انسانن جي اندر ۾ خلق سان اُنس ۽ خدا جو خوف آهي، اھي عوام جو درد پنهنجو سمجهندا آهن. سندن هر شعر، ٻول ۽ آلاپ، نقارھ خدا بڻجي پوندو آهي.
ھتي ته، انڌير نگري ۽ چرٻٽ راجا وارو ماحول عام آهي.
مذهب نه تسبيح جي داڻن ۾ آ، نه مصلي ۾ آ،
مذهب صرف ماڻهن جي خدمت لاءِ هوندو آهي! (مولانا رومي)
نئون ديري جي آسپاس وارين ٻهراڙين ڏانهن اچڻ وڃڻ جو سک، چنگچين ذريعي عام ۽ سستو آهي. موٽر سائيڪلون به سستيون ٿيون آهن ۽ اُهي به ڏاڍو ڪم اچن ٿيون. سائيڪل جو استعمال محدود ٿيندو وڃي. تنھن ھوندي به منهنجو هڪڙو شوقين يار، ڪوئيٽا مان ڏاڍي مهانگي سائيڪل خريد ڪري آيو آهي.
پاڪ-افغان باڊر تي، مھمند ايجنسي منجھ ملڪ جي رکوالي ڪندي، ناٽو جي جهازن جي بمباريءَ ۾ هن شهر جو نوجوان آفيسر ميجر مجاهد حسين ميراڻي ٽيھن سالن جي ننڍي عمر ۾ شهيد ٿي ويو. ڪيڊٽ ڪاليج لاڙڪاڻي منجھان انٽر پاس، ھن نوجوان جي اڃا شادي به نه ٿي ھئي. سندس شھادت تي پوري ملڪ جيان پورو شهر، سراپا احتجاج ۽ سوڳوار رهيو.
۲۱ جنوري ۱۹۸۲ع تي نئون ديرو شھر ۾ جنم وٺندڙ هن جان نثار مجاھد جي شهادت، ۲۶ نومبر ۲۰۱۱ع تي جمعي ۽ ڇنڇر جي وچ واري رات جو ۲ بجي ڌاري سلاله چيڪ پوسٽ تي ٿي. ۲۷ تاريخ صبح جو سندس جنازي نماز، ٻين ۲۳ شھيدن سميت، راولپنڊيءَ منجھ فوجي اعزاز سان ادا ڪئي وئي. سندس مڙھ آچر ۲۷ نومبر ۲۰۱۱ع تي، شام جو سج لھڻ بعد، نئون ديرو ۾ سرڪاري اعزاز سان مٽيءَ ماءُ حوالي ڪيو ويو. سندس جنازي بيھر ادا ڪئي وئي، جنھن ۾ سنڌ جو چيف منسٽر صاحب ۽ جنرل آفيسر ڪمانڊنگ ميجر جنرل اصغر نواز پڻ شريڪ ھيا. شھيد کي گارڊ آف آنر پڻ پيش ڪيو ويو.
شھيد کي ستارھ جرئت سان پڻ نوازيو ويو. سندس تڏي تي مئڊم فريال ٽالپر صاحبه، بلاول ڀٽو زرداري، پاڪستان جو اڳوڻو وزير اعظم نواز شريف، سنڌ جو اڳوڻو وزير اعليٰ ممتاز علي خان ڀٽو، سنڌ جو اڳوڻو وزير اعلي سيد غوث علي شاھ، تحريڪ انصاف واري عمران خان کان علاوھ ڪيترين سياسي ۽ سماجي شخصيتن شرڪت ڪئي.
سندس والد زوار علي مدد، اريگيشن کاتي ۾ داروغو ٿي رٽائر ڪيو ھيو. سال اڳ، پٽ جون خوشيون ڏسڻ جون اميدون سيني ۾ سانڍي وڃي قبر ڀيڙو ٿيو. ان پڻ ڏاڍي ڪسمپرسيءَ واري حياتي گھاري. کيس وڏيون آسون ۽ اميدون ھيون، جيڪي اڻ-پوريون ۽ اڌوريون رھجي ويون. زندگي ڪيڏي نه بي اعتبار آ. غريب جو ڀاڳ به غريب. رھي نام اللھ جو.
نئون ديري شهر ۾ ڪافي منهنجي واسطي وارا آهن، جن تي لکڻو آھي ۽ اڃا لکڻ کان رهيا پيا آهن. مان ڪوشش ڪيان ٿو ته سڀني جو حق ادا ٿي وڃي.
دادو ڪـئـنـال مـان گهـاڙ واھ نـڪـتـل هـو. هــن وقت ڦٽل حالت ۾ آهي. ۷۵-۱۹۷۰ع تائين ٽاپ ۽ وڻراھ هوندي هئي. محمد امين سيٺار بيلدار مقرر هوندو هو. وڻن مان لڪڻ ته ڇا ڪنهن کي ڏندڻ به ڀڃڻ نه ڏيندو هو. بالٽيءَ سان ڇنڪار ڪندو هو. ٽاپ تي بگي گهوڙو ۽ ڏاند گاڏيون هلڻ نه ڏيندو هو. سائيڪلن وارا گپ ۾ ترڪي پوندا هئا. ٻارن کي به راند روند ڪرڻ نه ڏيندو هو. سڄو ڏينهن ڊيوٽي ڏيندو هو. اهڙا سچار ماڻهو ڏٺاسين. اهڙن ماڻهن کي ڏسڻ لاءِ، هاڻي ته اکيون سڪن ٿيون.
هاڻي جتي خالد حسين شاهاڻيءَ جي اوطاق آهي، اِتي سندس پيءُ مرحوم غلام نبي شاهاڻيءَ جي مينهن جو واڙو هوندو هو. هڪ رات، چورن کاٽ هڻي، ڀت ڀڳي ۽ واڙي منجھان مينهون ڪڍيون. ڪاڪو درمحمد چنو مرحوم ۽ درمحمد سيٺار چوڪيدار هئا. چوڪيدارن، چورن کي هڪل ڪئي ته چورن موٽ ۾ فائر ڪيو، جيڪو درمحمد سيٺار کي لڳو ۽ هو ٿڏي تي فوت ٿي ويو. مينهون ته چورائجڻ کان بچي ويون پر چوڪيدار پنهنجو سِرُ وڃائي ويٺو. آهستي آهستي موجوده صورتحال اِتي اچي پهتي آهي ته ماڻهو پيا اغوا ٿين پر سرڪار ’ھَل!‘ ۽ ’ھُش!‘ ڪرڻ لاءِ تيار نه آهي. اڳي چئبو هو؛ چور مئو، ڪتو مئو. هاڻي ٿا چئون؛ چور مئو، ڀاڳئي جو سِرُ ۽ گهر ويو. ڪو واهر ڪو نه ڪندس. ڪو داد ڪرڻ وارو رهيو ئي نه آهي. سنڌ ۾ خونن جا جرڳا، چورن ۽ ڌاڙيلن جا سردار ٿا ڪن.
اسان جي پاڙي جو غلام رسول ميراڻي، سياسي ورڪر رهيو آهي. جڏهن ته فقير محمد ميراڻي، پ پ پ وارن جو خاص ماڻهو آهي. منهنجي عمر جو آهي. اڃا مڇي ماري، ٻين جو پيٽ پالي ٿو.
نيڪ محمد ڪرٽيو سان به پراڻا واسطا رهيا آهن. سندس پٽ ننڍڙا هئا ته هن سان غلام حسين ڪٽپر جي ڪري واقفيت ٿي. سندس گهر ۽ اوطاق، ڀٽي صاحب جي بنگلي جي ڀرسان آهن. زمين، موجوده باءِ پاس تي، ڪرٽين جي ويڙهي ڀرسان هيس. جنھن ۾ فصل سان گڏ، باغ به هيو. باغ ۾ ننڍن صوفن ۽ ڦارون جا ٻوٽا هئا. پير گهرگهل جي پاسي به زيتونن جا باغ هئس. آگاڻين ۾ به زيتونن ۽ ٻيرين جا باغ ٺيڪي تي کنيا هئائين. دادوءَ جي پاسي ٻن انبن وٽ به زمين ورتي هئائين، جتي باغ سان گڏ زمين تي ڪمند به ڪندو هو. جاين ۽ زمينن جا مالڪ پيا مٽجن سٽجن. نيڪ محمد جا پٽ وڏا ٿيا ته اُهي به دوست بڻجي ويا. خاص طور، منهنجو ڀاءُ انعام ۽ لياقت علي ڪرٽيو، هڪٻئي جي ويجهو آهن. لياقت عليءَ جا ٻيا ڀائر به انعام جو خيال ڪندا آهن.
نيڪ محمد کي دل جي تڪليف آهي. ساڻس ملڻ جلڻ، گهٽ ٿئي ٿو. باقي حال حوال ملندا رهندا آهن.
مون اڳ ۾ به اظهار ڪيو آهي ته هي سڀ لکڻ جو هڪ مقصد آهي؛ معاشرتي قدر ۽ رويا ڏاڍو تيزيءَ سان تبديل ٿين ٿا. نوجوانن لاءِ اهي ڳالهيون محفوظ ڪرڻيون آهن.
هن ڪٽنب جي منفرد حيثيت مون وٽ ان ڪري به آهي جو جڏهن به سندن اوطاق تي ڪچهري ڪبي هئي ۽ مانيءَ جو وقت ٿيندو هو ته گھرئون جهجهي انداز ۾ ماني ايندي هئي. سڀ گڏجي کائيندا هئاسون. اهتمام جي ماني ته سڀ ڪو جھجھي کارائيندو آهي پر اِهو اعزاز صرف لياقت عليءَ وارن ۽ سندس والد کي آهي، جيڪي بنا اطلاع ۽ اھتمام جي به ايڏي انداز ۾ مھمانن لاءِ ماني ھڪي حاضر ڪندا ھيا. سنڌي ثقافت جو اهڙو طريقو، هاڻي ڪو نه رهيو آهي. چوندا آهن؛ مڇي، جر مان کٽندي ناهي. چڱائي ۽ مَٺائي، ڪٿي نه ڪٿي، ڳولئي لڀي پوندي آهي. پر مٿيان قدر عام نه رهيا آهن.
اميد علي ۽ مون کان سواءِ، ڪنهن کي ته کير وٽو به ملندو هو.
سن ۲۰۰۰ع ۾ مون کان نئون ديرو هاءِ اسڪول ڇڏرائي، ڪوٽ لال بخش مهيسر هاءِ اسڪول موڪليو ويو.
ائين پورا ۸ سال، نئون ديري کان ٻاهرين هاءِ اسڪولن ۾ نوڪري ڪيم. مختلف ماحولن ۾ الڳ الڳ طبيعت جي اُستادن سان اٿڻ ويهڻ ٿيو. ماهوٽا هاءِ اسڪول ۾ ڪافي عرصو رهيم. جتي ڪٿي مِس فٽ رهيم. ويجهو ڪو سنگتي ساٿي، ڇيڙيندو هو ته ائين چئي جند ڇڏائيندو هيم ته؛ ”ادا! ڀاءُ کان، ڀڙوو مِٺو آهي. ڪنهن کي ڪو نه وڻون، لاچار نوڪري ڪرڻي آهي.“
جيئڻ جو سهارو؛ الله جو نالو، محبتن وارا مختصر ماڻهو، همدرد دوست، ڪتاب، موسيقي ۽ الڳ ٿلڳ جيئڻ جو انداز.
ڪهڙي منجھ حساب، هئڻ منھنجو هوت سان. (شاھ)
منزل مِلي نه مِلي، تنوار ۽ تانگھ کي نه ڇڏبو.
هاءِ اسڪول نئون ديرو جو بنياد، ڀٽي صاحب مرحوم ۱۹۶۲ع ۾ رکيو. ان وقت پاڻ، ملڪ جو وزير خارجه هو. منهنجي ڪوشش هوندي ته هن اسڪول جو عروج ۽ زوال لِکان. اندر ۾ ڪافي ڳالهيون اڃا سانڍيل آهن. انهن کي پڙھندڙن سان شيئر ڪيان، انشاءَ الله.
پڄاڻان پرين، ڪجي بس ڀنڀور کان. (شاھ)
معاشري ۾ ترڪتالن، سازشن ۽ ٻه-چاپڙائپ کي وائکو ڪرڻو آهي. منهنجو به ڪو بلم آهي. مون کي دلداري ڏيندڙ منهنجو ويڙهو آهي. ضمير ۽ طاقت اٿئي ته روڪ! ورنه ته اڃا هن ڌرتيءَ جي تاريخ، ٻولي ۽ ڪلچر جا دردناڪ قصا، حسين ۽ سونهن جا شعر ۽ ڪلام، مون کي لکڻا ۽ ڳائڻا آهن. توڙي جو پاڻ شفيع فقير جي ڳايل ڪلام جي آخري مصرع جو نمونو آهيون.
پنهنجي نيڻين، رُڃ وسي ٿي، پنهنجي پيرين،
ٻـرنــدڙ بـنــڙو! هــاءِ اسـان جـــو، پــاڳــل مـنـڙو!!
اچو ته عبدالغفار ڀٽي ”تبسم“ جي شاعري پڙهي ڏسون:
جــيـون تــمــاشـــو آهـــي، جـــوڀـــن تــمــاشـبــيـــن،
پــاڇــولا، عـڪـس، يـــادون، درپـــن تـمــاشـبـيـن،
اڄ رات خـواهــشــن جـــا نـه زنـــدان کـــولـــجـو،
ڪـنـھـن قــتــل جـي تـلاش ۾ آهـي تـمـاشـبـيـن،
اوٿــر کــي چئـجـو، ايـتـريـون يــادون نه وائري،
”تبسم“ جي تانگهه تي متان ٽھڪن تماشبين.
ٻيو شعر ڏسو:
هن طرف کان ناؤ هلي آ، ايڏانھن تڙ تي آهي ڪو،
منھنجو سڏ ورائي جو.
لھر لھر ۾ پيچ پيل آ، تن سان پريم پڄائي ڪـو،
منھنجو سڏ ورائي جو.
لھر لھر ۾ پيچ پيل آ. ائين شل! سنڌي ساڃاهه رکندڙ پنھنجي چيچن جا پيچ مضبوط ڪن ته اسان جا جيڪر ڏک لھي وڃن.
هي قوي به عجيب آهي. هن شھر سان ڪو عشق اٿس. يورپ هجي يا آمريڪا ويٺو نئون ديري لاءِ شاعري ڪندو.
نـنـگـيـن پـيـريـن، نٽھڻ ۾ تُڙڳڻ لئه ڊوڙي،
چـيـنــل واهه ڇــنـــڊڻ ۾ موٽـــڻ گهـران ٿــو.
او ”تــبــســـم“ مـــان، مـطــلــب تــه مـــوٽــــي،
نئون ديري جي نٽھڻ ۾، موٽڻ گهران ٿو.
ساڻيھه جي سَڻڪن مٿان،
هـونـد ”تـبسـم“ تُڪ اُڏان،
ڀـــؤنــــرو ٿـــــي ڀــٽــڪـان،
من مِٽي مان ڏئي ويـھـي.
اسان جي شھر نئون ديري جون ٻه شخصيتون، هند سنڌ ۾ مشھور آهن. هڪ تبسم صاحب ۽ ٻي مئڊم اڪبر راشدي صاحبه. اللهﷻ ٻنھي کي سک ۽ آرام ڏئي. آمين.
مالڪ الملڪ سڀني تي پنھنجو رحم ۽ ڪرم ڪري. وقت وڏي شيءِ آهي. ڪنھن موقعي کي وڃائڻ نه گهرجي. اسان سڀني کي ان جو قدر ڪرڻ گهرجي. ڇا ڪجي! والعصر ان الانسان لفي خُسرا.......
مون سان ڳالھين ئي ڳالھين ۾، محمد رمضان پھوڙ ٻڌايو ته جتي محمد پنجل ڀٽي جو دوڪان آهي، ان جي پٺيان تيل پيڙڻ جا گهاڻا هوندا هئا. حڪيم صاحب جي مسجد جي اوڀر ۾ ممتاز علي ڀٽي صاحب جن جي پلاٽ تي تپيداري هوندي هئي. اڳيان ان جا دوڪان ٺھيل آهن، جيڪي مسواڙ تي ڏنل آهن.
مان جڏهن ٻه صفحا لکڻ چاهيان ٿو ته اهي صفحا تمام گهڻو وڌيو وڃن. اختصار کان ڪم وٺڻ باوجود هر شيءِ ڊگهي ٿي وڃي ٿي، پوءِ به نشاندهي ٿئي ٿي ته نئون ديري وارن کان سواءِ ٻيا به پڙهن ٿا، تنھنڪري انھن جو ڪجهه نه ڪجهه تفصيل لکان ٿو. مان منجهي پوان ٿو. جلد هن ذميواريءَ کي پورو ڪرڻ چاهيان ٿو. هي ايڏو وڏو ڪم آهي جو آءٌ اڪيلي سر پورو ڪرڻ کان قاصر آهيان. ڪو قلم هٿ ۾ کڻي ۽ هن شھر جي ماضيءَ کي قلمبند ڪري ته هن مٽيءَ جو حق ادا ٿي ويندو. باقي حال ۽ مستقبل، نوجوان پاڻ لکندا. ان جو الڪو مون کي نه آهي. خاص طور تي مون کان سينئرس اهي لکن. اهي لکي به سگهن ٿا ۽ هنن اڃا مختلف نئون ديرو ڏٺو آ، جيڪو مان ڏسي نه سگهيو آهيان. جيڪو لکڻ لائق آهي، اهو پنھنجي ذميواري محسوس ڪري، لکي وٺي.
محترم بدر ڌامراهي، لکيل ڊرافٽ پڙهي، ڪجهه ڳالھيون انڊر لائين ڪيون. هن چيو ته؛ ”حڪيم صاحب ۽ مسجد شريف تي ڪجهه نه ڪجهه وڌيڪ جملا لکو.“ مان مٿي کي هٿ ڏئي ويھي رهيس.
حڪيم صاحب کي ۽ بازار جي مسجد کي ڪير نه سڃاڻي. اسپتال ۾ دوا ملندي آهي. مسجد شريف ۾ عبادت ڪبي آهي. حڪيم صاحب پاڻ پنھنجو تعارف آهي. هن شھر جا جنس مذڪر ته ڇا پوڙهيون، جوان، پرڻيل ۽ ڪنواريون، حڪيم صاحب کي ائين سڃاڻن جيئن ويڙهي ۾ پنھنجي بزرگ کي سڃاڻبو آهي. مرحوم، هر گهر جي بيمارين وغيره جو امين رهيو آهي. سڄي مزوري ۽ محنت رائگان وئي. وري ڊرافٽ ٻيھر لکڻو پيو. ڇو ته ڌامراهو صاحب سچ ٿو چوي. جڏهن به مواد ڇپبو ته اهو نئون ديري تائين محدود ڪو نه رهندو. لکڻ، جيئڻ کان به ڏکيو آهي، منھنجي لاءِ. آخر بنيادي معلومات حاصل ڪري ٻه صفحا وڌيڪ لکي ورتم اچو ته پڙهون.
غلام حسين ڪٽپر ۽ ٻين ٻڌايو هو ته هاءِ اسڪول نئون ديري ۾ لعل خان رٽائرڊ فوجي، ڊرل ٽيچر هوندو هو. کيس جنرل ايوب خان بابت خبر پئي ته هو سکر کان لاڙڪاڻي، رائيس ڪئنال جي ٽاپ سان اچي رهيو آهي. رائيس ڪئنال جي پُل تي اسڪول جي شاگردن کي وٺي ويو ۽ اُتي اچڻ وقت ايوب خان کي سلامي ڏياريائين. ايوب خان، لعل خان سان هٿ ملايو ۽ هُن ٻڌايس ته ٻي جنگ عظيم ۾ اوهان سان گڏجي جنگيون ڪيون آهن. ايوب خان، خوش ٿي لاڙڪاڻي ويو هو.
۱۹۶۵ع جي جنگ دوران، انڊين هوائي جھاز، نئون ديري تائين پھتا هئا. شاهنواز ڀٽو اسٽيشن جي اوڀر طرف، آئوٽر سگنل جي بلڪل نزديڪ، پاڻيءَ جي دُٻن ۾ جهازن ٻه وڏا بم ڪيرايا هئا. چوڌاري ست-ڪوهيءَ ۾ ڌماڪا ٻُڌا ويا هئا، پر پاڻيءَ ۽ گپ هئڻ ڪري ڪو به نقصان ڪو نه ٿيو هو. ۱۵-۲۰ فوٽ ويڪرا ۽ اونھا کڏا پئجي ويا هئا، پر شھر ۽ ان جي آباديءَ کي اللهﷻ بچائي ورتو هو. انھن بمن ڪرڻ سبب، شھر اندر وڏو ڏهڪاءُ پئجي ويو هو. مڪمل بليڪ آئوٽ گهرن ۾ ٿيندي هئي. پر پوءِ جلد جنگ بند ٿي وئي. جنرل ايوب، انڊين شاستري وزيراعظم ۽ روسين جي ماسڪو ۾ ڪانفرنس ٿي هئي. چون ٿا ته ڀٽي صاحب ۽ ايوب خان وچ ۾ اُتي اختلافن جي شروعات ٿي هئي.
خانواهه جي ڀرسان، پير داون شاهه به آهي. اُتي وڏو مـُقام آهي. رتوديرو-ڌامراھ روڊ جي ڀرسان، دلو پير جو مقام به آهي. اُتي به ويران ۽ اُداس قبرون چڱي ايراضي تي ڦھليل آهن. لڳي ٿو ته اهي ايراضيون، جنگ جا ميدان رهيا آهن. پٺاڻن سان سنڌين جون جنگيون، ڪلھوڙن جون پاڻ ۾ لڙايون يا خانه جنگيون وغيره، اهڙن مقامن کي جنم ڏين ٿيون.
نئون ديري جي ڀرسان، پير جان محمد وارو مقام، ۽ نئون ديري جي اوڀر ۾ دادو ڪئنال جي ڀرسان ابوالخير وارو مقام به ساڳي حيثيت رکن ٿا. پير جان محمد ڪلھوڙو ڪمانڊر هو.
قنڌاري سڙڪ مان مراد، ڪابل ۽ قنڌار ڏانھن ويندڙ يا ھلندڙ رستو آهي. اها سڙڪ، مختلف پاسن کان ڌامراهن وٽان گذرندي، قمبر، شھدادڪوٽ، خضدار ۽ بولان لڪ تائين ويندي هئي. ڳڙهي ياسين ۽ شڪارپور کان ٿيندي بلوچستان، پنجاب ۽ سرحد جا رستا لتاڙيندي، خيبر لڪ ۽ افغانستان پُڄبو هو. ايرانين، افغانين ۽ سينٽرل ايشيا وارا پشاور کان لاهور ۽ دهليءَ پھتا آهن. سنڌ ۾ ايندڙ ظالمن به ساڳيو رستو اختيار ڪيو هو. ٻيو رستو هو ايران، لسٻيله ۽ سنڌي سمنڊ. عرب، سنڌ ۾ انھي رستي سان داخل ٿيا هئا.
تاريخ ۽ جاگرافي، هڪ ٻئي لاءِ لازم ملزوم آهن. سنڌ جي تاريخ کي سمجهڻو آهي ته سنڌ، پنجاب، بلوچستان ۽ پٺاڻن جي علائقن جي جاگرافي وغيره کي سمجهڻو پوندو. ان کان سواءِ سنڌي سمنڊ جي بندرن، سنڌوءَ جي واپاري بندرن ۽ پتڻن وغيرھ کي پڙهڻو پوندو. پوءِ عربن، يونانين ۽ ايرانين جي ڦُرلٽ ۽ حملن کي سمجهي سگهبو.
سنڌ جون گرميون ۽ ٻُٽون اسان هر سال ڀوڳيون پيا. اپريل کان سيپٽمبر تائين، هي خطو دوزخ جو ننڍڙو نمونو هوندو آهي. وڻ جي ڇانوَ، مَنھَ ۽ جاءِ جو اَجهو، جنت وانگر لڳندو آهي. ان ماحول ۾ جنگ جو تصور ڪيو. لاشن لاءِ قبرون کوٽڻ، سرويچن کي غسل ڏئي، ڌرتيءَ ماءُ جي حوالي ڪرڻ، ڪيڏو ڏکيو ڪم هوندو. هر طرف سندن لاش پکڙيل هجن، ڳوٺن کي باهيون ڏنل هجن. اهڙا ڪلور جڏهن پڙهجن ٿا ته رَتُ ٽھڪي پوي ٿو. ظالمن اسان سان ڪيڏا قھر ڪيا آهن. مون کي لڳندو آهي؛ ”سنڌ جي غيرت، عزت ۽ وقار جي جنگ اڃا ختم نه ٿي آهي.“ نواب ولي محمد لغاريءَ چيو آهي: ”سَوَ سِسيون ڏئي، فتح جون ٻه وکون وٺبيون آهن.“ هو سنڌ جو سپورنج ۽ بھادر جنرل هو. صبح جو ڌڱ مڙسن کي جنگ لاءِ تيار ڪجي. شام جو سندن مڙهه دفنائڻ لاءِ، همت ۽ دل گردو کپي. اسان وڏڙن جي امانتن ۾ خيانت ڪئي آهي. شل! اللهﷻ رحم ڪري.
لاڙڪاڻي شھر ۾ جناح باغ آهي. اُتي تجر بلڊنگ آهي. تجر جي لفظي معنى آهي قبر. نواب ولي محمد خان لغاري ۱۸۳۲ع ۾ هتان جو گورنر هو. هو وفات ڪري ويو ته امانتاً سندس جسد خاڪيءَ کي هتي رکيو ويو ھيو. قبر جي مٿان عمارت ٺاهي وئي. جنھنڪري اھو باغ ئي تجر باغ يا تجر بلڊنگ مشھور ٿيو. جيڪو ڦري جناح باغ ٿيو. اهڙيءَ طرح وقف ٿيل گيان باغ، ڦري ذوالفقار باغ ٿي ويو.
نواب ولي محمد لغاريءَ جو مڙهه، سندس پٽ حيدرآباد کڻائي ويا. بلڊنگ خوبصورت هئڻ ڪري هتي انگريز آفيسر پھريائين لئبرري قائم ڪرائي. هاڻي جناح باغ ۾ پريس ڪلب ۽ ضلعي هال به آهي. ڀٽي صاحب جي وقت ۾ هتي نيشنل سينٽر نالي لئبرري هئي. شاندار ڪتاب ۽ ريسرچ جو ڪمرو هوندو هو. بعد ۾ سر شاهنواز لئبريري ٺھي.
اچو ته اياز جي غزل سان پاڻُ وندرايون؛
روح کي ول جيان وڪوڙيو ٿي،
جيءَ سان جيءُ ڇا ته جوڙيو ٿي.
*
چوڙيون چنڊ جيان ٽٽيون آهن،
ٻـانھـن کي ڪيڏو مروڙيو ٿي.
*
هــاءِ ميـھــار بـنـسـري تـنـھنـجــي،
ڪيترا سُر جو، اڄ ته ٻوڙيو ٿي.
*
پيار کان پوءِ به مُڙين ڪين ٿو،
ڪــيــتـــرو ”ايــاز“ لــوڙيــو ٿـــي.
مان نئون ديرو ۽ سنڌ کي ”ول“ جيان پاڻ کي وڪوڙڻ چاهيان ٿو. ڇا ڪريان اها ئي منھنجي عبادت آهي.
ڇيڙيو دردن ڇوهه مان، سُورن جو ڪو ساز،
چـنـڊ، هـوا ۽ ”ايـاز“، رُلنـدا رسـتن تـي رهيا.
مون کي به اندر جي ڪنھن گهاوَ، دل ۽ دماغ ۾ اٿندڙ طوفانن ۽ تڪليفن رُلائي ڇڏيو آهي. اياز جي ڇا ته شاعري آ، ڇا ته خيال آ. ڀٽائي پاڪ پوتر، فرشتن جھڙو انسان. اياز، ڌرتيءَ جو، پنھنجي گناهن جو اعتراف ڪندڙ قوي. مونکي ڏاڍو وڻندا آهن. ٻيو ڪجهه پڙهڻ جي ضرورت ئي نه سمجهندو آهيان. مونکان رُلڻ ڇڏائجي ويو آهي پر پوءِ به انھن رستن، پيچرن کي جيءَ ۾ جايون ڏئي ويٺو توهان کي قصا ٻُڌايان.
نم چونڪ جي اولھه ۾، سائين خوش محمد سھتي جو ويڙهو هوندو هو. سانوڻ جو غريب غربو سندن در تان پئسا ڏئي کٽاڻ وٺي وڃي گهر ماني کائيندو هو. اڄ به اها کٽاڻ ملندي آهي پر ڏاڍي مھانگي آهي. ڪنھن خاص مھمان يا تحفي ڏيڻ لاءِ گهرائي وٺبي آهي. ڏاڍي لذيذ ۽ وڻندڙ ذائقو اٿس.
ڪپڙي بازار ۾ فقير محمد عيسى مرحوم، پاڻيءَ جا شيشا، مفت ۾، ڪامڻ، جي مريضن کي ڏيندو هو. پاڻيءَ ۾ ڪجهه مليل هوندو هو. پري پري کان مريض وٺڻ ايندا هئا.
نم چونڪ وٽ، ٻه نم جا وڻ هوندا هئا. طوفان ۽ برسات سبب، هڪ ڪري پيو ٻيو سلامت آهي. هتي ئي صابو پان واري جي پڙي هوندي هئي، جيڪا برج مل کولي هئي، پر اُها هاڻي بند آهي.
نئون ديري جي ويگنن واري پراڻي اسٽاپ تي، وڏو پپل جو وڻ هوندو هو، جيڪو طوفان ۽ برسات ۾ ڪري پيو هو. منھنجي اچڻ وڃڻ جي جاءِ، اهو اسٽاپ هوندو هو. پپل ڪرڻ ڪري، نٽھڻ اُس ٿي پئي هئي. ڪيترو عرصو مان ان پپل کي وساري نه سگهيو هيس. اڄ به ان جي نه هئڻ جو احساس، شدت سان محسوس ڪندو آهيان.
پپل تنھن جا پن ڙي، سڀ مڙهايان سون سان!
هن گيت ۾ سنڌي عورتن جي ڇا ته فياضيءَ جو نقش چٽيل آهي. مون وٽ به جيڪڏهن سون هجي ته ڪانڊيري ۽ اَڪ جھڙن ٻوٽن کي به سون ۾ توري خريد ڪريان.
اوڀر طرف، ڪپڙي بازار جتي کُٽي، ٻن حصن ۾ ورهائجي ٿي، اُتي سيٺ بخشو مل جي پڙي هوندي هئي. هو کِلڻو ملڻو ۽ ڀلو ماڻھو هيو. پھرياڻ ۽ گوڏ پائيندو هو ۽ اڪثر صاف سٿرو رهندو هو. هو چند سال ٿيا جو فوت ٿي ويو آهي.
مون کي اوچتو لاڙڪاڻي ۾ هڪ اڇي ڏارهيءَ وارو ملي ويو. هُن مون کي سڃاتو۽ چيائين ته پوڙها ٿي ويا آهيو. مان ڏاڍو خوش ٿيس. هن ڏاڍي سادگي ۽ سچائيءَ سان ڳالھايو ۽ قرب پئي ڏنو. مون هن کي ڪو نه سڃاتو. چيائين؛ ”مان بخشي مل جو پٽ آهيان.“ پڙهندو هيس ته مسلمان ٿي، گهر ڇڏي نڪتو آهيان. عبدالرحمان پنھنجو سنگتي هو، اهو به مسلمان ٿيو هو. ٽيون به اسان جي ٽھيءَ جو پنھنجو ڌرم ڇڏي، مسلمان ٿيو جيڪو اڄ ڪلھه ڪراچيءَ رهي ٿو.
الائي ڇا ۾ راضي آ، الائي ڪنھن سان راضي آ،
ڪو راجا، ڪو فقير....
اسان سڀ لاڙڪاڻي پڙهندڙ شاگرد، قاري صاحب واري مسجد ۾ نماز پڙهندا هئاسون. اُتي قاضي منظور عليءَ سان به واقفيت ٿي. اياز کوکر گڏ پڙهندو هو. هن جو والد محرم علي کوکر، ڀُٽي صاحب جو ڊارئيور هو. اياز علي رمضان شريف ۾ ڀير وڄائيندو هو. جنھن جي آواز تي شھر ۽ آسپاس وارا، اسر جو اُٿي روزا رکندا هئا. قاري صاحب، مسجد ۾ ڪم پيو ڪرائيندو هو. ڪڏهن رنگ روغن ته ڪڏهن ڦوهارا ۽ ٽانڪيون وغيره پيو جوڙائيندو هو. بلڪل فقير منش ۽ خدا ترس انسان هيو.
ان زماني ۾ اسان شاگرد ۽ ٻيا جماعتي، قاضي منظور عليءَ جي سربراهيءَ ۾، سائيڪلن تي چڙهي، رات جي چانڊوڪيءَ ۾، رائيس ڪئنال رستي، ڪرٽين جي وانڍ تي ويا هئاسين. اتان ساريون وغيره گڏ ڪري، رات جو ئي واپس گهر موٽيا هئاسين. ڦر ۽ اغوا جو ان وقت رواج ڪو نه هو. سڀني سُڪون ۽ بغير خوف جي، سفر ڪري، مزو ورتو هو. رات جو پنڌ ڪرڻ، ٽھڪن ۽ ڳالھيون ٻولھيون ڪرڻ ۾ عجيب سحر ٿئي ٿو.
بعد ۾ شفيع اوڪاڙوي ڪراچيءَ مان واعظ لاءِ آيو هو. پھريون دفعو شھر ۾ اردو نعتون سٺي سُر ۾ ٻڌيون هيون ۽ سنڌي مولودن جي جاءِ انھن والاري.
اسان شاگردن لئبرري کولي. ان وقت پڙهڻ جو معيار اهو هو ته اردو ڪتاب، جاسوسي ڊائجسٽ، ابنِ صفي سيريز ۽ ديوتائن جي قصن کانسواءِ مذهبي لٽريچر گهڻو پڙهيو ويندو هو. غلام حسين ۽ مان، سنڌي ڪتاب خريد ڪيا ۽ ٻين کي پڙهڻ لاءِ ڏنا. اهڙيءَ طرح سنڌي ادب جي حوالي سان نئون حلقو پيدا ٿي پيو. جن مان ڪيترا اڳتي هلي، دانشور ۽ شاعر بڻجي ويا.
اسان مان ڪجهه جيئي سنڌ ۽ پليجو گروپ جا ڌڙا پيدا ٿيا، جنھنڪري قوم پرستي ۽ سوشلزم جو بنياد پئجي ويو. ڪافي ماڻھن ڳالھائڻ سکي ورتو. دوستن ۾ ويڇا وڌي ويا. حسين بخش ناريجو آفيسرس گريڊ جي نوڪري ڇڏي سنڌي عوامي تحريڪ ۾ شامل ٿيو ۽ جلدي ايم.آر.ڊي تحريڪ ھيٺ جيل ويو.
جيئي سنڌ ۽ پليجي گروپ وارن، اڳتي هلي خوشحال زندگي گذارڻ خاطر پ پ پ ۾ شريڪ ٿي، آفيسرس گريڊ واريون نوڪريون ورتيون. اهو محترمه جي پھرين حڪومت وارو دور هو.
قاضي منظور علي ٽيپھريءَ جي نماز کان پوءِ اسان سڀني کي اوطاق تي اچڻ لاءِ چوندو هو. اُتي ڇولن ۽ پڪوڙن وغيره جي وَٽَ ڪرائيندو هو. اُتي قاضي محمد رفيق سان به ملڻ ٿيو هو، جيڪو خانبھادر صاحب وٽ ملازم رهيو هو. اڳ ۾ حڪيم عزيز الله موريي وٽ ڪم ڪندو هو. قاضي صاحب خوبصورت ۽ لالو پٺاڻ لڳندو هو. بااخلاق، نيڪ نمازي، هجائتو ۽ قربائتو هوندو هو. اسان سڀني جي عزت ڪندو هو ۽ اسان به هُن جو احترام ڪندا هئاسين. عمر جي آخري حصي ۾ ”شوگر ٿي پيس. ڪمزور لڳندو هو. پراڻيون ڳالھيون ٻڌي، ٻھڪي پوندو هو. موڪلائڻ وقت دُعائون ڪندو هو.
غربت سان گڏ، خوشي ۽ جواني هوندي هئي. وڏڙا سڀني جا جيئرا هئا. ٻي آني جي ڀنگ وٺي لِڪي گرمين ۾ عياشي ڪندا هئاسين. پوءِ ته ڀوڳ ۽ ٽوٽڪا. ائين جواني لٽجي وئي ۽ پاڻ اولادي، پوڙها ۽ اخلاق سيکارڻ وارا ٿي ويا آهيون. انساني نسلن جو سلسلو، ائين ئي هلندو رهندو.
مان پنھنجو پاڻ کي سمجهندو آهيان ته ڪنھن قافلي کان ٽٽل سپاهي آهيان. ان قافلي جي اڳواڻن کي ماريو، لٽيو ۽ ڦريو ويو آهي. مان اتفاق سان بچي ويو آهيان. نه رهبرم نه منزل جي خبر. مان ڀٽڪندڙ ماڻھو وڃان ته وڃان ڪيڏانھن....... مان پاڻ کي اهڙو ابھم ٻار سمجهندو آهيان، جنھن جي سکيا جي ذميواري ڪنھن جي نه آهي. هاڻي اهو ٻار جيئڻ جا انداز ڪيئن سکي. مان اهو نوجوان آهيان جيڪو بلڪل اڪيلو آهي. دنيا کي سمجهڻ، هن جي وس جي ڳالهه نه آهي. سمجهه ۾ ڪجهه ڪو نه ٿو اچي. پر مايوسي بلڪل نه آهي.
پوڙهائپ ۾ ان نتيجي تي پھتو آهيان؛ مان پڙهيل لکيل غلام آهيان. بغاوت ڪرڻ ڪو نه ٿي اچي، پر جهڪڻ ۽ ڪمپرومائيز ڪرڻ منھنجي تاريخ، ثقافت ۽ روايتن جي خلاف آهي. شل! ائين ئي تڙپندي ۽ اللهﷻ کي ٻڌائيندي، قبر ۾ هليو ويس ته مالڪ الملڪ جا احسان ٿيندا.
شھر جي ڏکڻ پاسي کان وهندڙ، گهاڙ واهه هوندو هو. اهو دادو ڪئنال مان نڪرندو هو. ان کي چئنل چوندا هئاسين. اتي ئي ٺاروءَ وارو باغ آهي. جنھن کي فاروقيءَ جو باغ سڏجي ٿو. غلام حسين جي گهرن جي سامھون ٻائي وارو باغ هوندو هو. هاڻي اهو مورين جي ملڪيت آهي. اولھه طرف، پنڊو هوندو هو. ڏهن منٽن جي واڪ کان پوءِ، پير ڳوٺ ايندو هو. ٻار چئنل تي ترڻ سکندا هئا. ٻنھي ڪپن تي وڻ ۽ ساوڪ هوندي هئي. هن وقت اهو واهه صرف ڪني پاڻيءَ جي نيڪال جو نالو بڻجي ويو آهي. چئنل کان ڇڙيو پاڻي اچي، محترمه جي زمينن ڏانھن مڙيو وڃي. ٻَنڌ ڏنل آهي. ان جي اولھه ۾ گندو پاڻي پوڻ شروع ٿئي ٿو. گهاڙ واهه جي تاريخ، تفصيل سان ٻئي مصمون اندر اچي وئي آھي.
گهاڙ واهه جو پيٽ، يعني ايريگيشن جون زمينون، ماڻھن قبضو ڪري گهر، اوطاقون، هوٽلون ۽ دوڪان وغيره ٺاهي ڇڏيا آهن. ائين غريب ماڻھن به وهندڙ گنگا مان هٿ ڌوتا آهن. شھر جا ٻيا لينڊ مافيا ۽ قبضا ڪندڙ نالي وارا ماڻھو، اثر رسوخ وارا ۽ دولتمند ئي آهن. سرڪاري پلاٽن تي قبضو ڪندڙ، پاڻ ۾ وڙهي ۽ مري به رهيا آهن.
ڀٽي صاحب کي جپان وارن، ريل جي گاڏي جيڏو، ڪاٺ جو ٺھيل بنگلو تحفي ۾ ڏنو هو. اهو بنگلي جي ٻاهران شروع ۾ رکيو ويو. بعد ۾ اُتان کڻائي، نصرت فارم تي رکيو ويو هو. راهوجين ويندي، اُهو به مون گهمي ڏٺو هو. منجھس سڀ سھوليتون هيون. حيرت ٿي هئي مون کي، اُن کي اندران ڏسي. انسان ڇا ته ڪمال ڪيو آهي.
ڀٽي صاحب کان پوءِ اهو، سار سنڀال نه ٿيڻ ڪري، اجڙي ويو. جڏهن مير صاحب آيو ته وري ايڏانھن منھنجو وڃڻ ٿيو ته ان ڪاٺ جي بنگلي کي وري مون ڏٺو هو. بعد ۾ ان کي جنريٽر وغيره يا بجليءَ مان باهه لڳي ۽ سڙي ختم ٿي ويو.
اهڙي نموني شھنشاهه ايران، ڀٽي صاحب کي ڪافي جيپون تحفي طور موڪليون هيون. اهي جيپون ڀٽي صاحب، مئنيجرن جي حوالي ڪيون هيون. ڌنومل، بوسڪيءَ جو پٽڪو ٻڌندو هو، سو ڀٽي صاحب جو سيلر سنڀاليندو هو. هر سال زمينن ۽ ڪارخاني وغيره جي پيداوار تي، ڀٽو صاحب سڀني کي سامھون گهرائي، رڪارڊ تي صحي وٺندو هو. شل نه ڪنھن جي ڦٽي. ڪنھن تي ڀٽو صاحب ناراض ٿيندو هو ۽ اهو سوال جو جواب نه ڏئي سگهندو هو ته ٻيھر ٽائيم وٺي رڪارڊ درست ڪندو هو. جيستائين ڀٽو صاحب صحي ڪري، تيستائين پيو ڏڪندو هو.
نصرت فارم، بيگم ڀٽو صاحبه جي نالي پٺيان، تڏهن آباد ٿيڻ شروع ٿيو، جڏهن ڀٽو صاحب وزير خارجه هو. نصرت اسٽيشن به آهي. پر اُها نصرت ابڙو جي نالي پٺيان، گهڻو اڳ آهي. باقي نئون ديري جي اسٽيشن جو نالو سر شاهنواز ڀٽو رکيل آهي.
نئون ديري-لاڙڪاڻه روڊ تي پير اڇن شاهه ۽ ميتلن جي وچ ۾ ”گولي مار“ اسٽاپ آهي. اِهو اسٽاپ گذريل ۳۵ سالن کان وجود ۾ آيو آهي. نئون ديري جي قلندر بخش ڀٽو مرحوم کي ڪنھن گوليون هنيون هيون، جنھن تي هو زخمي ٿي پيو هو. باقي پير اڇن شاهه تي ٻيو ڪو لکي.