5
غريبي، پاڪائي ۽ فرمانبرداريءَ جي حالت ۾ رهڻ جا حلف کڻڻ لاءِ تيار ٿي ويئي.
هيڏي ساري آواراه گرديءَ کانپوءِ، پنهنجي مٿان قيد جهڙي حالت جو پاڻ طاري ڪرڻ، جتي هن جو ٻاهرين دنيا سان ڪو واسطو ناتو نه رهيو، ڏاڍو عجيب لڳي رهيو هو. انهيءَ گوشه نشينيءَ هن کي انهن سڀني ڳالهين تي غور و فڪر ڪرڻ جو موقعو مهيا ڪيو، جيڪي هن کي درپيش اچي چڪيون هيون ۽ ساڻ ئي ساڻ هن کي خود پنهنجي اندروني دل جي تحريڪن ۽ جذبن جو جائزو وٺڻ لاءِ پڻ وقت ملي ويو. ساڻ ئي ساڻ، هن کي ”ميٽرن“ جي فرمائش تي جيڪي نفس کي ضابطي ۾ آڻڻ لاءِ عبادتون ۽ رسمون پوريون ڪرڻيون پونديون هيون، سي جيتوڻيڪ هن کي فطري طور ناپسند هيون، ان هوندي به هوءَ پنهنجي وفاداريءَ واري حلف ڪري خوشيءَ سان برداشت ڪندي رهندي هئي. صليب جي پوڄا کي هوءَ هر مصيبت کي ڪنهن شڪوه ۽ شڪايت کان سواءِ برداشت ڪري سگهڻ لاءِ کيس تيار ڪرڻ جي سکيا طور سمجهي رهي هئي. پر هن کي نزريني جي خدا جي حيثيت ۾ پوڄا منجهائي وڌو، ڇاڪاڻ ته هن کي سندس هي الفاظ ياد هئا: ”تون مون کي چڱو ڇو ٿي سڏين؟ هڪ خدا کانسواءِ ٻيو ڪوبه چڱو ناهي.“ نزرينيءَ** جي انهيءَ پوڄا کيس پنهنجو اهو خواب ياد ڏياريو، جنهن ۾ هن ”راهنما“ کي ديوتا جي حيثيت سان ماڻهن کي پوڄيندو ڏٺو هو. حالانڪه هن ڪنهن به ديوتا جي پوڄا ڪرڻ کان سخت منع ڪئي هئي. انهيءَ ڳالهه هن کي بنسريءَ واري شهزادي ۽ اهڙن ئي ٻين ديوتائي شخصيتن جي ياد تازي ڪرائي، جن کي هن پنهنجي سفر ۾ ڏٺو هو.
* * *
هن کي جيڪا ڳالهه سڀ کان وڌيڪ ڏکي لڳي، سا اها هئي ته جڏهن به هوءَ پنهنجي بدن جي ٿوري گهڻي صفائي ڪندي هئي، تڏهن کيس ڏاڍي شڪ شبهي سان ڏٺو ويندو هو ۽ کيس ان کان سختيءَ سان منع ڪئي ويندي هئي-ايتريقدر جو عام رواجي ڌوپ ڪرڻ به دستور ۽ رواج کان بلڪل ٻاهرنڪري ويو. نيٺ هن انهيءَ ڳالهه جي صفائي ڪرڻ چاهي ۽ هڪ ڏينهن ”ميٽرن“ کان پڇيو:
”ڇا، وهنجڻ گناهه آهي؟“
”هائو، کيس سخت جواب مليو،“ بدن جو ڪو به خيال رکڻ گناهه آهي. ڇا، توکي اسان جي آقا جو هي قول ياد ناهي ته اڻ ڌوتل هٿن سان کائڻ ۾ ڪا پليدي ڪانهي؟“
ڀوري ڇوڪريءَ کي انهيءَ جواب بلڪل مطمئن نه ڪيو، پر هن جيڪو فرمابنداريءَ جو حلف کنيو هو، تنهن کيس خاموش رکيو.
وقت گذرڻ سان هن جا سڀ عمل، محض هڪ رسم بڻجي ويا، جيڪي هوءَ ذري گهٽ هڪ بيجان مشين وانگر ڪندي هئي. انهيءَ ڳالهه هن کي غمگين ۽ سودائي ڪري ڇڏيو ۽ آزاديءَ، چرپر، عمل ۽ زندگيءَ ۾ پنهنجي وجود کي محسوس ڪرائڻ جي ضرورت پنهنجو پاڻ کي ظاهر ڪرڻ جي تقاضا ڪئي ۽ هوءَ هن جيل خاني کان ٻاهر نڪرڻ لاءِ آتي ٿي ويئي.
جلد ئي هڪ ڏينهن خانقاه جي عمارت کي اوچتو اچي باهه لڳي ۽ هر ڪنهن کي جان بچائڻ لاءِ ڀڄڻو پيو، حالانڪه ڪن تارڪ الدنيا عورتن خانقاه کي ڇڏي ٻاهر نڪرڻ کان باهه ۾ سڙي مرڻ کي ترجيح ڏني پر ڀوري ڇوڪري، جنهن اڳيئي پنهنجي مٿان پاڻ مسلط ڪيل انهيءَ قيد جو ڪافي کان زياده مدو رهي پورو ڪيو هو، سا ٻاهر ڀڄڻ ۾ ڏاڍي خوش ٿي ۽ جيستائين ڪنهن کي هن جي عدم موجودگيءَ جو احساس ٿيو، تنهن کان اڳيئي هوءَ ڪيڏانهن جو ڪيڏانهن هلي وئي هئي.
* * *
هن پنهنجي پٺيان جيڪا دنيا ڇڏي هئي، تنهن کان بلڪل مختلف نموني جي زندگي ڏسي هوءَ ڏاڍو حيران ٿي. نوان عبادتخانا بتن سان سٿيا پيا هئا. هن هر هنڌ نزرينيءَ جي ماءُ جي بتن جي ديويءَ جي حيثيت سان پوڄا ٿيندي ڏٺي، ۽ پيءُ ديوتا ۽ پٽ ديوتا هن کي ماضيءَ ۾ ڏٺل سمورا بت ۽ انهن جي پوڄا جا منظر ياد ڏياريا.
هن کي سندس آزاد ٿيڻ جي حالانڪه تمام گهڻي خوشي محسوس ٿي رهي هئي، ان جي باوجود اها آزادي گهڻي مدت لاءِ هلڻي ڪانه هئي. هن اتفاق سان هڪ ماڻهوءَ سان مذهب بابت ڳالهايو ۽ کيس چيو ته خانقاهن ۾ گوشه نشيني ۽ ان جو سمورو نظام انتهائي ٿڪائيندڙ هو. اها ڳالهه جڏهن بشپ تائين پهتي، تڏهن کيس نوجوانن کي هرکائڻ ۽ سندن عقيدن کي خراب ڪرڻ جي الزام هيٺ هڪدم گرفتار ڪيو ويو. جيئن ته هن جو ظاهري ڏيک ويک به ڌارين وارو هو، ان ڪري هن تي جادوگرياڻي هئڻ جو الزام لڳايو ويو ۽ کيس جيئرو ساڙي مارڻ جي فتويٰ صادر ڪئي ويئي. البت هڪ نوجوان منشي هن جي جادو ڀريل نيڻن جو اسير بڻجي چڪو هو ۽ هن جي لڪ چوريءَ ۾ پهتل مدد جي نتيجي ۾ هن پاڻ کي هڪ دفعو وري آزاد ڏٺو ۽ پوءِ ته هن هڪ ڏورانهين ريگستاني ملڪ جو رستو کڻي ورتو، ته جيئن کيس وري ساڳيءَ جاءِ تي نه ڏٺو وڃي.
هن جي پهرئين ئي ڳوٺ ۾ آمد، سندس آزاديءَ لاءِ موت جو پروانو ثابت ٿي. هن کي ڳوٺ جي سردار غنيمت جو مال سمجهي پنهنجي لاءِ پڪڙي ورتو ۽ کيس پنهنجي گهر وٺي ويو، جتي اهو سردار پنهنجي مرحوم پيءَ جي زالن کي به پنهنجن زالن ۾ شمار ڪري رهيو هو.
ڀوري ڇوڪريءَ جي اتي پهچڻ واري ڏينهن تي انهيءَ ڪٽنب ۾ هڪ ڌيءُ جنم ورتو هو، جنهن لاءِ هڪدم اهو حڪم صادر ڪيو ويو ته کيس هتان کڻي وڃي جيئرو دفن ڪريو. جلد ئي پوءِ، انهيءَ ماڻهوءَ ڀوري ڇوڪريءَ کي وڪڻڻ چاهيو، ۽ هو کيس هڪ وڏي شهر ڏانهن وٺي ويو، جتي انهن ڏينهن هڪ وڏو ميلو لڳل هو. اُتي پهچڻ تي، هن هڪ ننڍو مندر ڏٺو، جنهن ۾ رکيل پٿر جدا جدا ديوتائن ۽ ديوين طور پوڄيا ٿي ويا ۽ هزارين ماڻهو انهيءَ مندر جي زيارت لاءِ اچي رهيا هئا.
ڀوري ڇوڪريءَ، هيڏين سارين مشڪلاتن کانپوءِ جو پاڻ کي اهڙن وحشي ماڻهن جي انبوهه ۾ ڏٺو، ته هوءَ همت هاري ويٺي ۽ ڌرتيءَ تي ويهي روئڻ لڳي. هن جي آقا، جنهن جي خواهش اها هئي ته هوءَ پُر ڪشش نظر اچي ته جيئن کيس هن جي وڪري مان سٺي رقم حاصل ٿئي، جڏهن کيس روئندو ڏٺو ته هڪدم چهبڪ ڪڍي هن کي اولاريو ۽ ڌمڪي ڏني ته شرافت سان اٿي پاڻ کي ٺاهي ٺڪي هل ۽ وڻندڙ نظر اچ. عين انهيءَ موقعي تي ڀوري ڇوڪريءَ ڪنهن کي هيئن چوندي ٻڌو:
”ڇا، آءٌ توکي اهڙو رستو ٻڌايان، جنهن مان توکي هن ڇوڪريءَ جي قيمت کان ستر ڀيرا وڌيڪ عيوضو ملي؟ ڇا، اهو بهتر ناهي ته سلامتيءَ ۽ اوچائي واري مقام تي پهچڻ لاءِ ڏکي چاڙهيءَ تي چڙهجي، بجاءِ ان جي، جو ٿوري ويساهينءَ خاطر ”لاهيءَ“ واري رستي تي گامزن ٿجي؟“
”۽ اهو ڪهڙو چاڙهيءَ وارو رستو آهي، جيڪو تون چاهين ٿو ته آءٌ چڙهان؟“ ڇوڪريءَ جي آقا پڇيو.
”انهيءَ رستي جو پهريون قدم اهو آهي ته هِن ٻانهيءَ کي آزاد ڪر“، کيس جواب مليو.
”۽ سا به هڪ عورت؟“ هن جي پڪڙيندڙ حيرت مان کلندي پڇيو، جنهن تي انهيءَ ٻئي ماڻهوءَ وري چيو، ”ڪنهن کي ڪهڙي خبر، ته جنهن کي تون عورت سڏي رهيو آهين، تنهن ۾ گهڻي قدر چڱائي هجي. ان کان علاوه ڇا، تنهنجي ماءُ به عورت ڪانه هئي؟ ڇا، مرد ۽ عورت هڪٻئي منجهان ناهن؟ جيڪڏهن توهان سمجهو ٿا ته توهان کي هنن جي مٿان ڪي حق حاصل آهن، ته ڇا، هنن جا توهان تي ڪي حق ڪينهن؟ آءٌ ٿو توکي ٻڌايان ته جنت مائرن جي پيرن هيٺان آهي.“
ڀوري ڇوڪريءَ کان ٿوري گهڙي لاءِ ته سندس سڀ ڏک وسري ويا. هن مٿي ڏٺو ۽ ڳالهائيندڙ کي گهوري نهارڻ لڳي، ڄڻ ته هو ڪنهن بلڪل ٻي دنيا کان آيو هو. نه فقط ايترو، جو هن پنهنجي سڄي زندگيءَ ۾ ”غلام کي آزاد ڪر“، جا الفاظ پهريون دفعو ٻڌا هئا، پر ان کان علاوه هن اها ڳالهه به پهريون ڀيرو ٻڌي هئي ته عورت اهڙي بلند و بالا رتبي واري مخلوق هئي، جو مرد- ٻار لاءِ سندس جنت هن جي قدمن هيٺان هئي.
پوءِ ته هڪ ناقابلِ فهم واقعو ٿيو. سندس آقا اهي ڳالهيون ٻڌڻ سان ايتري قدر ته متاثر ٿيو، جو هن کي ڌرتيءَ تان اُٿڻ ۾ مدد ڪيائين، ۽ چيائين ته هوءَ آزاد آهي، ۽ جيڏانهن به مرضي هجيس، تيڏانهن وڃي ٿي سگهي.
هوءَ اجنبي شخص جي قدمن ۾ ڪري پيئي ۽ هن جي شڪرادائي ڪرڻ چاهي، پر هن چيو، ”توکي خدا جو شڪر ادا ڪرڻ گهرجي، جيڪو تنهنجو حقيقي نجات دهنده آهي. مون ته فقط هن جا لفظ دهرايا ۽ انهيءَ ماڻهوءَ کي چيا، جنهن توکي آزاد ڪيو، اهي لفظ منهنجا ناهن. آءٌ فقط پيغام پهچائيندڙ آهيان ۽ انهيءَ کان علاوه تو يا تو جهڙن ٻين ماڻهن وانگر هڪ فاني انسان آهيان.“
ڀوري ڇوڪري هن جي خوبصورت آواز کي، اکيون هيٺ جهڪائي غور سان ٻڌندي رهي، ڄڻ ته هوءَ بيهوشيءَ جي حالت ۾ هئي ۽ جڏهن اکيون مٿي کڻي ڏٺائين ته هو اتان هليو ويو هو ۽ هوءَ وري انهن ناشائسته ماڻهن جي انبوهه جي وچ ۾ اڪيلي هئي.
هوءَ انهيءَ گوڙ گهمسان مان ٻاهر نڪرڻ، ۽ هڪ دفعو وري ٻيهر آزاديءَ جي هوا کائڻ لاءِ، اتان هڪ پاسي واري گهٽيءَ مان نڪري ويئي، جيئن ته هوءَ ڏاڍي اڃايل هئي، ان ڪري هڪڙي گهر جو دروازو کڙڪايائين، جيڪو ٻين گهرن کان ڪجهه وڌيڪ شاندار پئي لڳو.
هڪ شريف نوجوان عورت هن لاءِ در کوليو.
”آءٌ هن شهر ۾ اجنبي آهيان“، ڀوري ڇوڪريءَ هن کي چيو، ”مون کي وڃڻ لاءِ ٻي ڪا جاءِ نظر نه ٿي اچي ۽ آءٌ ڏاڍي اُڃايل آهيان.“
”ادي، اندر اچ“، نوجوان ڇوڪريءَ دوستانه نموني ۾ مشڪي هن کي چيو، ”هڪ مهمان وانگر تنهنجي خدمت ڪرڻ اسان جو فرض به آهي ۽ خوشي به.“
ائين چئي هوءَ کيس گهر جي مرڪزي ڪمري ۾ وٺي ويئي، جتي ٽي ٻيون نوجوان عورتون پاڻ ۾ ڳالهيون ڪري رهيون هيون. نوجوان ڇوڪريءَ هن کي شهر ۾ تازو آيل هڪ اجنبي عورت طور متعارف ڪرائي، هن جي ڪپڙن ۽ پيرن کي ڏسي، جيڪي مٽيءَ ۽ دز ۾ سفر ڪرڻ جي دوران ميرا ٿي ويا هئا، هوءَ کيس ٻئي ڪمري ۾ وٺي ويئي ۽ کيس هٿ منهن ۽ پيرن ڌوئڻ لاءِ پاڻي ڏنو ۽ پوءِ هوءَ پنهنجو ڌوتل ۽ صاف ٿيل چوغو کڻي آئي ۽ هن کيس ميرا ڪپڙا لاهڻ ۽ سندس صاف چوغو ڍڪڻ لاءِ چيو.
ڀوري ڇوڪري هٿ منهن ۽ پير صاف ڪري ۽ ڪپڙا بدلائي جڏهن ٻاهرين ڪمري ۾ آئي، تڏهن هن جي سامهون کارڪن ۽ کير جو سادو سودو کاڌو کائڻ لاءِ رکيو ويو.
اڄوڪو سڄو ڏينهن هن جي لاءِ حيرت انگيز واقعن جو ڏينهن ٿي گذريو هو. هوءَ ايڏي ته ٿڪل هئي ۽ هنن ماڻهن جي رحمدليءَ هن کي ايڏو ته متاثر ڪيو، جو هوءَ هڪ لفظ به ڳالهائي نه سگهي ۽ فقط هنن جي آڏو هيٺ جهڪي ۽ اکين جي اشاري سان سندن مخلصانه احسانمنديءَ جو اظهار ڪري سگهي ۽ پوءِ ڏاڍي اطمينان سان کاڌو کائڻ ويٺي. کير جون سرڪيون ڀريندي هوءَ مشڪي ۽ چيائين، ”مون کي هي کاڌو خانقاه ۾ ملندڙ شراب جي ڀيٽ ۾ گهڻو وڌيڪ پسند آهي.“
بهرحال، هوءَ اهو ڄاڻڻ لاءِ آتي هئي ته سدس نجات دهنده ڪير هو ۽ کاڌو کائڻ کانپوءِ هُن انهن کي صبح وارو واقعو ٻڌايو ۽ انهن کان پڇيو ته آخر اهو ”پيغامبر“ ڪير هو.
لفظ ”پيغامبر“ جي ذڪر سان ئي انهن عورتن جي جوش ۽ جذبي جي ڪا حد ۽ حساب ڪونه هو.
”هائو“، هن جي ميزبان عورت چيو، ”ڇا، توکي معلوم ناهي ته هو خدا جو پيغامبر ۽ رحمة العالمين آهي؟ تُنهنجي وات مان شراب جي نالي جي ذڪر سان مون کي پنهنجي اڳوڻي حالت ياد پيئي، جيڪا هن جي اچڻ کان اڳ هئي. اسين به شراب جي نشي ۾ مدهوش، جوا جا شوقين ۽ وحشي هجوم هوندا هئاسين! هن اسان کي ٻڌايو ته شراب، خواه ڪن حالتن ۾ ڪهڙو به چڱو هجي. پر اهو انسان جي ارادي، نفس تي ضبط ۽ دل و دماغ کي مائوف ڪري انهن جي ڪم ۾ مداخلت ڪري ٿو، ان ڪري بهتر ائين ئي آهي ته ان کان پاسو ڪجي. هن جوا به بند ڪرائي، ڇاڪاڻ ته هن فرمايو ته اها خود دوستن جي وچ ۾ به فساد ۽ دل جو ساڙ پيدا ڪري ٿي ۽ اسان عورتن لاءِ ته هو واقعي هڪ وڏي رحمت ثابت ٿيو آهي. هن ڏانهن ڏس“، هن هڪ نوجوان عورت کي ڳراٽڙي پائي چيو، ”جيڪڏهن پيغمبر صلي الله عليه وآله وسلم مداخلت ڪري ائين نه چوي ها ته ڪنهن به عورت کي خواه اها بيوه هجي يا ڪنواري، سندس مرضيءَ کانسواءِ ڪنهن به حالت ۾ شادي ڪرائڻي ناهي، ته اڄ هن کي هڪ اهڙي مرد سان شادي ڪرائي وڃي ها، جنهن سان هن کي شادي ڪرڻ تي مرضي ڪانه هئي، ۽ نه هن جو پيءُ ۽ نه سرپرست، سندس مرضيءَ جي خلاف مجبور ڪري ٿو سگهي ۽ نه مڙس هن لاءِ حق مهر مقرر ڪرڻ کانسواءِ شادي ڪري ٿو سگهي. ڇا، توکي اها خبر ناهي ته هِن ملڪ ۾ مرد ڪيترين به عورتن سان شادي ڪري سگهندا هئا؟ هائو، ۽ هاڻي پهريون دفعو پيغمبر صلي الله عليه وآله وسلم اچي زالن جو تعداد چئن تائين محدود ڪيو آهي، ۽ اهو به هن حالت ۾ جڏهن مرد سڀني زالن سان هڪ جهڙي محبت ڪري سگهي ۽ جيڪڏهن عورتون هن سان شادي ڪرڻ لاءِ پاڻ تيار هجن پر ڏس نه، ڪتاب فرمائي ٿو ته هڪ انسان لاءِ ٻن زالن کي هڪ جهڙي محبت ڏيڻ ذري گهٽ ناممڪن آهي. ان کان سواءِ، ڪتاب ائين به چوي ٿو ته جيڪڏهن ٻه شادي شده انسان هڪ ٻئي سان ٺهي نٿا رهي سگهن، ۽ انهن ٻنهي کي هڪ ٻئي سان گڏجي رهڻ لاءِ آماده نٿو ڪري سگهجي، ته پوءِ بهتر ائين آهي ته انهن کي بيعزتيءَ سان هڪ ٻئي سان گڏ رهڻ تي مجبور ڪرڻ بدران، شرافت سان هڪ ٻئي کان جدا ٿيڻ گهرجي، ۽ ڪابه عورت خواه هوءَ بيوه آهي، يا طلاق مليل، ٻنهي حالتن ۾ هوءَ بنا ڪنهن بيعزتيءَ جي خيال کان، ٻيهر شادي ڪري سگهي ٿي ۽ هوءَ هر وقت پنهنجي ملڪيت ۽ جائداد جي مالڪه بڻجي رهي سگهي ٿي، ۽ سندس مڙس يا ڪو ٻيو هن جي انهيءَ حق ۾ ڪا مداخلت ڪري نه ٿو سگهي، ۽ سڀ کان وڏي ڳالهه اها آهي ته هاڻي مردن ۽ عورتن ٻنهي کي تعليم حاصل ڪرڻي آهي، ڇو ته ٻنهي تي اهو هڪ جهڙو فرض عائد ڪيو ويو آهي.“
ڀوري ڇوڪريءَ اهي سڀ ڳالهيون ڏاڍي غور سان ٻڌيون. ”پر منهنجو خيال آهي ته اهي سڀ ڳالهيون توهان جهڙين آزاد عورتن لاءِ آهن“، هن چيو، ”پر مون وانگر جيڪي ٻانهيون ۽ فقيرياڻيون آهن، جن جي حفاظت ڪرڻ وارو ڪوئي ڪونهي، تن جو ڇا ٿيندو؟“
هن جي ميزبان خاتون کلي ڏنو ۽ چيو:
”اُهي غلام، جيڪي ايمان وارا آهن، ۽ ٻانهيون، جيڪي ايمان واريون آهن، سي سڀ اسان جا ڀائر ۽ ڀينرون آهن. ڇا، توکي معلوم ناهي ته اڄ اسان ۾ سڀني کان وڌيڪ معزز انسان هڪ پوڙهو آزاد ڪيل غلام آهي، جنهن جو هڪ شاهاڻي رت واري سردار کان به وڌيڪ احترام ڪيو وڃي ٿو؟“
”اهو وري ڪيئن؟“ ڀوري ڇوڪريءَ حيران ٿي پڇيو.
”ڇاڪاڻ ته پيغمبر(صلي الله عليه وآله وسلم) فرمائي ٿو ته سڀني قومن، فرقن ۽ رنگن وارا ماڻهو الله جي نظرن ۾ هڪجهڙا آهن“، هن جي ميزبان خاتون چيو، ”انهن مان فقط اهو ماڻهو وڌيڪ معزز ۽ محترم آهي، جيڪو سڀني کان وڌيڪ نيڪ ۽ پنهنجي مٿان ضابطو رکندڙ آهي. باقي جيستائين پنڻ جو سوال آهي، سو پنڻ حرام قرار ڏنو ويو آهي. فقط اهڙن ماڻهن کي، جيڪي روزي پاڻ ڪمائڻ جي لائق ناهن ۽ امداد جا حقدار آهن، تن کي اجتماعي پئسن مان گذاري لاءِ ڏنو وڃي ٿو. اجها ڪالهوڪي ڳالهه آهي، جو هڪ طاقتور ۽ مضبوط بدن وارو ماڻهو پيغمبر(صلي الله عليه وآله وسلم) وٽ آيو ۽ خيرات گهريائين، پيغمبر (صلي الله عليه وآله وسلم) هن جي لاءِ هڪ ڪهاڙو خريد ڪيو ۽ کيس ارشاد ڪيو ته هو وڃي ڪاٺيون ڪري. نتيجي ۾ اهو ماڻهو جلد ئي ايترو ته خوشحال ٿي ويو، جو هو پيغمبر صلي الله عليه وآله وسلم جي قدمن تي ڪِري پيو ۽ سندس شڪر ادائي ڪيائين. هاڻي هو پنهنجي ڪمائي تي گذر ڪري خوش ٿي رهيو آهي، ڇاڪاڻ ته جڏهن هڪ انسان پنهنجي پورهيي جي ڪمائي ڪري سگهڻ جهڙو آهي، تڏهن هن لاءِ خيرات تي رهڻ بيعزتيءَ جو باعث آهي.“
”ڇا، پيغمبر (صلي الله عليه وآله وسلم) ماڻهن کي مال ملڪيت ۽ جائداد حاصل ڪرڻ کان منع نٿو ڪري؟“ ڀوري ڇوڪريءَ پويون دفعو ٻڌل آخري تعليمات کي ياد ڪندي پڇيو.
”يقيناً نه“. هن جواب ڏنو، ”پيغمبر صلي الله عليه وآله وسلم فرمائي ٿو ته توهان پنهنجي پورهيي ۽ ايماندارانه ذريعن سان جيتري به ملڪيت ۽ مال جمع ڪري سگهو ٿا، سا بيشڪ گڏ ڪريو، پر شرط فقط ايترو آهي ته توهان هميشھ خدا کي ياد ڪندا رهو ۽ جيڪي ڪمايو ٿا، سو هن جي نالي ۾ خرچ ڪندا رهو.“
انهيءَ وقت هڪ عورت اٿي کڙي ٿي:
”آءُ هاڻي هلان ٿي،“ هن چيو، ”منهنجي معصوم ڌيءَ کي منهنجي ضرورت محسوس ٿي رهي هوندي.“
اها ڳالهه ٻڌي ڀوري ڇوڪريءَ ڪَن کڙا ڪيا. هن جي انهيءَ ملڪ ۾ وارد ٿيڻ وقت، هڪ ٻارڙيءَ کي جيئري دفن ڪرڻ وارو واقعو اکين اڳيان تري آيو.
”ڇا، ڌيئرن کي ڄمڻ مهل جيئرو دفن نه ڪيو ويندو آهي؟“ هن پڇيو.
”تون جهالت واري دور جون ڳالهيون ڪري رهي آهين،“ ميزبان عورت جواب ڏنو، ”اڄ ڪلهه ڪنهن کي به ڌيئرن کي زنده درگور ڪرڻ جي همت ٿي نٿي سگهي.“
”پر ڇا، جنت ۾ داخل ٿيڻ لاءِ ماڻهوءَ کي پٽن جو هئڻ لازمي امر ناهي؟“ ڀوري ڇوڪريءَ دريافت ڪيو.
هڪ ٻي خاتون، جنهن جي گود ۾ هڪ وڏو ڪتاب کليل رکيو هو ۽ جيڪو هوءَ پڙهي رهي هئي، تنهن هاڻي منهن مٿي ڪري هن کي ڏٺو ۽ کلي چيائين، ”ڪتاب فرمائي ٿو ته مال ۽ اولاد جيتوڻيڪ چڱيون ۽ وڻندڙ شيون آهن، پر ان جي باوجود اهي پنهنجي سر ماڻهوءَ کي خدا جي قريب آڻڻ ۾ ڪا مدد نه ٿيون ڪن. اهو ڪم ته فقط توهان جا پنهنجا اعمال ۽ عقيدا سرانجام ڏيئي سگهن ٿا، پر ان هوندي به والدين سان مهرباني ۽ احسان جي سلوڪ رکڻ جو حڪم ڏنل آهي.“
”ته پوءِ توهان جو ديوتا ڪهڙو آهي؟ آءٌ جڏهن پهريائين پهريائين هت آئي هيس، تڏهن مون هڪ ننڍڙي مندر ۾ پٿر جا ڪيئي ننڍا وڏا بت رکيل ڏٺا هئا،“ ڀوري ڇوڪريءَ چيو.
”هائو، خود منهنجو ڀاءُ به انهن جي پوڄا ڪندو هو،“ هن جي ميزبان خاتون چيو، ”پر هاڻي ته هو بت شڪنن جو سردار بڻجي چڪو آهي.“
”پر توهان جو ديوتا ڪير آهي؟“ ڀوري ڇوڪريءَ وري پڇيو.
تون چوين ٿي ’توهان جو ديوتا‘، ميزبان خاتون چيو، ”ڇا، تون ائين سمجهين ٿي ته اسان جو ديوتا تنهنجي ديوتا يا ٻئي ڪنهن جي ديوتا کان مختلف ۽ جدا آهي؟ اڙي چري، نه فقط اسان جو ۽ تنهنجو خدا هڪ ئي آهي، پر هنن سڀني جهانن جو، جيڪي ڏسڻ ۾ اچن ٿا يا نظرن کان غائب آهن، تن جو به خدا اهو ئي هڪ آهي.“
”ڇا، تنهنجو مطلب انهيءَ خدا ۽ سندس ”پٽ“ سان آهي، جيڪي آسمان ۾ آهن؟“ ڀوري ڇوڪريءَ هن کان وري پڇيو.
هاڻي، انهيءَ ڳالهه تي سموريون عورتون اوچتو سنجيده ٿي ويون. ”خدا نه ڪري“، هنن سڀني گڏجي هڪ آواز ۾ چيو، ۽ پوءِ ميزبان خاتون وري چيو، ”مهرباني ڪري اهڙا ڪفر جا ڪلما نه ڳالهاءِ. خدا جا ڪي به پٽ يا ڌيئرون ڪينهن، ۽ نه وري هو آسمان يا ڪنهن هڪ خاص هنڌ تي رهي ٿو. هو جهڙو آسمان ۾ آهي، تهڙو زمين تي به موجود آهي، هو توکي تنهنجي ساهه جي رڳ (شاهه رڳ)* ۽ هر ٻي شيءِ کي خود ان جي وجود کان به وڌيڪ ويجهو آهي.“
”پر، اسين هن کي ڏسي ته نٿا سگهون.“ ڀوري ڇوڪريءَ پڇيو.
جنهن عورت وٽ وڏو ڪتاب هو، سا ان مان وري ڪجهه آيتون پڙهڻ لڳي:
”نظر هن کي ڏسي نه ٿي سگهي، پر هو سڄي نظر، جو احاطه ڪري سگهي ٿو. هو ئي ساري مخلوقات جو نور، خالق ۽ پاليندڙ آهي. هو ڪنهن خاص قوم يا ملڪ جو ڪونهي. ڪابه شيءِ هن سان مشابهت نه ٿي رکي ۽ هو پاڻ انهن سڀني شين کان بلند و بالا تر آهي، جنهن جو ماڻهو تصور ڪري سگهي ٿو. هن کي، سواءِ پردن کان، ڏسي نٿو سگهجي. هو پنهنجن بندن سان، الهام جي ذريعي کانسواءِ ڪلام نه ٿو ڪري.“
ان وقت، جيئن ته سج لهي ويو هو، عبادت لاءِ ماڻهن کي سڏڻ جو آواز ٻڌڻ ۾ آيو. سڀ زالون اٿيون ۽ وضو ڪرڻ لاءِ ويئون، پوءِ انهن غاليچي تي نماز ادا ڪئي.
ڀوري ڇوڪري هنن جون اهي ڪارروايون غور سان ڏسندي رهي ۽ هن جي سڄي تجربي ۾ هي پهريون ڀيرو هو، جو هوءَ ڪنهن پادريءَ، قربان گاهه، ڪنهن شبيهه، بت يا ٻئي ڪنهن به قسم جي علامت جي وساطت کان سواءِ، عبادت ٿيندي ڏسي رهي هئي. جڏهن عورتون نماز پڙهي بيٺيون، تڏهن ڀوري ڇوڪريءَ هنن کان پڇيو، ”ڇا، توهان عبادت ڪرڻ کان اڳ ۾ هميشھ هٿ منهن ڌوئينديون آهيو؟“
”هائو“، ميزبان خاتون چيو، ”پيغمبر صلي الله عليه وآله وسلم فرمايو آهي ته اسان کي اندر توڙي ٻاهر صاف رهڻ گهرجي، ۽ پنهنجي خدا جي اڳيان سهڻو نظر اچڻ کپي.“
”ڇا، توهان عبادت ڪرڻ لاءِ مندر نه وينديون آهيو.“ ڀوري ڇوڪريءَ دريافت ڪيو.
”اسين جيڪڏهن چاهيون ته عبادت گاهه ۾ وڃي سگهون ٿيون،“ ميزبان خاتون چيو، ”پر هيءَ سڄي ڌرتي الله تعاليٰ جي آهي ۽ اسين جتي به آهيون، اتي عبادت ڪري سگهون ٿيون، ۽ خدا هر حالت ۾ اسان جي سامهون آهي.“
”مون کي اهي ڏينهن ياد آهن، جڏهن مون کي خانقاه جي ميٽرن جي حڪم سان عبادت ڪرڻي پوندي هئي،“ ڀوري ڇوڪريءَ چيو.
انهيءَ نوجوان ڇوڪريءَ، جنهن عبادت لاءِ وڃڻ کان اڳي ڪتاب بند ڪري رکيو هو، سا وري موٽي آئي ۽ اهو ڪتاب کڻي ويٺي، ۽ ان کي هڪ هنڌ تي کولي، منجهانئس وري ڪجهه سٽون وڏي آواز ۾ پڙهيون:
”خدا مڙهيون ۽ خانقاهه تعمير ڪرڻ جو حڪم نٿو ڏي ۽ ڪنهن کي عبادت ڪرڻ لاءِ مجبور نه ٿو ڪري. دين جي معاملي ۾ ڪو زور زبردستي ڪانهي. عبادت ان وقت تائين ڪنهن ڪم جي ڪانهي، جيسين ماڻهو دل ۽ دماغ جي پوري يڪسوئي سان اها ادا نٿو ڪري ۽ اهڙي عبادت الله تعاليٰ جي بي حرمتي آهي.“
”پر ڇا، توهان وٽ گناهن جو اعتراف ڪرڻ لاءِ ڪي پادري ڪينهن؟“ ڀوري ڇوڪريءَ پڇيو.
”بلڪل نه،“ هن جي ميزبان خاتون جواب ڏنو. ”اسان وٽ ڪي به پادري ڪينهن. اسان جو پيغمبر صلي الله عليه وآله وسلم فرمائي ٿو ته هر هڪ انسان پنهنجي لاءِ سڌيءَ طرح سان خدا ڏانهن جوابده آهي ۽ عورت هجي يا مرد، بهرحال هو پنهنجن گناهن جوا عتراف فقط خدا جي آڏو ڪري سگهي ٿو، ۽ سڌي طرح هن کان معافيءِ جو طلبگار ٿي سگهي ٿو. پيغمبر صلعم جي آندل دين ۾ وچ واري ذريعي لاءِ ڪا گنجائش ڪانهي.“
ڀوري ڇوڪريءَ جي دل ۾ هڪ خيال کٽڪي رهيو هو، هن کي هر گهڙيءَ پنهنجي ڪنواري رهڻ لاءِ کنيل قسم ياد اچي رهيو هو ۽ هن کي اهومعلوم ڪرڻ جو ڏاڍو شوق هو ته پيغمبر پاڻ شادي شده هو يا نه. هن جذبات جي نزاڪت کان، ڪجهه هٻڪي هٻڪي نيٺ پنهنجو سوال پڇي ڇڏيو:
”ڇا پيغمبر صلي الله عليه وآله وسلم شادي شده آهي؟“
”هائو“، کيس جواب مليو، ”هن جي پهرين زال ۽ سندس زندگيءَ جي سڀني لاهين ۽ چاڙهين جي ساٿڻ، ڪجهه وقت اڳي گذاري ويئي. ان کانپوءِ منهنجي ڀاءُ کيس آڇ ڪئي ته هو سندس ڌيءَ سان شادي ڪري، ٻين به گهڻن ئي هن کي اها پيشڪش ڪئي، ڇاڪاڻ ته انهن کي انهيءَ ۾ خوشي حاصل ٿي رهي هئي. پوءِ هن ڪجهه بيواهن، هڪ طلاق يافته ۽ هڪ ڪنيز عورت سان شادي ڪئي ۽ اهڙيءَ طرح هاڻي هن جون اٺ زالون آهن.“
انهيءَ ڳالهه ڀوري ڇوڪريءَ کي ڏاڍو حيران ڪيو. هن کي شادي ڪرڻ ۽ گهر گرهستي ٿي رهڻ بابت ”راهنما“ ۽ نزريني جا خيال معلوم هئا، جنهن ڪري هوءَ انهن خيالن ۾ هم آهنگي نه ڏسي سگهي ته جيڪڏهن هي ”پيغمبر“ صلعم به عظيم انسان هو، ته پوءِ هن جي هلت انهن ٻن کان مختلف ڇو هئڻ گهرجي. پر هوءَ انهيءَ باري ۾، پنهنجي ميزبان خاتون کان فقط ايترو پڇڻ کانسواءِ، هڪ لفظ به وڌيڪ نه ڪُڇي سگهي ته ڇا، هن جو انهيءَ عظيم انسان سان ملي سگهڻ ممڪن هو، ڇاڪاڻ ته هوءَ، اڳي کان گهڻو وڌيڪ هاڻي، هن کان پاڻ روبرو ڪيترين ئي ڳالهين متعلق پڇا ڳاڇا ڪرڻ جي خواهشمند هئي.
”اڙي، يقيناً،“ هن جي ميزبان خاتون جواب ڏنو. ”هن سان ته غريب ۾ غريب فقير به ڪنهن به وقت چاهي ته ملي ٿو سگهي. پيغمبر صلي الله عليه وآله وسلم هميشھ هر ماڻهوءَ سان ملڻ لاءِ موجود هوندو آهي ۽ توکي هو پنهنجي جهوپڙيءَ جي اڳيان ويٺل ملندو.“
ڀوري ڇوڪريءَ، هڪ دفعو وري پنهنجي ميزباني خاتون جي شڪر ادائي ڪئي ۽ پيغمبر صلي الله عليه وآله وسلم سان ملڻ لاءِ هن سان خدا حافظ ڪري ٻاهر نڪري ويئي. هن جو رستو ڪنهن طرح سان گم ٿي ويو، ۽ هن هڪ راهگير کان پيغمبر صلعم جي گهر وڃڻ جو رستو معلوم ڪيو. انهيءَ ماڻهوءَ حيران ٿي هن کي ڏٺو.
”آءٌ هڪ شاعر آهيان،“ هن چيو، ”۽ هو مون جهڙن شاعرن کي پسند نٿو ڪري، ۽ جيڪڏهن اتفاق سان تون به شاعره آهين ته هن وٽ وڃڻ کان پرهيز ڪجانءِ.“
ائين چئي، هو هڪ به لفظ وڌيڪ چوڻ کانسواءِ اتان هليو ويو.
ڀوري ڇوڪريءَ کي، بهرحال، هاڻي سندس ميزبان خاتون جون هدايتون ۽ ڏس پار ياد اچي ويا هئا ۽ ٿوري ئي دير ۾ هن اها جهوپڙي ڳولي ڪڍي ۽ پيغمبر صلعم کي ان جي ٻاهران ٻارڙن سان کلندي ۽ ڳالهائيندي ڏٺو. هوءَ ادب ۽ احترام کان ڪجهه پرڀرو اچي بيهي رهي ۽ اڳتي وڌي وڃڻ ۾ گهٻراهٽ محسوس ڪري رهي هئي.
”جيڪڏهن تون مون سان ڳالهائڻ ٿي چاهين ته پوءِ مهرباني ڪري هيڏانهن وڌي اچ،“ هن کيس چيو، ”هڪ غريب عربياڻيءَ جي پٽ کان ڊڄڻ جي ڪا ضرورت ڪانهي.“
ائين چئي هن کيس تڏي تي ويهڻ لاءِ آڇ ڪئي، ۽ پوءِ هو پاڻ به ويهي، پنهنجي جتيءَ جي مرمت ڪرڻ لڳو.
ڀوري ڇوڪريءَ چيو ته، ”مون توهان جي دين بابت اڳيئي تمام گهڻيون ڳالهيون ٻڌيون آهن، پر مون کي خود توهان کان ڪيئي ڳالهيون دريافت ڪرڻيون آهن.“
”اهو فقط منهنجو دين ته ڪونهي“، هن کيس پنهنجين وڏين چمڪندڙ اکين سان ڏسندي چيو، ”پر اهو دنيا جي شروعات کان وٺي سڀني ماڻهن جو دين رهيو آهي، پر نه، اهو ته سج، چنڊ،س تارن، وڻن ۽ ڪڪرن جو دين رهيو آهي، ۽ سڀني ان کي مڃيو آهي، ڇاڪاڻ ته ان جو نالو ئي ’خدائي رضا ۽ قانون آڏو جهڪڻ ۽ اطاعت ڪرڻ‘ آهي. ڪابه شيءِ انهن قاعدن جي ديده دليري سان ڀڃڪڙي ڪري نه ٿي سگهي. انسان کي به ، انهن کي ضرور مڃڻو آهي، پر هن کي باشعور طور، هوش ۽ حواس سان، دل جي رضامنديءَ ۽ خوشيءَ سان انهيءَ قانون جي اطاعت ڪرڻي آهي، ڇو ته خدا جي قانونن ۾ ڪا به تبديلي ڪانهي.“
”پر مون کي مختلف وقتن تي ايڏيون ته مختلف ڳالهيون ڪرڻ لاءِ چيو ويو آهي، جو مون کي سچ ته اها خبر ئي ڪانهي ته مون کي ڇا ڪرڻ گهرجي، ۽ نه اها ئي ڪا ڪل اٿم ته خدا جي مرضي ڪهڙي آهي،“ ڀوري ڇوڪريءَ چيو.
”خدا پنهنجي رضامندي، مختلف وقتن تي دنيا جي سڀني قومن تي، سندن ضرورتن موجب، پنهنجن نيڪ بندن جي وسيلي ظاهر ڪئي آهي.“ پيغمبر صلي الله عليه وآله وسلم چيو، ”هر دور لاءِ هڪ ڪتاب آيو آهي، جيڪو انهيءَ دور لاءِ خدا جي مرضي ۽ قانون جو اظهار ڪندو آهي، تان جو وري ٻيو ڪتاب نازل ٿيندو آهي.“
”ته پوءِ ڇا، توهان جو پيغام، سڀني کان آخري پيغام آهي؟“ ڀوري ڇوڪريءَ پڇيو.
”اهو نه فقط سڀني کان پويون آهي، پر اهو انهيءَ خاص قسم جي الهامي پيغام جو آخري پيغام آهي، ۽ مون کي حڪم ڏنو ويو آهي ته آءٌ سڀني اڳوڻن الهامي پيغامن کي هڪ يا ٻن قومن لاءِ نه، بلڪه دنيا جي سڀني قومن لاءِ جمع ڪريان.“
”ته پوءِ ڀلا، هيءُ پيغام ڪنهن خاص زماني يا دور لاءِ به ناهي ڇا؟“ ڀوري ڇوڪريءَ پڇيو.
”نه“ کيس جواب مليو، ”ڇاڪاڻ ته هي ڪتاب فقط احڪامات ۽ فرمانن جو ڪتاب ناهي، بلڪه اختيارن ۽ امتيازن جو آهي ۽ اهو هڪ مختلف نموني جي طور ۽ طريقي جو مشورو ڏئي ٿو، جنهن سان هر هڪ انسان کي انفرادي حيثيت ۾ الهام ملندو ۽ کيس انهن وقتي الهامن جي ضرورت نه رهندي، جيڪي وقت بوقت ايندا رهيا آهن. انسان هاڻي اُسري بيٺو آهي ۽ هن کي هاڻي ”توکي هيئن ڪرڻو آهي،“ يا ”هونئن ڪرڻو ناهي“ جهڙن حڪمن جي ضرورت باقي نه رهي آهي. پر ’ڪتاب‘ هن جي اڳيان ٻه ويڪرا رستا ڏيکاري ٿو ۽ هن کي انهن ٻن منجهان پنهنجي ارادي سان هڪ رستو چونڊڻو آهي ۽ جيڪڏهن ڪو انسان انهن مان غلط رستي جي چونڊ ڪري ٿو ته پوءِ هن کي خدائي بچائي. مرد ۽ عورت هاڻي چونڊ ڪرڻ لاءِ آزاد آهن، پر اڳي کان گهڻو وڌيڪ ذمه دار آهن.“
”حضور، ڇا توهان مون کي اهو رستو ٻڌائڻ جي ڪرم نوازي ڪندا؟“ ڀوري ڇوڪريءَ پڇيو.
”هائو، وڏي خوشيءَ سان“، هن جواب ۾ فرمايو، ”خدائي هدايت جو، جيڪو سڀني کان پهريون لفظ مون کي مليو آهي ۽ جيڪو مون کي ماڻهن تائين پهچائڻو آهي، سو آهي، ’پڙهه‘. پڙهه الله جي نالي ۾ اُهو، جيڪو الله خلقيو آهي. خدا قلم کي اهو اوزار بنايو آهي، جنهن جي مدد سان ماڻهوءَ کي سيکارڻو آهي ۽ هن ڪائنات کي پڙهڻ کانپوءِ هدايت جا ٻيا جيڪي لفظ مون ڏانهن الهام ڪيا ويا، سي ”انهن لفظن کي لکڻ ۽ انهن جو اظهار ڪرڻ جيڪي تون پڙهين ٿو“، آهن. اِهو طريقو ٻڌايو ويو آهي، جنهن تي هلڻ سان توکي خدا جو ديدار ٿيندو.“
اتي هڪ ماڻهو انهن وٽ آيو ۽ هن اچڻ سان پيغمبر صلي الله عليه وآله وسلم کان پڇيو، ”ڇا، توهان اسان کي خدا جي طرفان توهان کي ڏنل ڪي نشانيون ڏيکاري سگهو ٿا، جيئن توهان کان اڳي آيل پيغمبرن ڪيو هو؟“
پيغمبر صلعم کلي ڏنو.
”اي منهنجا نيڪ بخت انسان“، هن چيو، ”ڇا، تون منهنجي طاقت جون ڪي نشانيون ڏسڻ چاهين ٿو؟ جي ائين آهي ته توکي ٻڌائي ٿو ڇڏيان ته مون کي ڪا طاقت ڪانهي، سڀ طاقت خدا جي آهي. آءٌ پاڻ کي فرشتو سڏائڻ جي دعويٰ به نٿو ڪريان، نه وري اها دعويٰ ٿو ڪريان ته ڪو مون وٽ خدا جي خزاني جون ڪنجيون آهن. مون کي ڪنهن جي مٿان به ڪو اختيار حاصل ڪونهي، ۽ نه وري شيطان کي ئي اهڙو اختيار حاصل آهي. آءٌ توهان کي چتاءُ ڏيان ٿو، ۽ هو (شيطان) توهان کي لالچائي ٿو. پر جيڪڏهن تون خدا جون نشانيون ڏسڻ چاهين ٿو، ته پنهنجي چوڌاري نظر ڦيراءِ. ڇا، توکي اهڙيون نشانيون آسمان ۽ زمين جي تخليق ۾ نظر نه ٿيون اچن؟ ڇا، تون انهن کي ڏينهن ۽ رات جي ڦير گهير ۽ انهيءَ پاڻيءَ ۾ نه ٿو ڏسي سگهين، جڏهن اهو خشڪ مٽيءَ کي نئين زندگي بخشي ٿو ۽ ان کي موت بعد وري، زندگي عطا ڪري ٿو، ۽ وري نئين ۽ تازي ساوڪ پيدا ڪري ٿو؟ هوائن ۽ ڪڪرن جي چرپر ۾، سج جي اُڀرڻ ۽ چنڊ جي لهي ننڍي ٿيڻ ۾ ڪجهه نه ٿو نظر اچي؟ ڇا؟ انهن ۾ ڪي به نشانيون ڪينهن؟ ۽ تون ٻڌاءِ ته تنهنجو ڪهڙو حال آهي؟ ڪو وقت اهڙو هو، جڏهن تون هڪ اهڙي شيءِ هئين، جڏهن تنهنجي متعلق ڪنهن به ڪا ڳالهه نه ٻڌي هئي. شايد تون ان وقت پاڻي هئين، پوءِ تون ڪاري مٽي هئين، پوءِ هڪ ننڍڙو زندگيءَ جو جيوڙو هئين، جنهن جو نالو ٻڌڻ کان اڳي ماءُ جي رحم ۾ ڪيترين منزلن وچان گذريو هوندين؟ ڇا، انهن ڳالهين ۾ ڪي نشانيون ڪينهن؟ ۽ انسان ذات جي ماضيءَ جي تاريخ متعلق ڪهڙو خيال اٿيئي؟ ڇا، تون هِن سڄي ڌرتيءَ تي فقط سفر ڪري ڏسندين، ۽ انهن گهرن جي وچان گهمي ايندين، جي هاڻي بلڪل ويران آهن ۽ اهو معلوم ڪندين ته انهن جي وجود ۽ زندگيءَ تي ڪهڙن قانونن جو ضابطو هو. توکي انهيءَ ۾ گهڻيون ئي نشانيون نظر اينديون. ۽ پنهنجي دل بابت ڇا ٿو چوين؟ جيڪڏهن توکي اُن جي ڪا ڄاڻ هجي ها، ته تون خدا کي به ڄاڻين ها. غور ڪر! ڇا، تون غور نه ڪندين؟ پوءِ خدا تنهنجي اڳيان اهڙي هر هڪ شيءِ ۾ موجود نظر ايندو، جيڪا تون پنهنجي چوڌاري ڏسين ٿو. اي منهنجا خوشنصيب انسان! سفر ڪر ۽ سوچ ويچار ڪر! هن کان پوءِ ڪوبه پاڻ کي تنهنجي اڳيان ظاهر نه ڪندو، جيسين تون پنهنجيون اکيون ۽ ڪن پنهنجي دل ۽ پنهنجو فهم ۽ ادراڪ ڪم نه آڻيندين.“
تاريخ جي لفظ ٻڌڻ تي ڀوري ڇوڪري ڇرڪ ڀري هوشيار ٿي ويئي. هن کي اوچتو ياد آيو ته کيس خدا جي ڳولا ۾ خود ”تاريخ“ ئي لڳايو هو، جنهن چيو هو ته هو پاڻ خدا جي هڪ نشاني هو، ۽ هاڻي کيس معلوم ٿيو ته انهيءَ چوڻيءَ جو سرچشمو پيغمبر صلي الله عليه وآله وسلم جي قول ۾ ئي هو.
جڏهن اهو ماڻهو موڪلائي هليو ويو، تڏهن هن وري پنهنجيون ڳالهيون شروع ڪيون:
”آءُ اِنهيءَ شخص جي شڪر گذار آهيان“، ڀوري ڇوڪريءَ چيو، ”منهنجي نظر ۾ هاڻي ڪيئي ڳالهيون توهان جي انهن جوابن جي ڪري، جيڪي توهان هن کي پئي ڏنا، اڳي کان گهڻيون صاف ۽ واضح ٿي ويون آهن، ڇا، اسان لاءِ پراڻن مذهبن جو مطالعو بلڪل ضروري يا لازمي آهي، ۽ ڇا، قديم دور جي نبين عليه السلام ۾ عقيدو رکڻ ضروري آهي؟“
”هائو“، پيغمبر صلي الله عليه وآله وسلم جواب ڏنو، ”اهو تمام ضروري آهي ته تون سڀني نبين ۽ انهن جي سڀني ڪتابن ۾ اعتقاد رکين، پر انهن جي هڪٻئي سان ننڍن ۽ وڏن جي حيثيت ۾ ڪڏهن به ڀيٽ نه ڪر.“
”۽ ڇا، اهو مطالعو زندگيءَ جو مول مقصد ۽ ان جي آخري منزل آهي؟“ ڀوري ڇوڪريءَ پڇيو.
”جنهن مقصد سان مرد ۽ عورت کي تخليق ڪيو ويو، سو آهي، ”خدمت“، پيغمبر صلي الله عليه وآله وسلم جواب ڏنو، ”۽ ماڻهوءَ جي آخري منزل خود خدا آهي. اسين سڀ خدا جي طرف کان آيل آهيون، ۽ وري خدا ڏانهن موٽي وڃون ٿا.“
”ڇا، عبادت ڪرڻ ضروري آهي؟ ۽ اسان کي ڪيئن عبادت ڪرڻ گهرجي؟“ ڀوري ڇوڪريءَ وري پڇيو.
”هائو توکي غلط ڪمن کان پري رکڻ لاءِ عبادت ضروري آهي، ڇاڪاڻ ته جائز ۽ صحيح ڪم ئي زندگيءَ جو سَت آهي ۽ فقط عبادت جي ذريعي ئي انسان کي حق ۽ سچ ڏانهن وٺي وڃي سگهبو ۽ ساڳي وقت کيس کڏن ۽ کوٻن کان بچائي سگهجي ٿو. جيڏي سخت ڪوشش ڪري سگهين، اوڏي ڪر ۽ ڪم ڪندي رهه. صحيح عقيدو، صحيح ڪم، صحيح ڪوشش توکي تنهنجي منزلِ مقصود ڏانهن وڌيڪ قريب پهچائيندي، جنهن جو نالو خدا آهي. پوءِ ڀلا اسين خدا کان خود کيس ۽ سندس معرفت حاصل ڪرڻ جي رستي ۽ سندس متعلق علم و عرفان ۾ اضافي کانسواءِ ٻيو ڇا ٿا گهري سگهون؟“ ان ڪري تون دعا گهر: .اي رحيم و ڪريم، مون کي اهو صحيح ۽ يقيني رستو ڏيکار، جنهن تي اهي گامزن رهيا، جن کي تو پنهنجي نعمت عطا ڪئي آهي ۽ نه گمراهن وارو رستو ۽ اي خدا، منهنجي التجا آهي ته مون کي علم ۽ حڪمت ۾ وڌاءِ، انهيءَ کي پنهنجي دعا ۽ عبادت بناءِ، هن چيو، ”۽ آءٌ توکي جيڪو آخري مشورو ڏيان ٿو، سو اهو آهي ته خدا جي تخليق تي غور ڪر، ۽ ائين ڪرڻ سان، تنهنجي اڳيان سڀ ڪجهه عيان ٿي ويندو.“
انهيءَ مهل هن مٿي نهاري، ۽ پنهنجي هٿ جي پرڪشش اشاري سان ڀوري ڇوڪريءَ جو ڌيان آسپاس جي فضا طرف ڇڪائيندي چيو، ”هن کي خدا سهڻي نموني ۾ تخليق ڪيو! هن جي انهيءَ تخليق ۾ ڪو نقص ڪونهي، ان کي تنقيدي نظر سان ڏس. ڇا، توکي ان ۾ ڪا وڏ نظر اچي ٿي؟ هاڻي ان لاءِ وري ڳولا ڪر، اڃا به ٻيهر تلاش ڪر. ان کان پوءِ ئي تنهنجي بصارت، ان جي ڪمال کان مجبور ٿي، موٽي پاڻ تي نگاهه ڪندي ۽ پنهنجي ناڪافي هئڻ جو احساس ڪندي ۽ پوءِ اندرين اک ڪم شروع ڪندي اها اهڙيون ڳالهيون ڏسندي، جيڪي هن ٻاهرين نظر اڳي ڪڏهن نه ڏٺيون آهن ۽ اندريون ڪن اهي ڳالهيون ٻڌندو، جيڪي هن ٻاهرين ڪن ڪڏهن به نه ٻڌيون آهن. ان طرح تون ڏسين ٿي ته اندريون، ۽ ٻاهريون، ٻيئي هڪ ٻئي لاءِ لازم ۽ ملزوم آهن، ٻاهريون فقط اندرين ڏانهن پيشوائي ڪري ٿو ۽ ان کي ڇڏي نٿو سگهجي، نه وري اُهو، جنهن کي اسين ’اندريون‘ سڏيون ٿا، آخري ۽ قطعي آهي، هِتي ته پردي جي مٿان پردو ۽ نور جي مٿان نور آهي.“
”پر ڇا، خدا ڏک ۽ سور به ته خلقيا آهن؟“ ڀوري ڇوڪريءَ پڇيو.
”يقيناَ“ جواب مليو، ”آخرڪار، هر شيءِ خدا ئي خلقي آهي- اها پڻ جنهن کي تون برائي ۽ نيڪي سڏين ٿي، پر انهن جون سڀ معنائون ۽ مفهوم تنهنجي لاءِ ان وقت واضح ٿيندا، جڏهن تون انهن تي غور ڪندينءَ، وري غور ڪندينءَ ۽ انهن طريقن سان غور ڪندينءَ، جن جي هي ڪتاب هدايت ڪري ٿو.“ ائين چئي هن کيس هڪڙو ڪتاب ڏنو ۽ چيو، ”هن ڪتاب جا ٻه ڀاڱي ٽي حصا بلڪل واضح آهن، پر ان جو باقي ٽيون حصو توکي آهستي آهستي سمجهه ۾ ايندو، جڏهن تون ان تي غور ڪندينءَ ۽ انهن هدايتن تي عمل ڪندينءَ جيڪي باقي ٻن حصن ۾ واضح طور سمايل آهن.“
ڀوري ڇوڪريءَ هن کي ايڏي تڪليف ڏيڻ لاءِ کانئس معافي ورتي، ۽ هن جي مشوري ۽ ڪسب جي تحفي لاءِ سندس شڪر ادائي ڪري، اتان رواني ٿي ويئي.
* * *
________
* گوتم ٻڌ
** حضرت عيسيٰ (عليه الالسلام).
* شاهه رڳ: زندگيءَ جي رڳ.