باب پنجون: محمد ﷺ ۽ سندن تعليمات
(Draper:- History of Intlellectual development of Europe vol : 1, P- 329)
جيستائين محمد ﷺ جن پيغمبريءَ جي دعويٰ نه ڪئي، دنيا سندن خوبين کان واقف نه ٿي سگهي. ٻين مذهبن جي پيغمبرن، رسولن ۽ اوليائن وانگر محمد ﷺ جي دعويٰ پڻ روحاني بنياد تي قائم هئي. جنهنڪري مغرور ڪرستان، نبي عرب کي ”ٺڳ“ ليکڻ لڳا. پر هوڏانهن ٻي پاسي هنن وساري ڇڏيو ته اهڙا خطاب /لقب، ان کان اڳ ، موسيٰ ۽ مسيح کي به ڏنا ويا هئا. ائين هڪ بي نام نالي سان مشهور ڪتاب بعنوان (ٽي ٺڳ) سان ڇپيو . جنهن سڄي يورپ ۾ ٿرٿلو مچائي ڇڏيو، جيڪو ڪرستان بادشاه فيڊرڪ باربروسه ۽ مسلم فيلسوف ابن رشد ڏانهن منسوب ڪيو ويو هو.
نعوذبالله جيڪڏهن سمجهيو وڃي ته محمدﷺ هڪ ٺڳ هئو ته به هُن ٻين جيان ڄاڻي واڻي اهڙو ڪردار ادا نه ڪيو. جيڪي اڳ ۾ خدائي بشارت (الهام) جو افسانوي ذريعو پاڻ کي ڄاڻائيندي، اياڻي ۽ بي وس مخلوق جي ذهن کي اعتماد ڪرڻ لاءِ مجبور ڪندا هئا. ان جي برعڪس محمد ﷺ جيڪي ڪجهه ڪم سر انجام ڏنو ان جي پويان قومي ٻڌيءَ جو نڪتو سانڀيل هئو، ڇو ته کين سُڌ هئي ته ڪُند ذهن عربن لاءِ سندس پيغام مڃتا لائق نه ٿيندو جيستائين ان جي پٺيان ڪنهن اڻ ڏٺل اعليٰ هستيءِ جو ذڪر نه هوندو. نتيجي ۾ عام ماڻهو گهڻي ڀاڱي اڻ ڄاڻائي جي ڪيفيت ۾ خوشيءَ جو احساس ڪنهن ٻي طريقي سان مڃڻ لاءِ به تيار ڪونه هئا. هنن جي ذهن ۾ ويهجي ويو ته انهن اڪيچار ديوتا ۽ شڪتي مٿان وڌيڪ طاقتور خدا حاوي پئجي ويو آهي، ان ڪري اول الذڪر خدائن /ديوتائن جي قهر ۽ غضب کان بچائڻ جي سگهه به پوئين خدا ۾ آهي. خدا جي وحدانيت ۾ ويساهه ڪرڻ جي پٺيان هڪ ئي مقصد هئو ته جيئن ماڻهن ۾ همت ۽ ولولو اُڀاري سگهجي ته هو قبائلي ديوتائن جي ظلم ۽ جَبر خلاف مقابلو ڪري سگهن. جيڪڏهن، اهڙو هڪ خدا کڻي انسانن جي ذهنن ۾ نه به هئو ته به حالتن مطابق گُهرج هئي ته کين ان جي وجود، ان جي رحمت ۽ عظمت کان آگاهه ڪجي. اهوئي مقصد محمد جي فڪر ۽ سوچ جي اهم ڪڙي هو. ڇا اهو ساڳيو دليل، هڪ هزار ورهين بعد ڏاهي والٽيئر ڪتب نه آندو هئو جيڪو محمدﷺ مروج حالتن ۾ سود مند سمجهيو هو؟ پر انهي پوئين دليل کي پيش ڪرڻ جو مقصد هئو مستقبل جي رد عمل کان بچاءُ ڪرڻ، والٽيئر، هڪ خدا جي وڪالت انهيءَ لحاظ کان ڪئي ته اهوئي آخري طريقو هئو جنهن طفيل محض جهرندڙ جاگيردارانه سماج / بادشاهت کي بچائڻ ضروري هو. ان جي ابتڙ محمدﷺ جي دور ۾ خدا جي وحدانيت مان مراد هئي مروج حالتن تحت هڪ مثبت انقلاب آڻڻ لاءِ راهه هموار ڪرڻ. اهو سمجهڻ گهرجي ته جڏهن ماڻهوءَ جي ذهن ۾ ڪنهن اعليٰ هستيءَ بابت ويساهه هجي ته اهڙي حالت ۾ هر ترقي پسند آدرش جي واڌاري لاءِ لازمي هوندو آهي ته ان جي پرچار /سهڪار حاصل ڪرڻ ويل ماڻهو جي ويساهه ۽ يقين جي ڪيفيت کي به ذهن ۾ رکيو وڃي . ان کان سواءِ هڪ خدا جي موجودگيءَ جو تصور محمد جي ايجاد ڪانه هئي، پر بنيادي آدرش جي اوسر جو مکيه ڪارڻ رائج سماجي سرشتو جنهن جو ذڪر گذريل باب ۾ ڪيو ويو آهي.محمد ﷺ جو مشن هئو جو هن خدا جي وحدانيت لاءِ ثبوت پيش ڪيا. جيڪڏهن عوام کي هيءُ يقين ڏيارڻو هو ته اهڙي ئي ثبوت جي ضرورت هئي، جيڪو محمد ﷺ پيش ڪيو.
پر محمد جي رب لاءِ ڳولا، والٽئير وانگر خشڪ مزاجي جو ڪارڻ نه هئي، پر هڪ سچار ۽ انسان جي اندر مان اٿندڙ اڌمن کي جدوجهد ۾ ڦيرائڻ هو. انهيءَ هڪ خدا جي ڳولا ۾جيڪو سڄي عرب قوم جي بچائڻ جو وسيلو هئو، جنهن ڪري هو مڪي کان رڻ پٽ ڏانهن راهي ٿيو ته جيئن ايڪانت ۾ ويهي عبادت ۽ رياضت ڪري سگهي.تحقيق اڄوڪي ويهين صدي ۾ به اعليٰ هستي جي اتساهه حاصل ڪرڻ لاءِ ماضيءَ جا ساڳيا طور طريقا آزمايا وڃن پيا. اهڙي صورتحال جو نتيجو به ساڳيو ملندو آهي، اهو هئين پر اسرار طرز جا آواز کيس مخاطب ٿيڻ لڳا ته پاڻ خدا جو نبي آهي، ان حد تائين جو وڻ ٽڻ، پکي ۽ پٿر به انهيءَ ورد ۾ شامل ٿي ويا(Draper: ibid)
محمد ﷺ اهو سڀ ڪجهه ڪري ڏيکاريوجيڪو هن کان اڳ ۾ هئو يا هن کان پوءِ ٿي گذريو. ان هوندي به هڪ حقيقت مڃڻي پوندي ته حضرت محمد ﷺ ٻين غيب دانيءَ جي دعويٰ ڪندڙ ماڻهن کان گهڻو مٿانهون هو. ڇاڪاڻ ته هو انهن ذهني، وهمي ۽ الهامي صورتن جي ڌوڪي ۾ نه آيو ۽ نه ئي هن انهن کي روحاني ۽ الاهياتي سربلنديءَ سان تعبير ڪيو. مخفي آوازن ۽ وهمي صورتن سبب سندس ذهن ۾ مونجهارو هو. ايستائين جو سندس عقلمند ۽ زماني جي لاهن چاڙهن جو تجربو رکندڙ گهر واري حضرت خديجه رضه کيس سمجهايو ته اهي خيالي شڪليون ۽ ڳجها آواز هرگز دماغي فتور سبب نه آهن پر روحانيت جون نشانيون آهن، جن جي ذريعي خدا وحي نازل ڪندو آهي. هن کيس يقيني ڏياريو ته ڪو فرشتو خدا جو پيغام کڻي وٽن آيو آهي. پوءِ سوال پيدا ٿو ٿئي ته ٻيا مذهب ڪيئن پيدا ٿيا؟ ان حوالي سان ڪوبه اهڙو دليل ٺهڪي ڪونه ٿو اچي ته اسلام ٻين مذهبن کان جدا گانه يا نيارو هو. ها، اسلام ٻين مذهبن کان ايئن نرالو هئو ته اهو سمورو ڪارج اعليٰ هستيءَ جي ايجاد ۽ منظوريءَ سان هو. هن ۾ مذهبي عقيدن ۽ الوهيت جو عمل دخل گهٽ پر سياسي فڪر ، ترقي پسند سماجي اصول ۽ذهن کي ڇڪيندڙ ذاتي زندگيءَ ڏانهن روش جو عنصر سانڀيل هو.
”هن پاڻ کي غير مفيد الوهيت جي مانڊاڻ ۾ ڦاسائڻ کان پاسو ڪيو، پر پنهنجن ماڻهن جي سماجي حالتن سڌارڻ لاءِ پاڻ ارپي ڇڏيو ته جئن هنن ۾ ڪجهه قاعدن مطابق عزت ، ڌيرج ۽ نيڪي کي پختو ڪري سگهجي. انهن سڀني اصولن /قاعدن ۾ مٿانهون عنصر هئو مان ڏيڻ همدردي ۽ مذهبي رواداري کان دنيا گهڻي ڀاڱي خالي ٿي وئي هئي سو هن (محمد) ڇوٽڪاري جي اهڙي اصول جي پاسخاطري ڪئي ته ماڻهو ڪهڙي به عقيدي جا هجن نيڪيءَ سان سلهاڙيل آهن.“
(Daper:- ibid)
محمد ﷺ جو مذهب ڀرپور نموني وحداني طرز جو هئو. جنهن ڪري جوهر ۾ مصلحت پسنديءَ کان آجوهئو ۽ پنهنجي جوڙ جڪ جي آڌار تي هڪ جدا گانه حيثيت ماڻي ويو، ڇو ته هڪ خدا جو تصور اسلام جي فلسفي جو بنيادي اصول هو. اهڙي طرز جا ويچار غلطين کان وانجهيل نه ٿا ٿي سگهن. جيستائين مذهب دنيا جي تخليق جو نظريو پيش نه ڪري. غفلت جا پيروڪار يونان ۽ هندستان جا قديم فيلسوف اهو مڃڻ لاءِ تيار نه هئا ته عدم مان ڪا به شيءِ پيدا ٿي سگهي ٿي. اهو ئي سبب آهي ته قديم عقليت خدا جي تصور کي واضح طور مذهب ۾ داخل نه ڪري سگهي. نتيجي ۾ دنيا جا عظيم مذهب جهڙوڪ: هندوازم، يهوديت ۽ عيسائيت به پنهنجي پوياڙي تائين پهچندي ڪنهن نه ڪنهن نموني شرڪ جي گهيري ۾ اچي ويا ۽ مذهبي حيثيت وڃائي ويهي رهيا. ڇو ته شرڪ جي نقطه نگاه کان دنياوي رنگ روپ خدا جي سڃاڻپ واري تصور کي به شڪ شبهي ۾ آڻي ڇڏين ٿا . ائين هڪ خدا جي خالق واري تصور جو انت اچڻ سان سڄو عڪس ئي ميسارجي وڃي ٿو. ڇاڪاڻ ته جيڪڏهن دنيا جو وَهنوار ابد کان وٺي پاڻمرادو هلندو پيو اچي ته پوءِ لازمي ناهي ائين چئجي ته ڪو سندس خالق به آهي. ڇو ته خالق جي تصور جي خاتمي کان پوءِ سندس هستي هڪ خام خيالي کان وڌيڪ ڪجهه به ناهي.
انهي منجهيل مسئلي کي محمدﷺ جي مذهب آسان بڻائي ڇڏيو. قديم منطقي سوچ جي گرفت مان ٻاهر ڪڍي دليرانه فڪر سان سلهاڙيو ته اهڙي طاقت جو مالڪ جنهن هن جهان کي پيدا ڪيو پر ٻيا جيڪي به جهان آهن سي به سندس شڪتيءِ جو مظهر آهن. اهڙيءَ طرح خدا جي تصور کي انساني ذهن ۾ قائم ڪرڻ جو طريقو پوءِ اهو ڪنهن به عقيدي يا روش سان لاڳاپيل هجي ان جو نالو ۽ ناموس وڌائڻ محمدﷺ جي پورهئي جو ثمر آهي . محمد ﷺ جو نالو تواريخ جي جدوجهد ۾ ان صف ۾ آڻي سگهجي ٿو، جنهن هڪ نج مذهب جو بنياد رکيو. ڇو ته اسلام مذهبي توڙي لاشعوري نقطه نگاه کان ايترو ته مٿانهون بڻجي اُڀريو جو انهن سڀني مذهبن تي سولائي سان سرسي حاصل ڪري ويو جيڪي ديني باريڪ بيني ، الوهيت ۽ ڏاهپ جي حوالي سان اوگڻن کان وانجهيل ڪونه هئا، انهن کي هٿرادو مذهب به چئجي ته وڌاءُ ڪونه ٿيندو.
”توحيد“ ته هڪ زبردست انقلابي نظريو هو جنهن ڪري مذهبي لحاظ کان اعليٰ اثر رسوخ جي ڪري مذهبي بڻ بڻياد تي سنئون سڌو اثر انداز ٿيو. ان ڪري ڌڻي سڳوري کي مٿانهون ۽ دنيوي وَهنوار کان پرڀرو رکڻ لاءِ هڪ نئون رستو کُلي پيو، جنهن ۾ سندس سهائتا کان سواءِ به هٿ پير هڻڻ جي همٿ پيدا ٿي. ائين اسلام هڪ مضبوط وحدانيت پرست مذهب جي حيثيت ۾ انساني تواريخ جي اهڙي دروازي کي بند ڪري ڇڏيو جنهن جي معرفت مذهبي راءِ ۽ روش اثر انداز ٿي رهي هئي ۽ پنهنجي فطرتي جوڙجڪ جي نقطه نگاه کان عقل۽ دليل وسيلي تشريح کي اعليٰ ۽ اتم ڄاڻايو ۽ مذهبي راءِ ۽ روش کي ڪنڊائتو ڪندي جديد عقل پرستي ۽ منطق جو جرڪندڙ پيڙهه پٿر رکيو. (اسان وحدانيت کي هڪ اهڙي وسيع ڍنڍ سان ڀيٽ ڏئي سگهون ٿا. جنهن ۾ سائنس هڪ اهڙي پاڻيٺ وانگر گڏ ٿي رهي آهي جيڪا اوچتو بند کي ڀڃي ڀورا ڪري ڇڏيندي، دنيا ۾ ٽي اهم وحدانيت وارن مذهبن ۾، اسلام سڀ کان وڌيڪ ماديت جي ويجهو چئي سگهجي ٿو، ڇو ته اهو ٻين مذهبن جي نسبت وڌيڪ ويجهي دور جو آهي. جيڪو پنهنجي ابتدائي دور ۾ عرب تمدن جي آزادانه سوچ ۽ ويچار جي شاندار دامن ۾ اُڀري جوان ٿيو، اسلام پنهنجي مڪمل سگهه سان وچولي دور ۾ سنئون سڌو يهوديت تي ۽ اڻ سڌي طرح مغرب جي عيسائيت تي اثر انداز ٿيو“.
F.A. LANGE:- "The History of Materalism" Vol 1 PP. 174 and 177) )
اسلام هڪ مڪمل طور وحداني مذهب هئڻ ڪري پنهنجو ڪردار ادا ڪري سگهيو. جنهن ڪري اسلام پنهنجو انقلابي ڪردارادا ڪري سگهيو.
اسلام جي وحدانيت پرست بيهڪ ئي هئي جنهن ڪري پاڻ سڳورا ’ رسالت يا نبوت جي ذڪر سان گڏ حضرت ابراهيم عليه السلام کان وٺي حضرت موسيٰ ۽ حضرت عيسيٰ عليه السلام تائين سڀني جو ذڪر ڪندا هئا ۽ هڪ ئي مرڪز سان سڀني کي وابسته ڪندا هئا جيئن قرآن حضرت موسيٰ، حضرت عيسيٰ ۽ ٻين عبراني پيغمبرن بابت ثابتي ڏني آهي. اهو ئي فرق هو سختيءَ سان وحدانيت تي ڪاربند رَهڻ جي نشاني جو. پر ستت ئي محمد جا پوئلڳ سندس وفات بابت نازڪ سوال تي ورهائجي ويا. اهو هيئن ته جڏهن نبي جي وفات متعلق خبر اُن فوجي لشڪر ۾ پهتي جيڪو شام ڏانهن لشڪر ڪشي لاءِ تيار هو ته عقيدت مند عُمر رضي الله تعاليٰ عنه ويساهه ڪرڻ لاءِ تيار ڪونه هو ته نبي سڳورو لاڏاڻو ڪري سگهي ٿو ۽ دڙڪو ڏنائين ته اهڙو نياپو آڻيندڙ جو مٿو ڪپيندي به ويرم نه ڪندو ڇو ته اهو ڪافرن جو ماڻهو به ٿي سگهي ٿو. اهڙي صورتحال ۾ ابوبڪر رضي الله تعاليٰ عنه جهڙي جهانديده، جوشيلي عمر رضي الله تعاليٰ عنه کي مخاطب ٿيندي هيٺيان لفظ چيا : (ڇا اهو محمد آهي يا سندس رب جنهن جي اوهان عبادت ڪريو ٿا؟ ڇو ته رب لافاني آهي پر رسول اسان وانگر فاني آهي ۽ رسول جي چوڻي مطابق ته هو به هڪ ڏينهن فنا جي عام رواجي دور مان گذرندو.)
ان ڪري ياد رکڻ گهرجي ته محمد جي لاڏاڻي کان پوءِ سندس جاءِ والاريندڙ کيس صرف (رسول) ڪري ڄاڻايو نه نبي. ائين محمد کي سندس پيرو ڪارن طرفان رڳو رسول ڄاڻائڻ جي ڪري ٻين مذهبن جي تعليم ڏيندڙن سان ڪُلهي ۾ ڪُلهو ملائي ڇڏيو. ان ڪري نبيءَ جي خدائيءَ واري حيثيت جي نفي ڪري اسلام خالص وحداني مذهب بڻجي ويو. هونئن آڳاٽي دور ۾ نبيءَ کان خدا واري حيثيت ڏني ويندي هئي. ڇو ته هن جي راءِ يا لڳ لاڳاپا هڪ اعليٰ هستيءَ ڏانهن منسوب ٿيل هئا. نتيجي ۾ مبهم ۽ غير واضح دليلن سان خدا ۽ پيغمبر ٻنهي ۾ الوهي عظمت ۽ الوهي وصفن کي سمائڻ جي ڪوشش ڪئي ويندي آهي. عقيدن جي سادگي ۽ مذهب جو اسپرٽ يا ته الهياتي عقيدن يا مبهم ڌوڪي ۾ گم ڪئي ويندي آهي. وحدانيت جي مسلڪ تي مضبوطيءَ سان عمل ڪرڻ کانسواءِ اسلام پنهنجو تواريخي ڪردار ادا ڪري نه پئي سگهيو جيڪو هن اڳتي هلي ڪري ڏيکاريو. جيڪڏهن نبي الوهيت کان وانجهيل هجي، يا سندس دعويٰ کي عام طور ڌيان لائق نه سمجهيو وڃي ته پوءِ مقدس ڪتاب پڻ الهامي درجو نه ٿا رکي سگهن.پر مسلمانن جو نظريو اسان کان مختلف آهي هو قرآن کي الهامي ڪتاب ۽ رسول جي فرمان کي قابل عمل مڃين ٿا. نتيجي ۾ قومن آڏو هڪ خود اختياري ۽ عقلي نظريو قائم ٿي ويندو آهي، جيڪو پنهنجي مذهبي پيشوا کي خدا جو هڪ برگزيده ٻانهو سمجهندي ان جي تعليم کي مستقل سچائي ۽ ان جي قانونن کي اڻ مٽ سمجهندو آهي.
جيستائين اسلام ٻارهين صديءَ تائين يڪسانيت / جمود جي عقيده پرستي ۾ نه ڦاٿو هو، اوستائين هڪ خدا ۾ ويساه مسلمانن لاءِ عملي طور ڄڻ ته هڪ غير محدود آزادي سندس روحاني زندگي سان منسوب ٿيل هئي. تواريخ ٻُڌائي ٿي مذهب جي ان سادگي، فطرت سان هم آهنگي ۽ لچڪ مان عرب مفڪرن ڀرپور فائدو ورتو. مسلمان فقيهه سمجهندا هئا ته تثليث واري نظريي جي ذريعي عيسائي مذهب دنيا آڏو خدا جي مٿانهين تصور بدران ان جي اڻ وڻندڙ شڪل پيش ڪري رهيو آهي. تنهنڪري ان نظريي کي ڪوڙو ثابت ڪرڻ جي غرض سان انهن پنهنجي مذهب جي بنيادي تصور کي انهيءَ مجرد خياليءَ سان وابسته ڪيو جيڪو اڃا تائين انساني ذهن ۾ نه آيو هو. (رينان ”ابن رشد رشديت“ ص 76) الاهياتي استنباط جو اهڙو اڻلڀ شاهڪار هو انهيءَ ڪري پيش ڪري سگهيا ڇاڪاڻ ته ”محمد جي وحدانيت مڪمل ۽ گهڻي ڀاڱي ٻين مذهبن جي مقابلي ۾ ملاوٽ جي عمل کان پاڪ هئي“
.(F.A. LANGE:- "The History of Materalism" Vol 1 P. 184)
اها ساڳي اٿارٽي تصديق ڪري ٿي ته مذهب جي بنيادي اصولن ۾ نشونما جي صلاحيت اتم درجي تي موجود هئي، جيئن ته انهن اصولن ۾ وحدانيت جو روح وڏي پئماني تي موجود هو، تنهنڪري ارتقائي دؤر ۾ اهي تنگ نظر مذهبي سوچ جي دائري کان ٻاهر نڪري ويا ۽ هڪ روحاني محبت ۽ تازگيءَ جي روپ ۾ تڪميل تي پهتا. جنهن عقيدت واري فڪر جو خاتمو آڻي ڇڏيو. (ان حد تائين جو عربن وٽ اڃان يوناني فلسفي جي پَهچ ڪانه ٿي هئي، اسلام ۾ کوڙ سارا ذهني ۽ الاهياتي ادارا قائم ٿي چڪا هئا، ۽ تحقيق ۽ تفتيش جي ان نهج تائين رَسي ويا هئا، جو خدا جي تصور کي ايترو ته خيال پرستيءَ ڏانهن وٺي ويندا هئا، جتي فلسفيانه خيال به نه پهچي سگهن جڏهن ته ٻئي ذهني اداري جا ماڻهو هر مسئلي کي عقل ۽ سمجهه جي ڪسوٽيءَ تي پرکڻ گهرن پيا ۽ دليل کانسواءِ اعتقادي نظريا مڃڻ لاءِ هرگز تيار نه هئا. بصره ۾، عباسي حڪمرانن جي دور ۾ هڪ اهڙي عقليت پرست اسڪول جو بنياد رکيو ويو، جتي مذهب ۽ عقيدي کي هڪ ٻئي جي قريب آڻڻ جو رستو ڳولڻ جي ڪوشش ڪئي وئي. (Ibid P- 177)
پهريائين پنجن ڇهن صدين جي تواريخ ٻُڌائي ٿي ته اسلام اهڙا اسڪالر پيدا ڪيا جيڪي بهشت برين ۽ آسماني داستانن کان اُڪري فلڪياتي تحقيق ۽ قرآن جي تلاوت سان گڏ غير مذهبي ڪتابن جو به مطالعو ڪيو، ۽ انهن انقلابي دانشورن بنان ڪنهن رک رکاءِ جي عقيده پرستي تان هٿ کڻي دليل کي سونهون بڻايو. مسلمان حڪمران جيڪي بغداد، قرطبه ۽ قاهره ۾ رهندڙ هئا انهن سائنسي تعليم ۽ ڄاڻ جي واڌاري ڏانهن توجه ڏنو جنهن ڪري ڏاهپ جي اوسر ۾ ترقي ٿيڻ لڳي. اهڙيءَ طرح بخارا جي آزاد سلطنت شاعرن، عالمن ۽ طبيبن کي ملن ۽ فقيهن کان مٿي رکيو ۽ مذهب جي اشاعت جي ڀيٽ ۾ سائنسي علمن جي اشاعت کي ترجيح ڏني.
جڏهن اسان شعوري طور محسوس ڪيون ٿا ته انهيءَ دانشورانه جدوجهد جي ترقيءَ لاءِ راه کولڻ جو وسيلو اسلام جي عروج ماڻڻ ۾ سياسي سماجي ردوبدل مکيه ذريعو آهي. پر ان جو اصلي نڪتو اسلام پڻ آهي. ائين قرآن ۽ نه وري اسلام جو عقيدو اسان کي اجازت ڏئي ٿو ته اسلام جي تواريخي ڪردار کان ڪن لاٽار ڪيون.