سنڌي ٻولي ۽ سماج جو تجزيو
اڄ اسان ۾ جيڪي رجحان پلجي رهيا آهن، تن آڏو اگر بند نه ٻڌو ويو ته هزار سالن جي مثالي تهذيب ائين لڙهي ۽ تباھ ٿي ويندي، جيئن سال ۲۰۱۰ع ۾ ٽوڙي بند جي ٽٽڻ سان اتر سنڌ جا ننڍا وڏا ڳوٺ زمين تان ئي ميسارجي ويا.
بد اخلاقي، بد امني، بي روزگاري، ڪرپشن ۽ ٻين بيهودگين جي هلان، ايتري تيز ۽ ڇوهي ٿي وئي آهي جو هر شيءِ جو سنجيدگيءَ سان جائزو وٺڻ ضروري ٿي پيو آهي.
هيءُ هڪ تمام وڏو سماجي بحث آهي، جنهن ۾ هر ساڃاھ-وند کي ڀاڱي ڀائيوار ٿيڻ گهرجي ۽ انهن جو ڪو حل ڳولي لهڻ گهرجي.
اھو به ممڪن آهي؛ متان جوهي شهر جي انساني هٿن وانگر، ڪو ڪارنامو انجام ڏئي وجهون. ياد رهي ته جڏهن سنڌ حڪومت ۽ ماڻهن، ۲۰۱۰ع دوارن آيل ٻوڏ جي پاڻيءَ کي ڇڙواڳ ڇڏي ڏنو هو، تڏهن جوهيءَ واسين پهه ڪيو ته ”اسان پنهنجو شهر ٻڏڻ نه ڏينداسون.“ پوءِ ٻارن ۽ ٻڍن، ڇوڪرن ۽ ڇوڪرين، زالن ۽ مردن جي هٿن، گڏجي ناممڪن کي ممڪن بڻائي، پنهنجو شهر بچائي ورتو هو. ائين اسين سڀ جيڪر پنهنجي معاشري کي بهتر بنائڻ لاءِ ايندڙ نسل جي اهنجن کي گهٽائڻ لاءِ، ڪجھ نه ڪجھ ڪري وجهون.
اڏوهي، ننڍڙو ۽ سنهڙو سفيد جيت ٿيندي آهي، جيڪا جاين ۾ لڳل ڪاٺ جي ڪٻٽن ۽ شهتيرن، درن ۽ درين، پٽين ۽ پترن کي اندران ئي اندران کائيندي رهندي آهي. جيڪڏهن ان جي روڪ ٿام لاءِ ترت اپاءَ نه وٺبا ته جهجھو جاني ۽ مالي نقصان ٿيندو. اسان جي معاشري ۾ به ناڪاري رجحان ايڏا وڌي ويا آهن جو سوچيندي ۽ لکندي ڊپ ورائي ٿو وڃي.
پاڪستان جي ٺهڻ کان وٺي ۱۹۷۰ تائين، اسان وٽ، خاص طور تي سنڌ ۾، پنهنجي وجود کي بچائڻ جون پڻ شاندار ۽ فخر ڪرڻ جهڙيون جدوجهدون ٿينديون رهيون آهن. پ پ پ کان اقتدار کسيو ويو ته M.R.D جي تحريڪ ۾ سنڌ سڀني کان وڌيڪ پاڻ ملهايو. جنرل ضياءُ پنهنجي موت مئو، پ پ پ اقتدار ۾ آئي پر اسان وٽ ڪا وڏي سماجي تبديلي ڪو نه آئي. صرف ڪجھ ماڻهن کي نوڪريون مليون. وڏو فائدو وري به انهن کي ڏنو ويو جيڪي پ پ مخالف هئا. بعد ۾ حڪومتي کيل اندر مير مرتضيٰ جي شهادت ۽ بينظير صاحبه جو سانحو ڪا بنيادي تبديليءَ جو ڪارڻ بڻجي نه سگهيا. ڪجھ ڏينهن جي روڄ راڙي ۽ رڙين دانهن کان پوءِ، هر شيءِ معمول تي اچي وئي هئي.
سنڌي ثقافت جو ڏينهن ملهائڻ جو رجحان سامهون آيو آهي. اهو به هڪ سٺو سنئوڻ آهي. جيڪڏهن هُل هنگامن، شور شرابن، تاڙين تڪرارن، دھلن شرناين ۽ جهمرين ناچن کان پوءِ، جنهن نقطي لاءِ ميڙ ٿا ٿين، ان کي سرڪار طرفان ڪا مڃتا ملي ته، پوءِ وري ٻيو ڏينهن ملهائي ڪو مسئلو حل ڪرائجي. جيڪڏهن ڪنهن هلچل مان ڪا سٺائي جنم ٿي وٺي ۽ اسان جي ۽ حڪومت جي روش ساڳي رهي ته، ڍڳو پير پيران وارو ماحول جڙندو ۽ ڊهندو رهندو. ظاهر آهي ته ان مان ڪو فائدو ته ڪو نه ٿيو. صرف پنهنجا فوٽو ۽ سرخيون ڏسي، چوڻ سان ته؛ اسان هيئن ڪيو، هونئن ڪيو. اسان سان ھاڻي انصاف ڪريو. انفرادي فائدو ته ٿئي ٿو، پر اجتمائي طور، معاشري کي ڪجھ به پلئه ڪو نه ٿو پوي.
جنرل مشرف پنهنجي ۸ سالن واري بادشاهت ۾، جيڪي سنڌين کي هاڃا رسايا، اهي فوجي حڪومتن جي مجموعي ھاڃن کان وڌ هئا. پ پ پ مان ڪجھ اميد هئي پر انهن به ڪو ٻوٽو نه ٻاريو. مهانگائي، بيروزگاري ۽ امن امان جو مسئلو اڳ کان وڌيڪ خراب ٿي ويو آهي.
ارغونن، ترخانن، مغلن، ايرانين ۽ عربن جي مٽجڻ جو سبب، اسان جون باوقار ۽ غيرت سان ڀريل سنڌ جون ٻهراڙيون آهن. جڏهن منظم لشڪر ۽ فوجون، تختگاھ ۽ شهر شڪست کائي ويا ته هنن ٻهراڙين جي دلير ۽ وفادار جوانن کي ڀرتي ڪري، جوابي حملا ڪيا ۽ ڌارين جي تڏا ويڙھ ۾ وڏو ڪردار ادا ڪيو هو. ائين شڪستون فتحن ۾ تبديل ٿينديون آيون آھن. اڄ اسان جي تعليم تباھ، روزگار بند، اخلاقي قدر ختم، ننڍڙين ۽ معمولي ڳالهين تي جهيڙا جهڳڙا، رتوڇاڻ ۽ واندڪائيءَ جي وندر، نشو ٿي پيو آهي. ڀنگ، چرس ۽ آفيم وغيرھ جو ظاهر ظهور ڪاروبار هلي رهيو آهي.
معاشري جي اڻ برابري اثر ڇڏي رهي آهي. سنڌ ۾ اڄ شرافت ۽ ايمانداريءَ کي بزدلي سمجهيو وڃي ٿو. گھري کائڻ جي ڀيٽ ۾ ڇني کائڻ جو رجحان وڌي رهيو آهي. جيڪو وڏو ڏوهاري آهي، سو ئي مڙس ماڻهو سمجهيو ٿو وڃي. ٿوري ٿوري ڳالھ تي هٿيار اڀا آهن. ٻيو ته ٺهيو جيڪڏهن فقير کي چئو ته ادا معاف ڪر ته اهو به تارا ٿو ڏيکاري ۽ گهٽ وڌ ٿو ڳالهائي. اڳ ٻهراڙين اندر وڌ ۾ وڌ لٺ ۽ ڪهاڙي هوندي هئي. ڪنهن ڪنهن ماڻهوءَ وٽ ڪو ڪارتوسي پستول هوندو هو. هاڻي ته رائفل، ٽي ٽي پسٽل ۽ ڪلاشنڪوف وغيرھ نماءُ آهن. روزانو جهيڙن، ڪارپ جي الزامن، زمينن جي تڪرارن تي ماڻهن جو سک تباھ ٿي ويو آهي. هر ويهن ڪلوميٽرن جي فاصلي تي نئون نو-گو-ايريا آهي. پاٿارين ڏانهن پوليس موبائلون به وڃڻ لاءِ تيار نه آهن.
رعايت-يافته طبقو، خاص طور تي غريبن جو اولاد، جيڪو پڙهي سفيد پوش بڻيو آهي، ان جو ڪردار به معاشري ۾ مثبت ڪو نه رهيو آهي. هو پنهنجي ذات، ڪٽنب ۽ اولاد لاءِ هڻ هڻان ڪري ٿو، جائز ناجائز جي کيس پرواھ نه آهي. ڏوهارين جي هٿ چڙهي ته روڄ راڙو، نه ته هر شيءِ کان لاتعلق رهي ٿو. ٽولا ٺاهي، ڪاٽن جا ڪپڙا پائي، ڀنگ پيئڻ ۽ ٽهڪن ڏيڻ جا عادي ٿي پيا آهن. سنڌ ڪاڏي پئي وڃي. هيڏي خواري ڇو آهي؟ ان سان هن جو ڪو به سروڪار نه آهي.
مون ويجهو وڃي ڏٺو آهي ته ٻهراڙين ۽ شهرن جي نون پاڙن ۾ ٻارن جو وڏو تعداد وڃي محنت مزدوري ڪري ٿو. پڇڻ تي معلوم ٿئي ٿو ته جيڪڏهن ائين نه ڪريون ته گهر وارا ڇا کائيندا؟
يونيسيف جي تازي رپورٽ جيڪا اخبارن ۾ ڇپي آهي، سا ٻڌائي ٿي ته؛ اتر سنڌ جي غذائي کوٽ ۲۳ سيڪڙو آهي، ڏکڻ سنڌ جي ۲۱ سيڪڙو کان وڌيڪ آهي. جن ماڻهن وٽ کاڌي پيتي لاءِ ڪجھ نه هجي، تن جي صحت، تعليم ۽ ٻي سوشل اسٽيٽس جو ڪهڙو حال هوندو.
سنڌ ملڪي پيداوار جي روينيو، تيل ۽ گئس وغيرھ ۾ ۶۰ سيڪڙو ٽئڪس ادا ڪري ٿو، پر موٽ ۾ اسان کي مرڪز وٽان انھن جي مرضيءَ موجب ملي ٿو.
اسان جا مجموعي وسيلا ڏسو ۽ اسان جو حال ڏسو. گذريل ٻوڏ ته اسان جو معاشري ۽ حڪومت جو ڍڪ لاهي ڇڏيو آهي. ناقص ڪارڪردگي ان مان ثابت ٿئي ٿي ته ايران کان ملندڙ امداد به متاثرين تائين حڪومت پهچائي نه سگهي آهي. ٻيو ته امدادي سامان به ڪاليجن، اسڪولن ۽ گودامن ۾ سڙي سڪي خراب ٿي رهيو آهي. جيڪي کاڌي پيتي جون شيون رکڻ سان خراب ٿين ٿيون، اهي واهن ۽ زمين تي اڇلايون وڃن ٿيون. گهڻيون تڻيون شيون ته مارڪيٽن ۽ دلالن وٽ وڪرو ڪيون وڃن ٿيون.
عوام کان ووٽ وٺي، اقتدار ۾ اچي ساڻن اهڙيون جٺيون ڪيون ٿيون وڃن. سنڌ جي شهرن ۾ رهندڙ غير سنڌين جي طرز زندگيءَ کي به ڏسو ۽ اسان جي حالت زار جي ڀيٽ ڪريو. ڪا ته منصبوبه بندي ڪريو؟ ڪو ته ٻوٽو ٻاريو؟ اسان جا وسائل اسان لاءِ عذاب بڻجي ويا آهن. هر ڪم لاءِ ڌاريو! پنهنجا پرايا، سڀ ڦرلٽ ۾ گڏ. ترقيءَ جا منصوبا ۽ اعلان سڀ فراڊ آهي. ڪرپشن ۽ پنهنجن مخصوص ماڻهن کي نوازڻ، رڳو ٺڳيءَ جا ٺاھ آهن. مذهبي، سياسي، قوم پرست ۽ کاٻي ڌر وارا، سڀ وهندڙ گنگا مان ڪجھ نه ڪجھ حاصل ڪن ٿا.
اســان جــي سنڌ جي پيداوار گهٽ ڪو نه آهي، پر غلط منصوبه بنديءَ ۽ بي توجهيءَ ڪري، اسان هن حال تي پهتا آهيون.
ڌرتيءَ جي گولي تي ۴۵ مسلمان ملڪ آهن. سوڊان کي ٻن حصن؛ مسلم سوڊان ۽ عيسائي سوڊان ۾ ورهائجڻ جون تياريون ٿي ويون آھن. پيرس، تيونس، مصر، سوڊان، الجزائر ۽ لبنان وغيره جو عوام، حڪمرانن لاءِ ڪهاڙا کنيو ڪفن سر سان ٻڌي نڪتو آهي. هتي به حالتون خراب آهن پر ڏسجي ته ڪيستائين ننڊ نهوڙيا رهن ٿا.
عزت، وقار ۽ غيرت جي عيوض مال حاصل ڪرڻ جو رجحان وڌي ويو آهي. هر ڪو بئنڪ بئلنس ٺاهڻ، عياشي ڪرڻ ۽ پنهنجن ٻارن کي اعليٰ تعليم ڏيارڻ تي توجھ ڏئي رهيو آهي. اجتماعي سٺايون تباھ ٿي رهيون آهن.
اهو به رجحان ڏسڻ ۾ آيو آهي ته ٻهراڙين مان جيڪي وڏيرن يا ڌاڙيلن جي ظلم کان لڏپلاڻ ڪري، ويجهن شهرن ۾ آيا آهن، اهي اتان جي پاڙن جي ماڻهن سان کؤنس، ڏاڍ مڙسي ۽ ظلم ڪن ٿا. ائين ڏاڍو سوگابو جو رجحان وڌي رهيو آهي, جنھن سان سڄو معاشرو ڊانوانڊول ٿي ويو آهي. معاشي بدحاليءَ جي ڪري، ناڪاري رجحان عام ٿي رهي آهن. جهڙوڪ؛ چوري، ڪوڙ، وعدہ خلافي ۽ زنا وغيره جهڙا مسئلا پنهنجي اهميت وڃائي رهيا آهن.
هڙپا ۽ ڪاهوءَ، آمري ۽ موهن جي دڙي جون تهذيبون، سنڌوءَ جون تهذيبون آهن. موهن جي دڙي جي ٻولي اڃا تائين پڙهجي نه سگهي آهي. ڀيل، باگڙين ۽ اوڏن جون ٻوليون اسان مسلمانن کي سمجھ ۾ ڪو نه ٿيون اچن. سنسڪرت ۽ گرمکي ڳالهائڻ ۽ سمجهڻ وارا لڏي ويا. ائين اسان جي موجوده ٻولي به گم ٿي وئي ته اسان جي شناخت ته ختم ٿي ويندي. پاڻ کي بچائڻ جو صرف هڪ گس آهي ته پنهنجي مقدر جا فيصلا پاڻ ڪيون. ستن اٺن هزارن سالن جي ٻولي گم ٿي سگهي ٿي. ايران کان ڪشمير واريون سرحدون ختم سگهن ٿيون ته موجوده سنڌ جي بچاءَ لاءِ ڪير ضامن آهن. ضمانت صرف پاڻ آهيون ۽ ٻيو ڪير به اسان کي زندھ نه ٿو رکي سگهي.
تاريخ جا ڪتاب ڪوڙ سان ڀريا پيا آهن. خدا نه ڪري ته سڀاڻي ڌاريا ايترا طاقتور ٿي وڃن جو اهي هام هڻي چون ته؛ سنڌو ماٿريءَ جي تهذيب جا وارث به اهي ئي آهن. پاڪستان جي پارليامينٽ اندر جعلي ڊگريون رکندڙ. جعلي نوڪرين جا آرڊر، زمينن ۽ پلاٽن جي جعلي نموني هيرا ڦيري، جعلي نوان سڃاڻپ ڪارڊ ٺھڻ جو حقدار روئيندا ۽ ٿاٻا کائيندا وتن.
ڪشميري، پٺاڻ، پنجابي، مهاجر ۽ بلوچ، ٻاهرين ملڪن ۾ رهن ٿا. مجموعي طور تي هو اسان سنڌين کان خوشحال آهن. سنڌي ماڻهو بک کان فوجي/سپاهي بڻجڻ لاءِ تيار آهن. اوڏانهن به سليڪٽ نه ٿو ٿئي ته ڪٽنب پالڻ لاءِ ڪراچيءَ جي دوائن جي ڪارخانن ۽ ٻين صنعتي يونٽن ۾ ڪم ڪري ٿو. صبح کان سانجهيءَ تائين هڻ هڻان ڪري، پنهنجي رهڻ واري ڪوٺڙيءَ ۾ اچي ٿو. انسانن وانگر جيئڻ ٿو چاهي ته گهر لاءِ ڪجھ پئسا ڪو نه ٿا بچنس. جانورن وانگر زندگي گذاري ٿو ته مهيني ۾ ٻه ٽي هزار گهر موڪلڻ جي قابل رهي ٿو. ڪڏهن ڪڏهن ڪٽنبن کي پئسا ته ڳچيءَ ۾ پئجيو وڃن. راھ ويندي شهيد ٿي ويندو يا ٿاڻي تي جهلجي پوندو، پوءِ ته گهر جا ٽپڙ به پورا ڪو نه پوندا. وڪيل، ڪورٽون، انتظار ۽ ڀڄ ڀڄان. اوهان ٻڌايو ڪراچيءَ ۾ اسان جو ڪهڙو ڌڻي سائين آهي؟
حڪومت يا ڪنهن سماجي تنظيم ڪهڙو ڪم ڪيو آهي؟ اسان بي واهن جو ڪهڙو اجتمائي پليٽ فارم آهي.
وزيرن، مشيرن ۽ بيوروڪريٽن جي اولاد جا نالا اڳيان اڳيان، باقي حقدارن جا نالا غائب. لڳ ڀڳ ۱۹۸۰ع تائين ائين هو ته سڄي سيڪريٽريٽ غريبن جي ٻارن، آفيسرن سان ڀريل هوندي هئي. جڏهن سردارن، پيرن، بيوروڪريٽس ڏٺو ته اصل مزا ته آفسيريءَ ۾ آهن ته انھن به پنھنجي ڇوڪرن ته ڇڏيو پر ڇوڪرين کي به بيوروڪريسيءَ ۾ موڪلڻ شروع ڪيو.
ٻئي پاسي پنجاب، پنهنجن درياهن، ڪئنالن ۽ واهن جي بندن جو ڪم مڪمل ڪري ڇڏيو آهي. سنڌ ۾ اڃا شروعات به ڪو نه ٿي آهي. مٿان وڏي وزير اعلان ڪري ڇڏيو آهي ته؛ ايندڙ سال اڃا وڏي ٻوڏ اچڻ جو خطرو آهي.
امداد ۾ ڏوڪڙ به سرحد ۽ پنجاب کان وڌيڪ مليا آهن، پوءِ به اسان جا ماڻهو بکيا ۽ اگهاڙا آھن. پوسٽ آفيسن ۽ بينڪن جي دروازن تي عورتن جا ميڙ نظر ٿا اچن. ڇا ڪو عزت ڀريو حل نه ٿو نڪري سگهي جو انهن کي ڏوڪڙ گهر جي در تي پهچائي سگهجن.
واهرو ويري ٿئي، پوءِ ڇـا ڪـجـي؟
روشني ميري ٿئي، پوءِ ڇا ڪجي؟
جو ڪري چوري، ڊُڪي سو اچــي،
وري پيـري ٿـئـي، پـوءِ ڇـا ڪجـي؟ (استاد بخاري)
”اي سنڌ، اسان تو کي اڃا آجو ڪرائي نه سگهيا آهيون، ائين ڏسندي ڏسندي تڙپندي تڙپندي، فنا ته نه ٿي وينداسين.“
الا ائين مَ ٿئي جو ڪتابن ۾ پڙهجي
هــئـــي ســـنــڌ ۽ سـنڌ وارن جي ٻولي. (شيام)
اچو ته گڏجي ڌرتيءَ وارن ۽ مارن جو حق ادا ڪريون.
***
سڄو ڏينهن لوچيندي، سوچيندي، ڦٿڪندي ۽ هڻ هڻان ڪندي گذارجي ٿو، خبر ئي نه ٿي پوي ته وقت ڪيئن گذري ويو. وري نئين سج، نوان مسئلا ۽ مونجهارا آهن. پنهنجي سنڌي سماج تي نظر وجھ ته هيٺيون ڳالهيون نظر ٿيون اچن:
1. عزت سان جيئڻ جا جتن ڪرڻ.
2. گهر ڀاتين جو پيٽ ڀرڻ.
3. تعليم ۽ صحت.
4. محلي، مٽن مائٽن ۽ دوستن سان سماجي لاڳاپا برقرار رکڻ، غميءَ/ فوتگيءَ ۽ شاديءَ ۾ وک کڻڻ، جنهن کي اڌاري ڀاڄي چئبو آهي. جڏهن ٻئي سان اٿبو ويهبو ته سڀاڻي اوکي سوکيءَ اهو ئي ڪم ايندو.
5. امن امان جو مسئلو وغيره.
جيئڻ جي ان جنجل ۾ هيٺيان مروج طريقا سامهون آهن:
1. ٻهراڙين ۽ شهرن ۾ هيٺئين سماج وارا پنھنجي گهر جي عورتن ۽ ٻارن کان به پورهيو ڪرائين ٿا، تڏهن سندن زندگيءَ جو گاڏو گهبلو رهي ٿو.
2. هيٺين سطح جي پرائيويٽ نوڪري، مزدوري ۽ هارپو وغيره ڪري پيٽ پالڻ.
3. هيٺئين گريڊ جي سرڪاري نوڪري، پنهنجو ننڍو ڪاروبار، ننڍي ٺيڪيداري ڪري، ڪجھ نه ڪجهه وڌيڪ ڪمائڻ.
4. رشوت واري نوڪري ڪري، ورثي ۾ مليل طرز زندگيءَ کي تبديل ڪري، خوشحالي ڏانهن قدم وڌائڻ.
5. جن کي ورثي ۾ مليل پنهنجون زمينون ۽ ڪاروبار وغيره آهن، اهي پنهنجي ٻارن کي تعليم ڏياري، ڀڄي ڊڪي سفارشون ڪرائي، مارڪن ۾ هيرا ڦيري ڪرائي، ذهين شاگردن جون زندگيون وڃائي پنھنجي پٽن ۽ نياڻين کي سٺيون نوڪريون وٺي ڏيڻ ۾ ڪامياب ٿين. ساڳئي معاشري ۾ ڏک ڏئي، غريبن ۽ مسڪينن تي طنز ڪري، پنهنجو پاڻ کي نمايان ڪري، حلقا ٺاهي، دوستيون ۽ اثر رسوخ کي وڌائي جيئندا رهن ٿا.
6. هيرا ڦيريءَ مان جام پئسا ڪمائي وڏا ڪاروبار ڪري، محل، ماڙِيون ٺاهي زمينون خريد ڪري، تنظيمون ٺاهي، آسائش واري زندگي جي انتها ڪرڻ.
7. ڪروڙين روپين جا ڪاروبار ڪري، لکين روپيه ڪمائي، وڏين ملن ۽ فارمن جو مالڪ بڻجڻ، وزيرن مشيرن جون دعوتون ڪري هر حڪومتي مشينري سان ساٿ ڏيڻ.
8. مرڪز، سينيٽ ۽ صوبن جي سڌي ريت سياست ۾ حصو وٺي، ڏيهه پرڏيهه ۾ ملڪيتون خريد ڪرڻ. هوائي جهاز هيلي ڪاپٽر، پيجارو، لينڊ ڪروزر وغيره تان پير هيٺ نه لاهڻ.
ائين جيئري جنتون ٺاهڻ ۾ ڪامياب ٿيڻ کي ئي سڀ ڪجهه سمجهن ٿا.
حق، انصاف مئرٽ وغيره هن معاشري مان لڏي ويا آهن، پوءِ به ڪافي محنتي، جفاڪش ۽ ذهين ترين شاگرد پنهنجو مقام ماڻي رهيا آهن. اھا ٻي ڳالھ آھي ته سندن شرح تمام ٿورڙي آهي. موجوده طرز زندگي ائين برقرار رهي ته اڳتي هلي، اهڙن املهه ماڻڪن لاءِ به دروازا بند ٿي ويندا.
هن سماج اندر، وڏي ۾ وڏي مصيبت اها آهي ته جيڪو محنت ڪري، حلال کائي ٿو، سو مزدور، هاري ۽ ننڍو ڪاروبار ڪندڙ، نسلن کان جيئندو مرندو ٿو اچي. ڪا تبديلي هن لاءِ ڄڻ اچڻي ئي ناهي. ساڳي سوشل اسٽيٽس تي جيئڻ، هن جو مقدر بڻجي ويو آهي.
ناڪاري ماڻهو بي ايماني، ٺڳي، منافقي، هيرا ڦيري، دلالي، چوري، پاٿاريداري، اغوا ۽ رشوت خوري ڪري ٺٺ ٺانگر سان زندگي گذاري رهيا آهن. سندن ٻارن جو هڪ مهيني جو خرچ، الائي ڪيترو آهي. جنهن جي ماني، تنهن جي ڪاني. فضول ماڻهن سان دوستيون وڌائي، حلقا ٺاهي، قرآن شريف جون آيتون ۽ نمازون پڙهي نرڙن تي ڪارا نشان ٺاھي، اسلامي اڪابرن جا حوالا، حديثون، شاهه، رومي ۽ سعديءَ وغيره جا شعر پڙهي، اٻوجهن کي پيا تبليغ ڪندا ۽ جيئڻ لاءِ مشورا ڏيندا. ايڏا نڪ نرڄا ۽ اک جا پڪا، جو مجال آ جو ڪنهن مسڪين تي رحم ۽ ڪهل ڪن. باقي پاڻ جهڙن تان پيا گهور ويندا.
غريبن، لاچارن، بيوسن تي ڪڏهن چڙي پوندا ته ڏسڻ جهڙا نه هوندا آهن، ڳاڙها ٿي ويندا، گارين ۽ غليظ جملن تي لهي ايندا، جيڪو هو ڪن ٿا ۽ چون ٿا، اهو سچ ۽ حق آهي. هر هنڌ اهي پورا آهن؛ سياست، ادب، شهري تنظيمن، سماجي ڀلائيءَ جي ڪمن وغيره تي پنهنجا گروپ ٺاهي، عهديدار بڻجي پيا جاوا ڪندا. ڪو سچ چوندن، ڪنھن بنيادي تبديليءَ لاءِ صلاح ڏيندن يا غريبن جي فائدن لاءِ رستو ڏسيندن ته ساڻس سازشون ۽ مڪاريون شروع ڪري ڏيندا. تيستائين ان جي خلاف ڀنڊي ٻاريو ايندا، جيستائين اهو انهن جهڙو ٿئي يا الڳ ٿي وڃي.
پنهنجي اخلاقي حيثيت اها اٿن، جو جن جي پرپٺ گلا ڪندا، منهن تي تن جي خوشامد ڪندا. رعايتون وٺندا ۽ چوندا ته؛ ”ادا! ڇا ڪريون، ٻچن لاءِ ائين ڪرڻو پوي ٿو. سماج جي اها ضرورت آهي.“ ٻين کي سڌرڻ لاءِ پيا تلقين ڪندا. پاڻ پنهنجي منهن تي پيا دانگي مليندا.
مختصر ائين چئي سگهجي ٿو ته؛ ”اسان جي معاشري اندر سچائيءَ ۽ سٺائيءَ، اخلاق ۽ محنت جي حلال ڪمائيءَ سان جيئڻ ڏاڍو ڏکيو ٿي پيو آهي. اهي قدر معاشري مان ائين ختم ٿي ويا آهن، جيئن قرآن شريف ۾ آيل آهي، اصحاب ڪهف وارن جا سڪا مارڪيٽ ۾ ڪو نه پيا هلن، ڇو ته هو سوين سالن کان پوءِ ننڊ مان جاڳيا ھيا، تنھن دوران بادشاهيون ۽ سڪا، ماڻھو ۽ ماڳ مٽجي چڪا هئا. اهي سچا سڪا پنهنجو قدر يا ملهه وڃائي ويٺا ھيا. نيٺ ته ڊهندي، ڪيسين رهندي چواڻي، جيڪڏهن اسان سڀ گڏجي ان معاشري جي غلط قدرن کي کوٽيون ته سچائيءَ جو سج اڀاري سگهون ٿا. ٻيو نه ته آسمان مان ملائڪ ڪو نه لھندا. زمينون، اناج، جهنگل، پهاڙ، درياءَ، سمنڊ، ڌرتيءَ جي اندر لڪل خزانا، جهڙوڪ؛ گئس، ڪوئلو وغيره، سڀ اسان سنڌين جا آهن. مالڪيءَ جي حق تان هٿ کڻنداسون ته اڃا رسوا ٿي مٽجي وينداسون.
اسان وٽ ڇا رهيو آهي؟ ووٽ اسان جا، حڪومت ۾ جيڪي ويٺا آهن، اهي سنڌين جي ووٽن تي ويٺا عيش پيا ڪن، پوءِ به ذلتون ۽ رسوايون، اسان جو مقدر بڻايون ويٺا آهن. سنڌ دشمنن سان ياريون پيا نباهين، ڇو ته مفاهمتي پاليسي آهي.
حڪومتي مشينري معاشري جي بدڪردار ماڻهن لاءِ ڌر بڻجي پئي آهي. هڪ ته هر اداري ۾ ڪرپٽ ماڻهو ويٺا آهن. جائز مسئلا به پئسن کان سواءِ حل ڪو نه ٿا ٿين. هر عهدي جي قيمت مقرر آهي. هر سڻڀي ڪرسي نيلام ٿي ٿئي. تعليم ۽ صحت ۾ ڪرپشن، سڀني کان مٿانهين ٿي وئي آهي. ضلعي آفيسري عهدن تي غلط ماڻهن کي رکڻ ڪري، ماڻهو نوڪريءَ جي پگهار وٺن ٿا پر ڊيوٽي ڪو نه ٿا ڏين. هو مٿي منٿلي پھچائين ٿا، پوءِ ڪنهن کان ۱۰ سيڪڙو ته ڪنهن کان ۵۰ سيڪڙو اڳاڙين ٿا. پگهارون عوام جي ٽيڪس مان، ڪم آفيسرن ۽ سياست دانن جي بنگلن تي. سياستدانن، آفيسرن، ڪمدارن، ٽوهن، خوشامدڙين جي ڄڻ لاٽري نڪري آئي آهي. هنن جا ڇوڪرا ۽ ڇوڪريون هر کاتي ۾ ويٺي مفت جون پگهارون ويٺا کڻن. حقدار، جتيون گسائي گسائي ٿڪجي پيا آهن. ڊگريءَ جي ڪا اهميت نه رهي آهي.
ڏک ۽ تڪليف جي ڳالهه اها آهي ته اسان انهن رسواين کان پوءِ به ايتري واويلا نه ڪئي آهي، جيڪا ڪرڻ گهرجي. ڪوريئڙي جي ڄار ۾ ڦاسي پيا آهيون. جمهوريت عوام لاءِ طاقت ۽ قوت آهي. ان جو مظاهرو ڇو نه ٿا ڪريون. دوستن ۽ دشمنن کي سمجهي ڇو نه ٿا سگهون. ڪٿي ائين ته نه آهي ته اسان سڀئي، جيڪي اڪثريت ۾ آهيون، سي به فائول طريقن سان جيئڻ ٿا چاهيون، پر موقعو ڪو نه ٿو ملي. ڪا ئي ته خرابي آهي. سنڌ ٿنڪ ٽينڪ هن نقطي تي توجهه نه ڏنو، ته گمان آهي ته بداخلاقي اسان کي ڳهي، تباهه ۽ برباد ڪري ڇڏيندي.
ايندڙ نسلن جا سور، ختم ڪرڻا آهن ته سڀ ڪجهه تبديل ڪرڻو پوندو، متحد ٿيڻو پوندو، پاڻ مان ڪارين رڍن کي ڪڍڻو پوندو. عزت سان جيئڻ ۽ مرڻ، اسان جو حق آهي. اهو ئي اسان جو گم ٿيل تاريخي ورثو آهي.
پاڪستان جي مروج سياست، هن معاشري ۾ وڏي ۾ وڏو، نفعي بخش ڪاروبار آھي. اهڙو ڪاروبار جنھن ۾ نقصان ئي نه آهي. صرف ”آپي“ کان نڪرڻو آهي. ٻين حالتن ۾ بي آبرو، ملڪ بدر ٿيڻ سان گڏ، جان تان به هٿ کڻڻو آهي. نظريهء ضرورت تحت، سڀ ڪجهه وساري، سمجهوتو ڪري، NRO وٺي، عوام جي خدمت ۾ هٿ ونڊائي سگهجي ٿو.
وقت وڏو بادشاهه آهي. راتو رات، ڇا مان ڇا ٿي وڃي ٿو. يونس حبيب، ماضيءَ ۾ سياسي پارٽين ۽ شخصيتن کي ڪروڙين روپيه رشوت طور ڏنا آهن. هن علي الاعلان سياستدانن جي چهرن تان نقاب لاهي، عوام کي سندن اصل چهرو ڏيکاريو آهي.
هن ملڪ جي سياست جا ٻه اسڪينڊل سپريم ڪورٽ ۾ هلي رهيا هئا؛ هڪ ميمو اسڪينڊل ۽ ٻيو سوئس اڪائونٽس اسڪينڊل. ٻئي اسڪينڊل موجوده حڪمرانن جي بدناميءَ جا باعث بڻيا آهن. سپريم ڪورٽ سياسي ميڊيا جي پريشر تي اصغر خان جو پراڻو ڪيس کوليو ته ويهه سال پراڻو مهراڻ بئنڪ اسڪينڊل به نڪري نروار ٿيو آهي، جنهن ۾ نواز ليگ، جماعت اسلامي، ايم ڪيو ايم ۽ ٻين سياسي پارٽين ۽ ليڊرن کي سرڪار کان مشروط جيڪا رقم ملي، تنهن جا تفصيل نروار ڪيا ويا آهن. اسحاق خان، آرمي چيف اسلم بيگ، رٽائرڊ جنرل اسد دُراني، يونس حبيب ۽ يوسف ميمڻ ايڊووڪيٽ اهي پئسا ورهايا. ٻين نالن سان گڏ ڄام صادق عليءَ جو نالو مک ڪردارن مان آهي. وڌيڪ تفصيل مهراڻ بئنڪ اسڪينڊل جي پهرئين وڪيل وهاب الخيريءَ جو انٽرويو پڙهي معلوم ڪري سگهجن ٿا.
مٿيون ڪرپشن يا رشوت جون ڳالهيون هُليل ته هيون پر هيئن ثبوت ۽ ۱۶۴ ڪو نه هئي. هن ملڪ ۾ اهي نيون ڳالهيون ته ڪو نه آهن پر مُک ڪردارن تان پردو لاهڻ بلڪل نئون پيو ٿئي. هي سياست ته نه ٿي، هي ته ڪوٺن وارو ڪلچر آهي، جتي مجبور ۽ بيوس ۽ لاچار عورتون عزتون وڪڻنديون آهن ۽ سياسي مرد پئسن عيوض رضا خوشيءَ سان، خير وڪڻندا آيا آهن. يونس حبيب وڌيڪ چيو آهي ته نواز حڪومت ڊاهڻ لاءِ به ۲۵ ڪروڙ روپيه ورهايا. مائي عابده صاحبه کي شابس آهي ته هن پئسن وٺڻ جو اعتراف ڪيو آهي. باقي مرد سياستدان، ڌڌڙ ۾ پير هڻي، نڪ-نرڄائي ۽ اک-پڪائيءَ جو مظاهرو ڪن ٿا، يونس حبيب به پنهنجا بيان بدلائيندو رهي ٿو.
الله کي التجا آهي ته، شل هو اهڙي لسٽ به جلدي پڌري ڪرائڻ ۾ مدد ڪري ۽ حالتون سازگار بڻائي، جنهن ۾ سنڌي قوم پرستن، کاٻي ڌر وارن، سنڌي اديبن، دانشورن، شاعرن ۽ محققن ۽ اسڪالرس آفيسرن وغيره جو ڪچو چٺو به نروار ٿئي، جيئن پريس ۽ ميڊيا معرفت اسان سڀني کي خبر پوي ته؛ سنڌ امڙ جا راڳ آلاپيندڙ، ڪيتري ملهه وڪاڻا آهن. هئڻ ته ائين کپي ته اهڙو ڪيس به سنڌ هاءِ ڪورٽ ۾ رجسٽر ٿيڻ گهرجي. سنڌ ۾ دانشورن ۽ آفيسرن، جيڪي ڪلور ڪيا آهن، اهي به لڪل ڪو نه آهن. انهن اسان جي صدين جي معاشري کي بلڪل ساڻو ڪري ڇڏيو آھي. يونيورسٽين ۾ ادبي ۽ ڪلچرل ادارن ۾ مخصوص لابيون جاوا ڪري رهيون آهن. ضروري آهي ته مئرٽ ۽ اخلاقي ضابطا مقرر ڪري، اهل جوان ماڻهن کي اڳتي ڪري، کک ۽ مِمَ قسم جي ماڻھن مان جند ڇڏائي وڃي.
ٻيو ته ڇڏيو، سنڌي ادبي سنگت ۾ به لابيون ۽ پٽڪا ڊاهه لڳي پئي آهي. ادب کان پري، يار دوست ۽ مٽ مائٽ وغيره صرف ووٽن لاءِ ميمبر بڻائي، يونٽن کان وٺي مرڪز تائين، تنظيمون بي جان بڻايون ويون آھن. سماجي تنظيمن جو ان کان وڌيڪ برو حال آهي. جيڪو هڪ دفعو عهدي تي آيو، سو مئي مارائي کان سواءِ، اھو عھدو ڇڏڻ لاءِ بلڪل تيار نه ٿيندو. مرده تنظيمن جو تعداد ان ڪري وڌ آهي.
مون کي ياد آهي ته ۱۹۶۸ع ڌاري، جڏهن ڊگري ڪاليج لاڙڪاڻي ۾ داخلا ورتم ته لاڙڪاڻي جي اديبن ۾ ٻه ڌڙا هئا؛ هڪڙا ساڄي ڌر وارا هئا، جيڪي جماعت اسلامي سان لاڳاپيل هئا، جن ۾ قربان علي بگٽي مرحوم نمايان ڪردار آهي. ٻيا کاٻي ڌر وارا، قوم پرست هئا، جن مان حيدر بخش جتوئي، ڪامريڊ سوڀو گيانچنداڻي، سکر وارو رشيد ڀٽي ۽ شيخ اياز وغيره سدائين سورن ۾ هوندا هئا. ان وقت جماعت اسلاميءَ سان لاڳاپيل اديب سرڪار جي هُشيءَ تي جاسوسي ڪندا هئا. هاڻي ته ڪو به ساڄو ۽ کاٻو ڌڙو نه آهي. صرف مال تي، نوڪرين تي ۽ سڻڀين ڪرسين تي مزا ماڻڻ وارا سڀ گڏ آهن. نه جيل، نه ڦٽڪا ۽ نه نوڪري وڃڻ جو خطرو. پوءِ به حمام اندر، سڀ ننگا آهن. لاڙڪاڻي شهر ۾ ڊزن کان مٿي ادبي تنظيمون ڪم ڪري رهيون آهن. اهو آهي اسان پڙهيل لکيل ماڻهن جو ڪردار. هن سماج جي عزت، آبرو، آدرشن، تاريخي ۽ ڪلچرل سچاين وغيره کي نظر لڳي وئي آهي. ۱۹۷۰ع تائين، سماجي طور تي مٿين شيون مضبوط هيون. اهي هاڻي، مٽيءَ جي مٺ بڻجي ويون آهن. هر شيءِ تيزيءَ سان ناڪارھ بڻجندي پئي وڃي. اسان سڀئي گڏجي، لالچون ڇڏي، جيڪڏهن پنهنجو ڪردار ادا ڪنداسون ته مٽجڻ کان بچي وينداسون ۽ معاشري کي بهتر ٿيڻ لاءِ ڪجهه نه ڪجهه آڪسيجن ملي ويندي. نه ڪرپشن جو حصو آهيون ۽ نه واويلا ٿا ڪيون. منافقانه رول کي ختم ڪرڻو پوندو. ڪجهه جاهل ۽ بداخلاق آئوٽ آف ٽرن فائدا حاصل ڪندا هئا ته اڪثريت توبه توبه ڪندي هئي. هاڻي ماضيءَ وارا بااخلاق به وهندڙ گنگا مان شنان حاصل ڪرڻ لاءِ آتا آهن. اسان جيستائين انصاف پسند ۽ ايماندار نه ٿينداسين، تيستائين هيءُ معاشرو تبديل نه ٿيندو ۽ سٺائيءَ ڏانهن نه وڌندو. مظلوم قوم جا دانشور ۽ عالم به مظوم هوندا آهن. هتي اسان وٽ جيڪو به ادبي لڏو آهي، اهو گهڻو ڪري سرڪاري نوڪري ڪري ٿو. حڪومتي پاليسي جو هو Follower ٿئي ٿو. ان ڪري ئي اسان جو قومي مسئلو هميشه الجهيل رهيو آهي. دنيا ۾ ڪٿي به سرڪاري نوڪري ڪندڙن تبديلي نه آندي آهي. قومي مسئلا ته سياست ڪندڙ حل ڪرائيندا. پڙهيل لکيل خاموشيءَ سان لڪي لڪي فنڊ وغيره ڏيندا آهن يا ووٽ ذريعي تبديليءَ ۾ حصيدار بڻبا آهن.
مون کي پڪ ۽ خاطري آهي ته اسان جا وڏا وڏا اديب، دانشور، ڏاها، وائيس چانسلر ۽ ڊاڪٽر به ڪڌن ڪمن ۾ مصورف آهن. هي جيڪي ”سنڌي ٻولي، قومي ٻولي“ چون ٿا، انهن جو موبائيل نمبر ملايو ته رڳو اردو گيتن ۽ گانن جون ڌنون ٻڌندا. اهو آهي پنهنجو ماءُ جي ٻوليءَ سان پيار! منهنجي خيال ۾ هاڻي اهي ڊراما ۽ چرچا بند ٿيڻ گهرجن. پيٽ پالڻ جو طريقو ٻيو ڪو سوچيو. خدا جو خوف ڪيو. ايندڙ نوجوان نسل تي رحم ڪريو.
جيڪي اديب ۽ نالي وارا دانشور آهن، انهن جي ڪارڪردگي کي سندن عهدن تي جاچيو ته اھي عام آفيسر کان وڌيڪ ڪرپٽ ۽ خوشامدڙيا آهن. ٻيو ته ٺهيو هڪ ماستر، پڙهائڻ جي بجاءِ سپروائيزر ٿيڻ لاءِ بي تاب آهي. هو مڊل مئن بڻجي، پئسا وٺي، آفيسرن ۽ ٽريزري ۾ حصو پري به ڏئي ٿو ۽ پنھنجو بئنڪ بئلنس به وڌائي ٿو. شهر ۾ ڏاڍي ٺٺ سان اٿي ويهي، سنڌي ماڻهن ج جي مظلوميت جا داستان کڻي ٿو. نئون ديرو ۽ شهدادڪوٽ ملون يونين بازي ۽ سنڌي آفيسرن تباهه ڪيون. چوٽيءَ جا سنڌي اديب جتي به سربراهي ڪري رهيا آهن، چوٽون چوٽ ڪرپٽ آهي.
اسلام اسلام، قوم قوم، سوشلزم سوشلزم، جمهوريت جمهوريت، چوندڙ پنهنجي اولاد جي مارڪن، سليڪشن ۽ نوڪرين وغيره لاءِ اهڙيون ٺڳيون ۽ خوشامدون ڪندا آهن جو ڇا چئجي. چئبن ته؛ ”ائين ڇو ٿا ڪريو؟“ چوندا ته؛ ”اوهان چريا آهيو، ائين نه ڪيون ته جيئبو ڪيئن.“ ٻاهر ويٺا غريبن جي ٻارن کي اخلاقيات جا سبق سيکاريندا. ڪنڊ سنڊ ۾ جتان ڪجهه ملڻ جي اميد هوندن، اتي ويٺا انهن کي بهتر کان بهتر ٿيڻ جون صلاحون ڏيندا. جيڪڏھن ڪنھن اجنبيءَ ڏسي ورتن ته آڪڙجي، پنهنجو شان شوڪت برقرار رکندا. ٻن ڏيڏرين کوهه ۾ هڪ ٻئي کي پئي چيو ته؛ ”اسان ڪيتريون نه سهڻيون آهيون، ماڻهو الائي ڇو، پريون پريون پيا پڪارين؟ اهي ته اسان ئي آهيون نه ادي!“ الله عقل ۽ حسن جي بک، ڪنهن کي ڪو نه ڏني آهي. ڀتين تي لکيل ۽ سينن ۾ سانڍيل ماڻهن جا ڪردار ڪنهن کان وسرندا نه آهن.
ضرورت آهي ته ڌاڙيل، اغوا، ڦر لٽ ۽ دلاليءَ واري ڪلچر کان جان ڇڏايون ۽ چوڌاري جيڪي به اهڙا ڪڌا ڪردار آهن، انھن کان بائڪاٽ ڪري ۽ پري ٿي، بهتريءَ لاءِ پهريون قدم کڻون.
زندگي جي رستي تي اڪيلو هلڻ ئي بهتر آهي، بجاءِ ان جي ته همسفر بيوقوف هجي. (سقراط)
دولت کي اسان بازار مصر ۾ ڏٺو آهي،
ڪمبخت، پيغمبر خريد ٿي ڪري. (ڪفريه، شعر) (ترجمو)