باب ٽيون: اسلام جو سماجي ۽ تواريخي پس منظر
جيتوڻيڪ، هو (عرب) گهڻي ڀاڱي بدبختيءَ جي انهيءِ شاهراهه جي آسپاس رهندڙ هئا، جتان فاتح اسيريائي،ايراني، يوناني، ۽ رومي فوجن جا گذرگاهه هوندا هئا. پران هوندي به عرب اپٻيٽ جا رهواسي پنهنجي آزاديءَ کي فطرت طرفان مليل نعمت مطابق برقرار رکڻ ۽ زندگيءَ جي سفر کي به حالتن موجب جالڻ جي اهليت رکندڙ هئا. آزاديءَ سان انتها درجي جو پيارڪندڙ، عرب جي رڻ پٽ جا رهواسي ۽لاچار حالتن ۾ به گهارڻ جا عادي، اڪيچار قبيلن ۽ گروهن ۾ ورهايل، سدائين هڪ ٻئي سان دشمنيءَ جي بنيادن تي جنگي حالتن ۾ وَرتل هوندا هئا.
عرب گهڻو تڻو دنيا جي ٻين قومن ۽ قبيلن کان به ڇڳل هئا جنهن ڪري ٻاهران آيل کي دشمن تصور ڪندا هئا. ان کان سواءِ بک ۽ بدحالي به ڄڻ ته هنن ۾ گهر ڪري وئي هئي. اهي ٻئي عنصر، عربي قانون ۽اخلاقيات جو جُزُ ۽ جوهر بڻجي پيا هئا. هنن کي ويساهه ويهجي ويو هو ته جيئن ته هو جلاوطن اسماعيل جي پونئيرن منجهان آهن ۽ کين قدرت سزا طور ڀيانڪ رڻ پٽ ۾ وَسايو آهي ۽سکيا ستابا علائقا ۽ سرسبز زمينون انسان ذات جي ٻين قبيلن کي عطا ڪيون ويون آهن. انهيءَ لحاظ کان قوت گُذرانَ لاءِ پنهنجي حصي پتي جي نعمتن کي ڏاڍ مڙسيءَ سان حاصل ڪرڻ ۾ پاڻ کي حق بجانب سمجهندا هئا، جن کان کين محروم ڪيو ويو هو.
رومي تواريخ نويس پلني(PLINY)، محمد ﷺ جي آمد کان ڇهه سو ورهيه اڳ عربن بابت لکي ٿو: ”اهي ٻن مکيه وهنوارن کي پنهنجي گذرسفر لاءِ ڪارائتو ۽ ڪارگر سمجهن ٿا. هڪ ڦرلٽ ۽ ٻيو واپار. ان کان سواءِ خوشحال رهڻ، رڍون پالڻ ۽ گهوڙن ڌارڻ جو به شوق رکن ٿا.“ ائين ابتدائي دور ۾ سماجي ارتقا کي ڏسبو ته اهي ٻئي وَهنوار يعني ڦرلٽ ۽ واپار، جي وچ ۾ هڪ اڻ وسهندڙ / اڻ ڏٺل لچڪدار حدبندي انهن ٻنهي کي نالي ماتر وٿير ڪو ڪري بيهاري ٿي. اهو هيئن ته واپاري ڪنهن به وکر کي سستي اگهه ۾ خريد ڪري ٺاهوڪي نفعي تي وڪرو ڪرڻ جي ڪوشش ڪندو آهي. يعني گهٽ ۾ گهٽ رقم ڏيڻ ۽ وڌ ۾ وڌ منافعو ڪمائڻ . جڏهن ته چوري ۽ ڦرلٽ جو ڪاروبار کين هڙَ ۾ اڃا به گهٽ اگهه ۾ پوندو آهي. اڳتي هلي واپاري طبقي جي پوزيشن مستحڪم بڻي ته هن وَڌ ۾ وڌ نفعو ڪمائڻ کي پنهنجو موروثي حق سمجهي وَرتو. هوڏانهن چٽاڀيٽيءَ جي مد ۾ سندس مال جي قيمتن ڪرڻ جو به خدشو موجود هئو. ان خال کي ڀرڻ لاءِ سولو ۽ آسان طريقو مخالف جي مال کي ڦرڻ هو، اهڙي حرفت جي آڌار سان چٽا ڀيٽي ڪندڙ کي مارڪيٽ کان پري رکيو ويو پر سندس مال مڏي اڻ سڌيءَ طرح هڪ طاقتور ڌر جي ملڪيت بڻجي پيو. اڃا به ائين چئجي ته ڦرلٽ پنهنجي جاءِ تي واپاري گذرگاهن ۽ مارڪيٽ لاءِ مورڳو هڪ اثرائتو هٿيار بڻجي پئي. واپار پنهنجي شروعاتي دور ۾ جتي ڪٿي انهي عمل مان لانگهائو ٿيو، جيڪو اڄ جي واپارين لاءِ سچ پچ هڪ ڇرڪائيندڙ مثال آهي. ڦرلٽ جو هٿيار جنهن کي سندن وڏڙا هڪ سيبائتو ڌنڌو سمجهندا هئا، پر اڄ جا وارث هڪ اهڙي سنيئن سڌي راه تي جڳ مشهور پهاڪي تي عمل ڪري رهيا هئا: ”ايمانداري سڀ کان اتم ۽ اعليٰ اصول آهي.“
هاڻي ماراماريءَ سمجهه کان مٿي پهتل وهنوار سان گڏ هنن ۾ انسان ذات جو هڪ ٻيو ويڙهاند جو عنصر يعني سياست به ساراهه ڪرڻ جي حد تائين وڌي وڻ ٿيڻ لڳي. انهيءَ ويڙهاند جي ظاهري وهنوار سان ڌرتي جي طبعي جوڙجڪ جو واسطو هو. جنهنڪري عربن فطرتي طور واپار ۽ ويڙهاند ۾ پنهنجي دور مطابق بي پناه ترقي ماڻي. ان ڪري سندن بهادر ۽ جنگجو مزاج بابت قصا ۽ ڪهاڻيون ڄڻ ته ديو مالائي افسانا بڻجي ويا. ائين جڳ مشهور تواريخي رڪارڊ (ايام العرب) جيڪو بدوي بادشاهت بابت آهي، جنهن ۾ سکئي ستابي دور جي ذڪر سان گڏوگڏ نبيءِ جي آمد کان اڳ اهڙن سترنهن سو جنگين جا بيان آهن جيڪي هڪ ٻئي سان وِڙهيون ويون هيون. ان ڪري جيڪڏهن بدوي پاڻ کي جنگجو طبيعت جي ڪري ٻين کان مٿڀرو ڄاڻندا هئا ته انهن اهڙي خوبي ۽ خاصيت اسلام جي عقيدي مان حاصل ڪانه ڪئي هئي. هو ته ايامن کان سورهيه ۽ جنگجو هئا ۽ کين اڳتي هلي حڪم ڪيو ويو ته پنهنجي تلوار کي رب جي راهه ۾ ارپي ڇڏيو. ان ڪري سمجهڻ گهرجي ته جيڪي به فوجي ڪارستانيون اسلام جي نالي ۾ ٿيون سي نبي عربي جي پرچار جو اثر نه پر ان زماني جي سماجي حالتن جو ردعمل هيون جنهن ۾ پاڻ پيدا ٿيو هو.
نبي سڳوري ؐ جي آمد کان اڳ عربن جي وچ ۾ جيڪي به خونريز لڙائيون ٿيون سي تباهيءَ جو هڪ المناڪ داستان آهن، پر اهي به بهادري ۽ شجاعت جي مقرر ٿيل معيارن مطابق ڪيون وينديون هيون. اهو بي تحاشا وهندڙ رت به عرب جي وارياسي زمين کي آباد ڪري نه سگهيو . پر ٿيو هيئن ته ڦرلٽ جو منافع بخش ڪاروبار جيڪو هو آد جڳاد کان ڪندا پئي آيا سو هاڃيڪار ثابت ٿيو. پر ان جي ابتڙ واپار جو وهنوار عربن جو اباڻو ورثو هو جيڪو هنن جي فڪر ۽ سوچ ۾ ردو بدل آڻڻ جو باعث بڻيو، جنهنڪري تباهه ڪندڙ جنگي جنون جي جاءِ تي روايتي بهادريءَ جي گڻ بدوين کي سودمند رستي ڏانهن مائل ڪيو. انهيءَ معاشي حاجت مندي جي اڀرندڙ رجحان ۽ فڪر (مذهب /دين) کي وڌيڪ شفاف ۽ سيبائتو بڻائي ڇڏيو.
عربستان جيڪو پنهنجي طبعي بيهڪ جي حساب سان وارياسي رڻپٽ تي محيط آهي. ان جي ٽن پاسن کان اهڙا سکيا ستابا ۽ آباد ملڪ هئا جيڪي آڳاٽين تهذيبن جا مکيه مرڪز ۽ صنعت توڙي زراعت ۾ به قديم دور کان ترقي يافته هئا، ڏکڻ ۾ سمنڊ وسيلي هندوستان سان جهاز راني وسيلي ڳنڍيل هئا. ايئن عربستان پنهنجي شاندار طبعي جوڙجڪ جي ڪارڻ، خشڪي جي قافلن ۽ سامونڊي واپار جو هڪ مکيه شاهراه بڻجي پيو، جنهنڪري هندوستان، ايران، اسيريا، شام، فلسطين، مصر ۽ حبشه جهڙن ملڪن لاءِ واپار جي مٽاسٽا جو مکيه مرڪز بڻجي ويو. آڳاٽي زماني ۾ واپار جو رستو جيڪو افريڪا ۽ ايشيا کي رڻ پٽ ڏکڻ کان اتر طرف ڳنڍيندو هئو ۽ بيابان جي سفر کان سڀڪو پاسو ڪرڻ جي ڪوشش ڪندو هو. پر نيٺ بازنطين بادشاهت جي جابرانه ۽ ڳاٽي ٽوڙ محصولن ۽ سرڪاري عملدارن جي اڻ کٽندڙ رشوت، سوداگرن کي انهن خطرناڪ ۽ رت پياڪ ڄورن مان جند آجي ڪرائڻ لاءِ بدوين جي مهمان نوازي ۽ تحفظ جو سهارو وٺڻو پيو.
ابتدا ۾ عرب جيڪي به محصول وٺندا هئا سو سندن مقرر ٿيل اصول ۽ اخلاق جي دائري ۾ هوندو هو، پروقت گذرڻ سان کين محسوس ٿيڻ لڳو ته ڦرلٽ يا اُڳاڙيءَ جي ڀيٽ ۾واپار وڌيڪ سودمند وَهنوار آهي . انهن سڀني قبيلن ۾ سڀ کان اڳرا قريش هئا جن فتني ۽فساد کان پاسو ڪندي امن امان جي پاسخاطري ڪندي واپار جهڙي منافع بخش وٿ ڏانهن ڌيان ڏنو. هو گهڻي ڀاڱي ڳاڙهي سمنڊ جي ڪناري سان آباد ٿيا ۽ ڏسندي ئي حبشه جي واپار تي ڇانئجي ويا، ان کان اڳ جو ايشيا جو رستو سندن لاءِ رنڊڪ بڻجي، عيسوي صدي جي اڳياڙي ۾ مڪو، قريش قبيلي جي گاديءَ جو هنڌ، اهڙي جاءِ تي هو، جتي ڏکڻ کان اتر ۽ اولهه کان اوڀر جا واپاري رستا هڪ ٻئي سان ملندا هئا. ائين يمن مان، عربي سمنڊ وٽ قريش قافلا هندوستان جومال کڻندا هئا، جنهنجي لڳ ڀڳ هاڻوڪي عدن جو جديد بندرگاه آهي. ساڳي وقت هنن جي بيش بها ذميوارين ۾ اضافو آفريڪا ۾ حبشه سان واپار ڪرڻ ۾ آيو. هوڏانهن اتر طرف سفر جي پڄاڻي دمشق جهڙي واپاري مرڪز تي ٿيندي هئي، جتي اناج جا انبار ۽ اڪيچار مصنوعات آنديون پئي ويون ته جيئن عطرعنبير، هيرن جواهرن ۽عاج جي عيوض ۾ مٽا سٽا ڪري سگهجي. انهيءِ مٽاسٽا جي وَهنوار مڪي جي گهٽين ۾ ججهي خوشحالي آڻي ڇڏي. اڃان به اڳتي هلي اولهه، اوڀر جو واپاري لنگهه به مڪي مان ٿيڻ لڳو ته اهڙي صورتحال،قريشن جي خوشحاليءَ ۾ چار چنڊ لڳائي ڇڏيا. پرهو ان منزل کان اڳڀرو وڌڻ لاءِ هٿوراڙيون به هڻڻ لڳا.
ساڳي وقت ٻيا عرب قبيلا به قريشن ۾ آيل آزادي ۽ خوشحالي سبب اندر ۾ حرص ۽ ساڙ محسوس ڪرڻ لڳا پر هنن (قريشن) پاران روايتي قانون ۽ اخلاقي قدرن جي پاس خاطري ڪارڻ ڪو به سندن تذليل ڪرڻ جي همٿ نه ڪري سگهندو هو. ائين هنن جي شرافت ۽ بزرگي جو ايترو ته چو طرف ساراهه ٿيڻ لڳي جو جنگ ۾ اڳرائي ڪندڙ توڙي بچاءَ ۾ وڙهندڙ ڌرين ۾ سندن حيثيت قبائلي ديوتائن جهڙي بڻجي وئي. اهڙي ريت ڦرلٽ جو قومي شغل جيڪو گهڻو تڻو غفلت ۽ بي ڌيانيءَ جي سبب ٻين جي جانين لاءِ تباهي ۽ بربادي جو ذريعو بڻجندو هو ان ۾ ڍرائي اچڻ لڳي ۽ ان جي جاءِ تي هڪ نئين روايت (قومي واپار) ۾ تبديل ٿيڻ لڳي. انهي ردوبدل لاءِ لازمي ٿيو ته پراڻين قبائلي رنجشن ۽ نفرت کي ختم ڪري اتحاد جي ذميواري نڀاهڻ لاءِ سياسي ايڪتا ڏانهن پيش رفت ڪجي، جيڪا تواريخ جي منطقي نقطه نگاه کان انهن ماڻهن جي ڪُلهن تي رکي وئي هئي، جن جي هٿن ۾ اقتصادي شڪتيءَ جون واڳون هيون. ڇو ته انهن هٿن ۾ ئي اهليت ۽ قابليت هئي ته تواريخ جي طلب مطابق پنهنجي ڪاميابيءَ واري ماڳ ۽ مقام تي پهچي سگهن. انهي ذميواري لاءِ تواريخ ۾ چونڊيل ماڻهو قريشن کي چئي سگهجي ٿو.
عربن جا پاڻ ۾ جيتوڻيڪ ايامن کان لڳا تار جهيڙا جهٽا هلندڙ هئا ته به سڀئي عرب قبيلا، مڪي جي ويجهو ڪعبي ۾ عبادت ۽ قربانيءَ جي رسمن ۾ هڪ ٻئي سان گڏ هوندا هئا. قريش قبيلي، قومي عبادت جي مَسند تي اختيار حاصل ڪري ورتو ۽ اهڙي ريت پروهت جي طاقتور حيثيت طور ساڳي قبيلي جي هڪ اهم شاخ هاشمي گهراڻو سجاده نشين بڻجي ويو. هاشمي گهراڻو، قومي عزت، احترام ۽ مان حاصل ڪرڻ سان گڏوگڏ واپاري پد ۾ ٻين کان گوءِ کڻي ويو. نيٺ ، هاشمي گهراڻي جي اولاد مان ئي هڪ فرد وڏي واڪي اتحاد لاءِ هڪ نئين دين جي شڪل ۾ سڏُ ڏنو جيڪو گهڻن خدائن جو انڪاري هئو سواءِ (هڪ) جي .
محمد ﷺ جي وحدانيت بابت جداگانه پيغام جي گونج نه رڳو انهن کي ايڪتا ڏانهن رجوع ٿيڻ جوسڏ ڏنو جيڪي ظلم ۽ جبر جي خونخوار ڪيفيت ۾ پيڙجي رَهيا هئا. پر ان آواز جي موٽ ڀرپاسي ۾ رهندڙ انهن قومن وٽان به ملي جيڪي ڪئٿولڪ چرچ جي ايذاءَ ۽ تشدد جو شڪار ٿي رهيا هئا. ساڳي ريت ايران، عراق، شام، فلسطين ۽ مصر جا رهواسي به مذهبي زندگيءَ جي مختلف عقيدن جهڙوڪ: گوشه نشين تصوف ، يهودي رجعت پرستي ۽ ڪرستاني ڪٽر پڻ جي ڇڪتاڻ جي ڪري نااميدي ۽ نراسائي جي گرداب ۾ ڦاٿل هئا. ڇوته دين جي جاءِ سخت گير رسمن ۽ رواجن والاري هئي، منافقانه طرز جي ڏيک ويک جي ڪري سڪ ۽ الفت ۾ گهٽتائي اچي وئي، مذهبي عقيدت پرستي مورڳو ايمان ۽ ويساهه کي ٽياس تي ٽنگي ڇڏيو ۽ خدا ڄڻ ته ملائڪن ،سنتن ۽ رسولن جي هل هنگامي ۾ الوپ ٿي ويو هو. اهڙي وايو منڊل ۾ هڪ تيز آواز هڪ نئين مذهب /دين جي صورت ۾ اڀريو: (هڪ ئي رَبُ آهي.) اهو آواز ڪوملتا جو ڀنڊار ۽ سهپ ۽رواداري جو هڪ عظيم مثال هو. اهو بنيادي مول ۽ مَتو ، انهن حيران ۽ پريشان انسانن لاءِ اتساهه جوسنيهو بڻجي آيو جيڪي هڪ طوفاني سمنڊ ۾ سک، سلامتي ۽ ويساهه جي ڳولا ۾ هئا. ايئن کڻي چئجي ته سماج ۾ ڀڃ ڊاهه، ڏاهپ جي ڀينگ ۽ روحاني وڳوڙ ۾ انسان لڇي ڦٿڪي رهيا هئا. اها تواريخ جي دانهن، انهن عرب واپاري قافلن پاران اُڀ تائين ڪئي وئي جيڪي ويڙهاند جهڙي ناس ڪندڙ ڌنڌي کان ڇوٽڪارو حاصل ڪندي معاشي طور خوشحال ۽ روحاني حوالي سان ترقي يافته بڻجي پيا. ان جي برعڪس کانئن وڌيڪ قديم ۽ تهذيب يافته پاڙيسري، جمود، زوال ۽ ڇڙواڳي جي گرفت ۾ قابو هئا. اهڙي صورتحال ۾ هڪ رب ۾ ويساهه ۽ ان جي پرچار واسطي هڪ طاقتور رياست جي جوڙجڪ لاءِ شروعات ٿي، جنهن سماجي سٽاءَ، مذهب، شهري، عدالتي ۽ انتظامي عنصرن کي متحد ڪرڻ جو سلسلو وڌايو. مطلب ته بدوين جو وحدانيت پرست ٿيڻ هڪ (نئين سوشل آرڊر)جو سوجهرو هئو جيڪو قديم تهذيبن جي آثارن مان اُڀري رهيو هو. اهڙي طرز جو عقيدو انهن انسانن لاءِ ڪشش جو باعث بڻيو جيڪي ڪفر ۽ استحصال جي هيٺ پيسجي رهيا هئا. انهيءَ نئين عقيدي، اهڙن سمورن انسانن کي سوچ ۽ فڪر جي آزاديءَ جي خاطري ڏني جيڪي سندس دامن ۾ پئي آيا. اسلام،مذهبي فتويٰ بازن جي مخالفت ۾ محروم طبقن لاءِ ڇپر ڇانوَ بڻجي آيو. ائين اسلام جو جنم فطرت جي مهرباني يا رحم، آزاد خيال فڪر، جمهوري پاليسي ۽ وحدانيت جهڙن عنصرن جي يڪجا ٿيڻ جو بنيادي ڪارڻ ۽ طبعي بيهڪ جو به نتيجو هو. ڇاڪاڻ ته سندس چوڌاري جيڪي به ملڪ هئا انهن ۾ ظالم ۽ سفاڪ حڪمران عوام تي مسلط هئا يا وَري ٻاهران آيل حمله آورن کين تلف ۽ تاراج ڪري ڇڏيو هئو، پر عربن ان هوندي به پنهنجي آزاديءَ کي برقرار رکيو. جنهنڪري اهي سڀئي فرقا جن کي مصر، ايران ۽ ويندي عيسائي حدن ۾ ڏک ۽ ڏولاوا ڏنا پئي ويا، انهن آزاد ۽ مهمانواز رڻ پٽ ڏانهن منهن پي ڪيو. جتي کين سوچ ۽ ويچار جي آزادي، انساني وقار جي بحالي ۽ زندگيءَ جي لطافتن بابت عملي طور خود اختياري به حاصل هئي. جڏهن اسيريائي سلطنت کي ايرانين فتح ڪيو، بابل جي قربان گاهن کي آتش پرستن نيست ۽ نابود ڪري ڇڏيو ته مذهبي پيشوائن بي ڌڙڪ پاسي واري رڻ پٽ ڏانهن پنهنجي عقيدي ۽ علم سوڌو رخ ڪيو. ان کان اڳ ۾ اسيريائي حملي آورن، يهودين کي انهيءَ رڻ پٽ ڏانهن ڌڪي ڇڏيو هو. عبراني نبين ۾ شروع کان وٺي عيسيٰ تائين هڙنئي جي رهائش، فڪر ۽ پرچار جو مرڪز عرب جو بيابان هو. ساڳي ريت اسيريائي جيڪي سڪندراعظم جي انتقام جو نشانو بڻيا، زرتشت جا پوئلڳ جيڪي ڪنهن به صورت ۾ پنهنجي خالص عقيدي کي يوناني صنم پرستيءَ سان رلائي پليت ڪرڻ لاءِ تيار ڪونه هئا، انهن به عربي رڻ پٽ جي آزاد وايومنڊل ڏانهن هجرت اختيار ڪئي ۽ ان حد تائين جو بابلي مخالفن سان دوستيءَ جي هٿ ڊگهيرڻ ۾ پڻ عَار محسوس ڪونه ڪيو.
راهبانه ۽ ماني فرقا جيڪي مشرقي تصوف جي پيوندڪاري جو نمونوآهن، يوناني آتما وديا ۽ ڪرستاني مسلڪ، سي سڀئي آزاد عرب جي وارياسي سرزمين تي هڪ ٻئي سان مليا ۽ انهن مان پاڪباز روحن، وڳرن پٺيان وڳرن سلامتي جي هن دائري ۾ پناهه محسوس ڪئي. انت ته ڪئٿولڪ فرقو به عربي مهمانوازيءَ جي دسترخوان ۾ شامل ٿيو،. جنهن ۾ نسطوري، بادشاهه پرست ۽ لادين به اچي وڃن ٿا جن آرٿوڊڪس چرچ جي بت پرستيءَ کان سادگيءَ جي عقيدي جي پوئلڳي ڪرڻ مناسب سمجهيو. بهرحال انهيءَ آزاد ماحول ۾ جلاوطني اختيار ڪندڙ مختلف عقيدن جي ماڻهن کي جيئن ئي هڪ ٻئي سان ويجهو ٿيڻ جو موقعو مليو ۽ کين ڏسڻ وائسڻ ۽ ڇنڊ ڇاڻ ڪرڻ جو وجهه مليو ته ڪهڙيون وصفون ۽ خاصيتون سڀني ۾ عام يامساوي آهن، ته اهڙي سهپ ۽ ماٺيڻي ماحول ۾، هنن مان ڪٽر پڻ جي سوچ ۽ فڪر غائب ٿيڻ لڳو ۽ لاتعلقيءَ جي باهه به وسامڻ لڳي، ۽ مهماننواز بدوين کي انهن سڀني تعليمن جو تت يا جوهر آيل مهمانن وسيلي حاصل ٿيندو رهيو. مختصر طور ته رڻ پٽ جي اڻ سڌريلن کي پراڻن مذهبن جي جاءِ والاريندڙن پاران هڪ نئين مذهب جو وارث بڻايو پي ويو، جنهن جو مکيه نقطو هئو ته هڪ (اعليٰ عليم)جي موجودگيءَ ۾ ايمان رکڻ جيڪو زمين ۽ آسمان ۾ اختيارن جي آڌار سان سڀ کان مٿانهون آهي. هو، انسانذات جي آڏو وقت به وقت پنهنجي ظهور جو وسيلو پيغمبرن جي معرفت بڻيو آهي. هيل تائين اسلام جو جوهر عربن لاءِ روحاني شعور وسيلي چٽو ٿي محمد ﷺ جي آمد کان اڳ ۾ اڀريو ته جيئن پاڻ هڪ نئين مذهب جي عمارت جوڙڻ واري تحريڪ کي اڳتي وڌائي سگهي. ائين چوڻ ۾ ڪوبه وڌاءُ ڪونهي ته اسلامي جوهر رڳو محمد ﷺ جي ذهانت جي ايجاد ڪونهي. اهو ته پنهنجي پَر ۾ تواريخ جو هڪ ورثو هئو جيڪو عربن کي همٿائي رهيو هو. لاشڪ محمد جي عظمت ۽ اهليت ئي هئي جنهن انهيءِ ملندڙ ورثي جي مڃتا ڪرائڻ يعني پنهنجي ديس واسين کي شعور ۽ فڪر سان هٿياربند ڪيو . عربن کي هڪ خدا جي ڄاڻ ته سندن ڏاڏي ابراهيم کان ئي ملي وئي هئي، پر قبائلي رسم رواجن ۽ مفادن جي ڪري اڃان تائين شرڪ ۾ مبتلا هئا. هوڏانهن ٻين مذهبن جا مثبت اثرات جيڪي تواريخ جي وراثت سان هنن جي حوالي ٿي ويا هئا ته لازمي بڻيو ته پنهنجي روايتي عبادت جي طور طريقن ۾ به ڦير ڦار آڻين، انهيءَ اعليٰ مقصد لاءِ هڪ هلچل جو هئڻ ۽ مڪو اهڙي حڪمت عملي لاءِ خاطر خواه مکيه مرڪز هو.
ائين عرب قبيلن ۾ آزادي ۽ رتو ڇاڻ جا ٻه ڌار رستا باهمي ٺاهه ۽ رضامندي لاءِ مڪي ۾ ئي گڏ ٿيا هئا . ڇو ته واپار جا هڙئي لَڪَ به مڪي ڏانهن ويندڙ هئا، جنهنڪري معاشي مفادن جي بنياد تي مرڪز گريز قوم ۾ جيڪا مڪي جي اندر ايڪتا پيدا ٿي هئي سا روحاني طور هڪ وقتي علامت هئي . اهو هيئن ته جڏهن رڻ پٽ جي ڏورانهن پنڌن کان قبيلا مڪي جي مارڪيٽ ۾ ايندا هئا ته ڪعبي ۾ عبادت لاءِ به ويندا هئا. انهن مان هر هڪ قبيلي لاءِ پنهنجو مقرر ٿيل بت /ديوتا به هوندو هئو. ڪعبي ۾ ٽي سو سٺ بت، جن ۾ انسانن، عقابن ۽ شينهن جا بت موجود هئا. پر خوشحال قريش قبيلو واپار تي ڇانيل هو ۽ طاقتور هاشمي گهراڻو ڪعبي جو ڪنجي بردار هو. اهوفطري قانون آهي ته نئين سوچ ۽فڪر جو جوهر قومن کي معاشي بنيادن تي ايڪتا جي عمل سان ڳنڍڻ لاءِ قومن جي ذهن ۾ چرپر ڪرڻ لڳندو آهي. انهيءَ حوالي سان لازمي بڻجي پيو ته هاشمي گهراڻي جو هڪ فرد نئين مذهب جي پر چارڪ طور اچي ابتدا ڪئي.
هيڪر هاشمي گهراڻي ۽ قريش قبيلي وارن نئين عقيدي جي مڃتا ڏانهن وک کڻڻ شروع ڪئي ته پوءِ ديرمدار سان سموري قوم کي ته اهوئي رستو اختيار ڪرڻو پيو. ائين جيڪي به مڪي ۾ واپار تي قابض هئا سي سولائي سان پنهنجي عقيدي کي قوم جي مٿان مسلط ڪري پي سگهيا، پر ڪاوڙ ۽ ڪروڌ جو اوگڻ قريشن کي پنهنجن مائٽن کي ستائڻ واري جبلت کان روڪي نه سگهيو. ڇوته قريشن کي خوف اچي ورايو ته نئين بدلجندڙ صورتحال ۾ رئيساڻو تسلط ۽ ان جو بنياد واپار جو مرڪز مڪي منجهان ختم ٿي ويندو پر ان سان گڏوگڏ ڪعبي جي عظمت کي به ڇيهو رسندو. ان هوندي به کوڙ سارا ماڻهو ايندڙ انقلاب جي اڳواڻي ڪرڻ لاءِ تيار هئا جڏهن ته وري ڪي لائق ماڻهو ناڪام به ٿي چُڪا هئا . ايئن ڏسندي وائسندي يثرب، نبي جي هلچل جو مکيه مرڪز بڻجي پيو ۽ ايڪتا جي اهڙي سَڏ جي وراڻي ٻين قبيلن کان به شانائتي نموني ملڻ جي شروعات ٿي وئي. مڪي جي مهانتا لاءِ يثرب ڄڻ ته ڌمڪي بڻجي اُڀريو. هڪ ٻئي پٺيان ڪيترائي ڪٽنب، قريشن جي رجعت پسندي کان ڌار ٿيڻ ۽ هاشمين جي انقلابي تحريڪ سان وابسته ٿيڻ لڳا. ان کان اڳ جو قريش پنهنجن جلاوطن مائٽن آڏو آڻ مڃين، سندن ڪوشش هئي ته (ايمان وارن جي سردار)کي گرفتار ڪري وٺن.
جيئن ئي نبيءِ جي پوئلڳن مڪو فتح ڪيو ته هڪ دائمي قانون لاڳو ڪيو ويو ته ڪنهن به مشرڪ کي مقدس ڌرتيءَ تي پير رکڻ نه ڏنو ويندو . ائين نئون مذهب مسلمانن جي لاءِ معاشي ترقيءَ جو ذريعو بڻجي ويو ڪعبي مان سڀني بتن جي صفائي ڪندي ان کي (محمد جي خدا جو گهر)پڌروڪيو ويو. نئون مذهب جيئن پير پختا ڪرڻ لڳو ته سڄي قوم ان ڀاڪر ۾ اچي وئي. هاڻي ميدان به هموار هئو. اهو هيئن ته نئون عقيدو سڄي قوم جي ذهن تي ڇائنجي چڪو هو. اهو ئي وقت هو جو تبليغ ۽ پرچار جو هڪ نئون سلسلو شروع ٿئي، اقتصادي مفاد انهيءِ عقيدي جي سگهاري ٿيڻ جي گهر ڪري رهيا هئا.