9
”جيڪي ماڻهو توهان جي انهيءَ جدت کان چڙي توهان جو ملڪ ڇڏي ويا، ۽ جن جي ذهني ارتقا انهيءَ حد کي اڃا نه رسي سگهي هئي جو اهي مادي شين ۽ قوتن کي سوچي سگهن، سي اُنهيءَ ئي منزل ۽ ساڳئي دور ۾ اسان وٽ اچي پهتا هئا، ۽ اهو فرض مون کي سونپيو ويو ته انهن ۾ تخليق ڪرڻ، پالڻ ۽ حفاظت ڪرڻ ۽ ناس ڪرڻ جي ٽن غير مادي قوتن کي سمجهي سگهڻ جو شعور پيدا ڪريان.
”ذهن ۾ نظم و ضبط پيدا ڪرڻ لاءِ رسم و رواج جو هڪ سخت نظام مسلط ڪرڻو پيو، ۽ کيتي ٻاڙي لاءِ هرهلائڻ جي شان ۽ اعليٰ درجي جو خيال، جيڪو توهان پاڻ هنن کي سيکاريو هو، منجهن مستقل مضبوط بنيادن تي ويهارڻو هو، ته جيئن هو پاڻ کي آواره گردي ڪندڙن يا غير ذميدار قومن کان جدا سمجهي سگهن. مٽي مائٽيءَ جي دائري ڦهلائڻ ۽ وسيع ڪرڻ لاءِ گڏيل ڪٽنب جو نظام سختيءَ سان قائم ڪرڻوپيو.
”ساڻ ئي ساڻ، ذاتين پاتين جون حدون مقرر ڪرڻ يعني سماج ۾ مختلف ڪمن جي موروثي خصوصيت جو خيال پختو ڪرڻ به منهنجي ئي فرض ۾ شامل هو. اها ڳالهه انهيءَ دور ۾ ضروري هئي، جو ماڻهوءَ جي انفرادي صلاحيت نهايت محدود هئي، جنهن ڪري اجتماعي زندگيءَ جي مفاد ۾ ڪن خاص ڪمن لاءِ مهارت پيدا ڪرڻ ۽ ان کي ترقي وٺائڻ لاءِ مخصوص موروثي رجحان پيدا ڪرڻ ضروري ٿي پيا هئا.
”مصيبت وري اها هئي ته، جيئن مون هن کان اڳي به چيو آهي، ته جڏهن کين پوڄا پاٺ ڪرڻ لاءِ اهي ٽي غير مادي وسيع قوتون ڏنيون ويون، تڏهن به انهن مان اڪثر انهن کي سمجهي به پئي سگهيا ۽ قدرتي قوتن کي پوڄا جون شيون سمجهندا رهيا.
”اهڙيءَ طرح وڌيڪ ترقي يافته صورتن جي اضافي ٿيڻ جي باوجود، هنن وٽ پست صورتون سختيءَ سان موجود رهنديون آيون ۽ انهن جا ذهن ٻنهي جي وچ ۾ ورهايل رهجي ويا ۽ ان طرح کين وڏو نقصان پهتو.“
”جيئن اوهان ڄاڻو ٿا،“ اسرائيلين جي قائد حضرت موسيٰ عه چيو، ”منهنجو ڪم به ذري گهٽ توهان جي ڪم جهڙو ئي هو، پر انهن ٻنهي جي درميان هڪ هيءُ فرق ضرور هو ته منهنجي ڪم جي مکيه اهميت، وڌيڪ وسيع پئماني تي سماجي ۽ سياسي اڪائي ۽ ان لاءِ فراهم ڪيل نظم کي تشڪيل ڏيڻ ۽ ساڳي وقت تي جيستائين به ممڪن ٿي پئي سگهيو، تيستائين انسانن کي مادي شين جي پوڄا واري سطح کان کڻي مٿڀرو پهچائڻ هو. انهن جي قوت، انهيءَ هڪ مخصوص مقصد حاصل ڪرڻ ڏانهن متوجهه ٿيڻ لاءِ ڪافي مس هئي، ۽ جيئن ته انهن جي ذهني صلاحيت اڃا انهيءَ معيار تي پهچي نه سگهي هئي، جو اها زمين تي موجود زندگيءَ کان علاوه، ڪنهن ٻي زندگيءَ کي اهميت ڏئي ها، ان ڪري هنن جي اڳيان ٻيءَ ڪنهن زندگيءَ تي زور ڏيڻ، منهنجو ڪم ڪونه هو.“
* * *
”جڏهن آءٌ هن دنيا ۾ آيس،“ ڪرشنِ چيو، ”انهن ريتن ۽ رسمن ۽ اخلاقي قانونن جا نتيجا ۽ ڦَلَ اڳيئي ظاهر ٿي چڪا هئا، ذهن انهيءَ وقت تائين توجھ ۽ مشاهدي ڪرڻ جي صلاحيت حاصل ڪري ويو هو. رڪاوٽن ۽ بندشن جي ذريعي وقت کي قاعدي ۾ هلائڻ جي نتيجي ۾، ان جي جيڪا بچت ٿي هئي، سا خرچ ٿيڻ لاءِ نوان نوان رستا ڳولي رهي هئي.
”ماڻهو، هاڻي حواسن جي خالص افعال ۾ ڪنهن عملي ۽ مخصوص مقصد حاصل ڪرڻ کان سواءِ ئي خوشي محسوس ڪرڻ لاءِ تيار ٿي چڪو هو. ماڻهوءَ هن کان اڳي جن شين جي باقاعدگيءَ سان پوڄا ڪئي هئي، تن ڏانهن هاڻي هو، درحقيقت ڪشش محسوس ڪري رهيو هو، ۽ انهن ۾ هڪ اهڙي خوبيءَ کي شناخت ڪرڻ لڳو هو، جنهن کي هو ”حُسن“ سڏي رهيو هو ۽ هو انهن سان هڪ طرح جو لاشعوري طور تعلق محسوس ڪري رهيو هو. منهنجو فرض اهو هو ته آءُ انساني دل ۽ دماغ جي انهيءَ فعل کي خاص طور وڌيڪ طاقتور بنايان. هو مونکي اهو به حڪم ڏنو ويو هو ته آءُ شريف نسل جو، نيچ نسل جي حملن کان، جن کي ”راڪشس“ ڏسيو پئي ويو، بچاءُ ڪريان ڇاڪاڻ ته اهي جسماني لحاظ کان وڌيڪ طاقتور هئا. ۽ پاڻ کان گهڻو وڌيڪ ترقي يافته ماڻهن کي نيست و نابود ڪري پئي سگهيا. مونکي گڏوگڏ، هن ڌرتيءَ جي وڏي ۾ وڏي ضرورت کي مهيا ڪرڻ ۽ ان جي همت افزائي ڪرڻ يعني وڌيڪ بهتر قسم جي نسلن کي پيدا ڪرڻ ۽ پالي وڏو ڪرڻ جو ڪم پڻ ڪرڻو هو.
”شخصي طرح، مونکي جمالياتي زندگيءَ جي به ڪا ضرورت ڪانه هئي، جيڪا مونکي ٻين جي خاطر گذارڻي هئي، پر هڪ گرهستي ماڻهوءَ جي زندگي جنهن ۾ مونکي سوَن جي تعداد ۾ راڻيون رکڻيون ۽ انهن جي ٻارن جي پرورش ۽ پالنا ڪرڻي هئي، سو هڪ ڏکيو ڪم هو جنهن منهنجي صبر جو پئمانو لبريز ڪري پئي ڇڏيو، پر اهو حڪم ۽ امر هو، ۽ اهو ائين ڪرڻو هو، جيئن اوهان سڀ ڄاڻو ٿا، اهائي اسان جي زندگي آهي. اسان جي زندگي اهڙي ناهي، جو اسين اها عام ماڻهوءَ وانگر لذت ۽ ڏڪ سور جي رهنمائي ذريعي گذاري سگهون، پر اسان کي ته اهو ڪجهه ڪرڻو آهي، جنهن جو اسان کي امر ڪيو وڃي ٿو.
”اسان جي وڏي خوشي ۽ سعادت مڪمل فرمانبردريءَ ۾ آهي. هڪ يا ٻئي طرف جي سرگرمي، اسان لاءِ ڪابه ڪشش نٿي رکي. اها محض مشينري وانگر، سرانجام ٿيندي رهي ٿي. جذبات کي ان ۾ ڪوبه عملي دخل ڪونهي.
”اهو ئي مخصوص زمانو هو، جنهن ۾ سياسي ۽ مذهبي قيادت، هڪ فرد ۾ اچي ڪٺي ٿي هئي، ۽ اها قيادت پوڄاري طبقي جي قبضي مان نڪري شهزادن جي طبقي ۾ منتقل ٿي چڪي هئي.“
”هائو،“ پيغامبر چيو، ”انسان ذات جي وڻ جو سڀ کان پهريون ڇڳو نه ٿيڻ تنهنجي قسمت ۾ هو.“ ”آءٌ به اجهو اهائي ڳالهه چوڻ وارو هُئس ته، انگورن جي وَلين واري شهزادي، حضرت سليما چيو، ”ڇاڪاڻ ته اسان جي قوم ۾ منهنجو والد ۽ آءُ انهيءَ رخ جي نمائندگي ڪندا هئاسون. اهو ڪو محض اتفاق ناهي ته ڪرشن خواهه مونسان هڪ ئي راڳ منسوب ڪيل آهي، يا اهو، ته هو مرليءَ جو شوقين هو ۽ آءُ پنهنجي پيءُ وانگر سُرندي جو دلداد هوس، يا اهو ته اسين ٻيئي قدرت جي زبان کي سمجهي ۽ ان جي معنى ۽ مفهوم ڪڍي ٿي سگهياسون (جنهن کي اسان جي پوئلڳن اهڙي بيهودي نموني سان غلط ڏني آهي) ماڻهن جو خيال ته هڪ ڪئلي (ماڪوڙي) کي مونسان انساني ٻوليءَ ۾، ۽ نه ڪئلين جي زبان ۾ ڳالهائڻ کپي ۽ اهي اڃان به انهيءَ نڪته تي بحث مباحثا ڪري رهيا آهن.“
”منهنجي زندگيءَ جواهم مقصد به، جماليات مشاهداتي زندگيءَ ۾ اضافو ڪرڻ ۽ لڳاتار انساني نسل جي واڌاري ۽ وحشي نسلن جي حمل کان، جيڪي پنهنجي سڄي طاقت جسماني فعل ۾ خرچ ڪندا هئا. دفع ڪرڻ جا هم معنى فرائض سرانجام ڏيڻ هو، ۽ مونکي به پنهنجي ڀاءُ ڪرشن وانگر ڪسير تعداد ۾ شاديون ڪرڻيون پيون، ۽ ٻين ۾ به انهيءَ رسم جي همت افزائي ڪرڻي پئي.“
* * *
”آءٌ اقرار ڪريان ٿو،“ سقراط چيو، ”ته منهنجو ڪم اهڙو پر ڪشش ڪونه هو پر ان جي باوجود مونکي هن ڳالهه جي زبردست خوشي محسوس ٿيندي هئي ته آءٌ انهيءَ شاندار ”آواز“ جو موصول آهيان، جيڪو مونڏانهن اچڻ لڳو هو. درحقيقت انساني ذهن ۽ قلب اڃان انهيءَ ڪڙي تي پهچي نه رهيو هو، جتي ان جي وڏي ۾ وڏي ضرورت جسماني ورزش ۽ راند روند لاءِ هڪ ”ڪسرت گاهه يا آکاڙي“ جي هوندي آهي، ته جيئن ان کي آئنده جي سنجيده ۽ گنڀير ڪاروبار لاءِ موزون بنايو وڃي. انهيءَ دؤر جو مقصد انساني ذهن لاءِ هڪ ڪسرت گاهه جي بنياد رکڻ جو هو. خود اها حقيقت، ته ماڻهو نظريات کي طبعي شين کان وڌيڪ اهميت وارو قرار ڏيڻ لڳا هئا. فقط ترقي ڪندڙ ۽ بلوغت کي پهتل ذهن ۽ دل کي، جيڪا هاڻي راند روند ڪرڻ جيتريءَ ڄمار تي پهچي وئي هئي، متعارف ڪرڻو هو جيتوڻيڪ زندگي اڃا به پنهنجو اظهار جسماني ۽ عضواتي لفظن ۾ ڪندي هئي. ”روح يا نفس“ اڃا تائين محظ هڪ ڏند ڪٿا هو.
”دنيا جي طرفان انهيءَ زماني تي ڪيڏي نه تڪته چيني ڪئي وئي آهي. ڪن ان کي وڏي ۾ وڏي حڪمت ۽ سياڻپ جي زماني طور حد و حساب کان ٻاهر نڪري ساراهيو آهي ۽ ڪن ٻين وري ان جي، بي وزن ۽ بي مقصد ڳالهين ۽ بيڪار دليلبازين ۽ غلط استدلال جي زماني جي حيثيت ۾ مذمت ڪئي آهي. ڪي تمام ٿورا ماڻهو انهيءَ مخصوص ڪارڪردگيءَ کي سڃاڻي سگهيا آهن، جيڪا انهيءَ دؤر کي انساني قلب ۽ دماغ جي اوسر لاءِ ادا ڪرڻي هئي. اهو سچ آهي ته اهو زمانو، درحقيت، دلدلبازين ۽ غلط استدلال جو هو، پر ان جو مقصد، دراصل اهو ئي هيو.
”انهيءَ زماني ۾ معاشري اندر عورت جي مقام متعلق پڻ تمام گهڻو ڳالهايو ويو آهي، ۽ اهي انهيءَ موضوع تي ساڳئي جذبي هيٺ بحٿ مباحثو ڪن ٿا. اهي سمجهن ٿا ته عورت خالق جي مٿي مان ٽپ ڏئي مٿي مان نڪتي ۽ اها تخليق واري پهرين ڏينهن تي ئي پوري طرح وڏي ٿيل ۽ ٻئي سموري سازوسامان سان سينگاريل حالت ۾ هئي ۽ کيس انهيءَ ساڳي حالت ۾ قيمت جي ڏينهن رهڻو هو. ان ڪري اهي بلڪل فطري طور پڇن ٿا ته ”عورتن جو مقام ڇا هو؟“ ائين پيو معلوم ٿئي ته اهي ماڻهو اهو به نٿا سوچي سگهن ته هر ٻيءَ شيءِ وانگر، عورتن جي حالت کي به دائمي تبديليءَ جي چڪر وچان گذرڻو هو، ۽ عورت جي اوسر ۽ ارتقا کي به، هڪ کان وٺي ٻي منزل تائين، بلڪل انهن ساڳين درجن مان گذرڻو هو، جيئن ڪائنات جي ٻين سموري شين ۽ خود مرد-ماڻهو جي اوسر ۽ ترقي کي گذرڻو پوندو آهي.
”ڇا، اهي ڪڏهن اهو به پڇن ٿا ته ” مردن جو مقام ۽ درجو ڪهڙو هو؟“ منهنجي زماني ۾ ئي، انهن مان اسي سيڪڙو مرد غلام هوندا هئا، ۽ انهن جي حالت عورتن کان به بدتر هوندي هئي. هو اها ڳالهه ويساري ڇڏن ٿا ته مرد پاڻ ۾ هڪ ٻار ٿي رهيو هو، ۽ سو به هڪ شرير ۽ خراب ڇوڪرو! جيئن منهنجي دوست زردست چيو ته هو پنهنجي دؤر ۾ ، هڪ گهراڻي جي اندر خواهه ڪنهن رياست ۾ فقط هڪ شخص جي ذاتي حڪمراني کان علاوه جنهن جي هٿ ۾ لٺ هجي، پوءِ چاهي ان کي شاهي عصا جي نالي سان سڏيووڃي، ٻيءَ ڪنهن تجويز ڏيڻ جو خواب به نه پئي لهي سگهيو، نظم ۽ ضبط کي سخت رهڻو هو، ڇاڪاڻ ته باهه ۽ مترڪن جي ڌڪن کان سواءِ ڪنهن ڌاتوءَ جي شڪل ڦيرائي ان کي نئي قالب ۾ پلٽي نه ٿو سگهجي.
”عورت، بنا ڪنهن حجت بازيءَ جي، خلقت جي آخري پيداوار آهي. عورت مان منهنجو مطلب ماديءَ جي جنس سان آهي، جيڪا هڪ ساڪت شيءِ جي حيثيت ۾ حمل ڪري ٿي. متحرڪ عملي قوت، يقيناً ان کان اڳ ۾ آيل آهي. هن زمين تي انهيءَ قسم جي ساڪت موصول جي آخري صورت عورت آهي. اها ڳالهه هن جي مقام جي يقين لاءِ هر آخر آهي. پر انهيءَ سبب ڪري ئي هن کي بعد ۾ پچي راس ٿيڻو هو. جيئن منهنجي دوست، پيغامبر صلعم بلڪل درست فرمايو آهي، ته هن دنيا جي پڇاڙي واري زماني جي ويجهڙائيءَ ۾، عورت جو تناسب ان جي موجوده تعداد ۽ تناسب کان تمام گهڻي قدر وڌيل هوندو. تخليق جي معاملي ۾ خالص فعاليت يقيناً حرف آخر آهي، چرپر ۽ حرڪت جي شدت کي جيئن پوءِ تيئن گهٽجڻ گهرجي، جيڪڏهن ڪنهن به زماني ۾ توازن واري صورتحال کي اچڻو آهي.
”جيئن منهنجي دوست، پيغامبر صعلم صاف ۽ واضع طور آخري الهامي ڪتاب مان فرمايو آهي، تخليق چرپر ذريعي شروع ٿئي ٿي ۽ توازن مان اچڻ سان ختم ٿي وڃي ٿي. خود انساني نفس جي حالت، جنهن کي هو هن ڌرتيءَ تي انسان جو خاتمو چوي ٿو، انهيءَ وقت جي آهي، جڏهن هو ڪنهن به انتشار ۽ خلل کان سواءِ امن، سڪون ۽ هم آهنگيءَ کي منزل تي پهتو آهي، ۽ ان کان پوءِ سک ۽ سانت سان پنهنجي منزل طرف اڳتي قدم کڻي ٿو.
”عورت ۽ سندس مقام جي متعلق انهيءَ اختلاف جو سچو تخيل احمقانه نموني ۾ سوچيو ۽ سمجهيو ويو آهي ۽ اهو ناڪافي بنياد تي اڳتي وڌي رهيو آهي. انهيءَ ڳالهه تي مونکي گهڻين زالن سان شاديءَ ڳالهه ياد پوي ٿي. جيئن هن کان اڳ ۾ به ذڪر ڪيو ويو آهي، ٻارن پيدا ڪرڻ جو ڪم انسان جو سڀ کان وڏو ۽ اعلى ترين فرض هو ۽ خود انهيءَ حقيقت کي ئي ماڻهوءَ کي خدائي تجويز ۽ مشيت ، ۽ ان جي ڪم ڪرڻ جي طريقي اندر هڪ ليئي پائڻ جو موقعو ڏيڻ گهرجي ته عورت جي معصوميت واري زماني کي انهيءَ دؤر لاءِ ڇو موزون ترين عرصي طور منتخب ڪيو وڃي. جيئن جيئن عورت پنهنجو مقام سڃاڻن ۽ پنهنجي انفراديت جو شعور حاصل ڪرڻ لڳي آهي، تيئن تيئن هڪ کان وڌيڪ شاديون ڪرڻ ۽ گهڻا ٻار ڄڻن اڳي کان گهٽ ٿيڻ لڳا آهن. پر سڀ کان وڌيڪ دلچسپ ۽ حيران ڪندڙ ڳالهه اها آهي ته دنيا جي عام ماڻهن جو رنگ نه ڏسي سگهندڙ ڌڻ ائين سمجهي ٿو ته ماڻهن جا اڳواڻ ، جن کي انهيءَ زماني جي طور ۽ طريقي مطابق، جنهن ۾ اهي رهندا هئا.، رهڻو ۽ زندگي گذارڻي هئي. هڪ کان وڌيڪ شاديون مختلف سببن ڪري محض هڪ فرض طور ڪندا هئا، انهيءَ تجربي مان لذت ۽ حظ حاصل ڪندا هئا.
”ماڻهو هيءَ ڳالهه ڪڏهن به نه سمجهندا ته خود اهو ماڻهو، جيڪو حقيقي ۽ سچي جمالياتي تجربي ڪرڻ جي صلاحيت رکي ٿو، سو انهيءَ تجربي مان ايڏي ته خوشي ۽ مسرت حاصل ڪري ٿو، جو هن کي جسماني تعلقات گندا ۽ ناقابل برداشت لڳن ٿا. اه اڳالهه انهيءَ ماڻهوءَ تائين محدود آهي جنهن جي دل ۽ دماغ محسوس ڪرڻ ۽ ڏسڻ شروع مس ڪيو آهي، پر انهن جي متعلق ڇا ٿا چئو، جن جون دليون پوري طرح اسريل آهن، جيڪي قدرت جي قلب اندر شعوري طور ڊگهي عرصي ڏسي سگهڻ جي اهليت رکندر آهن، ۽ ان ڪري گهري انڪشاف جا سرچشما آهن؟ عام ڌڻ ۾ شامل ماڻهو ائين سمجهي ٿو ته انهن ماڻهن لاءِ جسماني ۽ بدني تعلق ۽ لاڳاپي ۾ رهڻ مزي ۽ خوشيءَ جو ذريعو آهي، ۽ اهي انهن لاڳاپن جي حالت ۾ رهڻ مان لطف حاصل ڪن ٿا، اها حالت جنهن کي اهي جوش ۽ جذبي سان پر ٿيل زندگي سڏين ٿا، ۽ جنهن مان اهي دماغي ۽ ذهني زندگيءَ جي نه هئڻ ڪري لطف خود حاصل ڪن ٿا.
”پر پوءِ انهن کي سمجهائڻ جي ڪابه ڪوشش محض حماقت آهي. اها ڳالهه بلڪل ائين آهي جيئن رنگ کي نه ڏسي سگهندڙ ماڻهوءَ، رنگ کي ڏسڻ ۽ محسوس ڪرڻ جو طريقو ويهي سيکارجي، جيڪا ڳالهه يقياً نٿي ٿي سگهي.
”ساڳيءَ طرح شاعرن ۽ انساني معاشري ۽ زندگيءَ ۾ سندن مقام جي متعلق بڪ بڪ هلندي رهي ٿي.
”هڪ شاعر زندگيءَ جي عڪاسي ڪري ٿو. ڪي اهڙا شاعر آهن، جيڪي زندگيءَ جي فقط انتهائي پست نمونن کي ڏسن ٿا ۽ ان ڪري هو پنهنجي انهيءَ مشاهدي کي جذباتي انداز ۾ بيان ڪن ٿا. هي اهي بي احتياتي ڪندڙ احمق آهن ، جيڪي بنان سوچ ۽ سمجهه ڪرڻ جي، پهاڙيءَ جي لاهيءَ تان اکيون ٻوتي وٺي ڊوڙ پائن ٿا ۽ هجوم کي پاڻ سان گڏ کنيون وڃن ٿا، ته پوءِ ڇا ، اهو ڪو عجوبه آهي، جو سڀني زمانن ۾ انسانن جي اڳواڻن ماڻهن کي انهيءَ قسم جي خطري کان خبردار پئي ڪيو آهي.
”هيئن چوڻ يقيناً درست آهي ته هر دؤر جي حالت ۽ ڪيفيت جو اندازو ٻن واقعن ۽ حالتن ذريعي لڳائي سگهبو آهي. پهريون هيءُ ماڻهو پاڻ کي ڇا ٿو سمجهي، ۽ ٻيو ته هو، پنهنجي خدا جي متعلق ڇا ٿو سوچي؟
”مون هن کان اڳيئي، ڪجهه قدر توهان کي ٻڌائي ڇڏيو آهي ته انسان پاڻ کي مون واري زماني ۾ ڇا سمجهندو هو ۽ جيسين سندس خدا جو تعلق آهي ، توهان ڄاڻو ٿا ته هو اڃا تائين قدرتي طاقتن کي ديوتائن طور پوڄي ٿو، انهيءَ وقت ۾ آءُ فقط هن اشاري ڪرڻ کان وڌيڪ ڪجهه نه پئي ڪري سگهيس ته انهن سڀني جي مٿان هڪ ٻي عالمي قوت ڪم ڪندي نظر اچي رهي آهي.
”پر اچو ته پنهنجي مکيه موضوع تي موٽي اچون، آءٌ هيءَ ڳالهه وري به دهرايان ٿو ته منهنجو مقصد دماغ جو آکاڙو قائم ڪرڻ هو، جتي کيس سندس مستقبل ۾ درپيش ايندڙ ڪم لاءِ پاڻ کي تياريءَ جي حالت ۾ رکڻ لاءِ، ڪسرت ڪرڻي هئي.
”توهان وڏي احترام جي لائق آهيو، منهنجا دوست،“ پيغمبر صلعم چيو، ”اها ڪا بيڪار ۽ بي مقصد ڳالهه ڪانهي، جو آخري الهامي ڪتاب ۾ هڪ سڄي سورت تنهنجي قوم جي نالي جي سري سان موجود آهي، ته جيئن دنيا جو ڌيان توهان جي ڪسرت ڪرڻ واري آکاڙي ڏانهن ڦيرايو وڃي.“
* * *
”انهيءَ زماني ۾ جڏهن آءٌ پنهنجي قوم جي ماڻهن ۾ اچي ظاهر ٿيس، تڏهن انهن سڀني، پنهنجي زماني جي ٻين قومن وانگر، پنهنجن خيالن کي سندن ابن ڏاڏن جي روحن جي خدمت ڏانهن حد کان زياده مرڪوز ڪيو هو پر انهن وت صحيح عمل جو افسوسناڪ حد تائين فقدان هو.
”منهنجو ڪم اهو ڪونه هو ته آءُ انهن جي فڪري قوتن کي بيدار ڪريان، پر منهنجو اصل ڪم سندن عمل کي باقاعدا طور هلائڻ ۽ خاص طرح سياسي سطح تي ، انهن جي افعالي طاقت جو رک ڪارگر ۽ ڦلدار نتيجا ڏيندڙ نهرن ۽ شاخن ڏانهن موڙيان.
”قدرت هن دنيا ۾ رهندڙ مختلف ماڻهن کي ڪن مخصوص مقصدن لاءِ مختلف نمونن سان مسلح ڪيو آهي، ۽ انهن کي ئي، انهن مخصوص موقعن تي قيادت سنڀالڻ لاءِ منتخب ڪيو ويندو آهي. مثال جي طور ، جنهن ملڪ سان منهنجي شاندار دوست ، ”رهنما“ جو تعلق آهي، تنهن جا ماڻهو ڳالهين کي چٻي چٿي سوچڻ جا عادي آهن، پر منهنجن ماڻهن جي خاص خوبي عمل ڪرڻ آهي، (ائين ناهي ته ڪو ماڻهو هڪ کي ڇڏي اڪيلي سر ٻئي سان واسطو رکي ڪم هلائي سگهندو پر هيءَ ڳالهه فقط مختلف تناسب جي آهي). اهو ئي سبب آهي ، جو هنن پنهنجي تاريخ جي ڪنهن به دؤر ۾ شراب جي ديواتا جي ڪا پوڄا ڪئي آهي.
”اڪثر ماڻهو هن ڳالهه کي محسوس نه ڪندا آهن ته هر هڪ شيءِ ، جڏهن پنهنجي صحيح مقام ۽ پوري موسم ۾ هوندي آهي، تڏهن ئي اها فائديمند ۽ ڪارگر هوندي آهي، شراب جو معاملو به ساڳوآهي. اوهان کي هڪ عام رواجي چاقو ٺاهڻ لاءِ ، لوهه کي باهه ۾ وجهي تپائڻو ۽ پوءِ مترڪن سان ڪٽڻو پوي ٿو. ساڳي طرح انساني ذهن کي شديد جذبات ۽ غصي جي حالتن مان گذرڻو پيو. نيڪي وارو غصو ۽ جذبو ، فائديمند عمل جو اهم ترين سرچشموهو، ۽ اها خوبي اهائي آهي، جنهن کي پنهنجو دوست ڪرشن ، راجائون سڏي ٿو.
”انهيءَ زماني ۾ گڏجي ويهي سنجيدگيءَ سان شراب پيئن ئي انهيءَ حالت کي وڌيڪ مضبوط ڪرڻ لاءِ ضروري هو ۽ شراب کي خدا طور پوڄيو ويندو هو، جهڙي طره قدرت جي انهن مهربان طاقتن کي پوڄيو ويندو هو، جيڪي انسان جون مددگار هونديون هنيون. پر سمجهو ته هڪ چاقو آهي ، جيڪو هڪ دفعو ٺهي ويو ۽ پوءِ ان کي گسائي تيز ڪيو ويو، ۽ هاڻي جيڪڏهن ان کي هڪ ڀيرو وري باهه جي وچان لنگهايو وڃي؟ هاڻي باهه ۽ مترڪن سان ڌڪ ان کي ناس ڪرڻ کان سواءِ ٻيو ڇا ڪري سگهندا؟
”ماڻهو ، بهرحال، اهو اسرار ڪن ٿا ته يا ته شراب انسان ذات لاءِ هميشه جي واسطي فائديمند ۽ نفع بخش هو ، يا ته اهو شروع کان ئي نقصانڪار هو، ۽ اهي ايترو نه ٿا سمجهي سگهن ته هر ڪا شيءِ زمان ۽ مڪان جي بندش اندر محدود آهي. ساڳيءَ طرح ماڻهن کي انسانذات جي مختلف قومن ۾ رنگ جي فرق بابت ڳالهائيندو ٻڌڻ حيرت انگيز آهي. اهي ماڻهو ڏاڍي آسانيءَ سان هن ڳالهه کي وساري ٿا ڇڏن ته ڪنهن زماني ۾ ڪاري رنگ جي پرستش ڪئي ويندي هئي.
”انهيءَ سلسلي ۾ آءٌ اوهان کي پنهنجن ٻن نهايت ئي پيارن ڀائرن ، ”مرلي واري شهزادي ۽ انگور جي ولن واري شهزادي جا مثال ڏئي سگهان ٿو، جيڪي سانوري رنگ جا هئا، پر انتهائي خوبصورت هئا ۽ جن کي انسان ذات طرفان ڏاڍي محبت سان ڏٺو ويندو آهي. انهن ٻنهي کي پنهنجي پنهنجي وقت ۾ ڪارو سڏيو ويندو هو. ڪارو رنگ ئي اها شيءِ هئي ، جنهن جي ذريعي سان انهيءَ جذبي جو اظهار ڪيو ويندوهو ، جيڪا انهيءَ زماني ۾ سڀني کان اعى ترين خوبي هوندي هئي. اهو جذبو ، جنهن جي پيداوار جماليات ۽ فن هئا ، اهو جذبو ، جيڪو قدرت جي حسن ۽ خوبصورتيءَ ۾ سڀ کان پهريون ليئو پائيندو هو، ۽ جيڪو دنيا کي حسن ۽ خوبصورتي ڏيندو هو. هو اها ڳالهه نه وساري ويهن ٿا ته ڪاري حسن جي تعريف جا گيت هر دؤر جي شاعرن طرفان ڳايا ويا آهن. آءٌ ٻڌان ٿو ته فارسي شاعر ، حافظ جون اهڙيون سٽون به آهن ، جيڪو پاڻ سفيد چمڙي وارو آهي، جن ۾ هو ”ڪاري چمريءَ واري هڪ اهڙيءَ هستيءَ جو ذڪر ڪري ٿو جنهن تي دنيا جي ميٺاڄ جو دارومدار آهي.“ هواها خوبي پنهنجي معشوق جي ٻڌائي ٿو. خود اينگلو سيڪسن شاعرن جو سربراهه اڃا تائين ڪاري حسن جي تعريف ۾ گيت ڳائي رهيو آهي.
”هن وقت جنهن عنصر ۾ انساني ذهن ڪم ڪري ٿو ، تنهن کي انتهائي حد تائين غيرجذباتي ۽ هر جذبي کان قطعاً آزاد هئن گهرجي، جيڪا به شيءِ انهيءَ ۾ خلل پيدا ڪري ٿي، سا بنا ڪنهن شڪ ۽ شبهي جي هڪ نقصانڪار جز آهي جهڙي طرح منهنجي دوستن ”راهنما“ ۽ ”پيغمبر“ انهن تي زور ڏنو آهي.
”پر هن ڳالهه کي وسارن نه گهرجي ته انهيءَ جي ڪري ڪاري رنگ ۾ وڏي کان وڏي مقابلي جو رجحان رهي ٿو. (خصوصاً جڏهن ان کي شراب سان لالچايو وڃي ٿو) ۽ ان ڪري مادي ان جواثر مادي ۾ پرواز پيدا ڪرڻ جو آهي ۽ هڪ اهڙو وقت ايندو، جڏهن ٻاهريون دٻاءُ ان کي اعليٰ ترين مقصدن لاءِ هڪ خوبصورت هيري جي صورت ڏيئي ڇڏيندو. ”هر شيءِ جو پنهنجو وقت هوندو آهي.“ عظيم فطرت هر شيءِ جو استعمال ان جي موزون وقت تي ڪندي آهي، جڏهن اها استعمال جي لاءِ پچي راس ٿي ويندي آهي.
”اهو ماڻهو وڏو بي خبر ۽ جاهل آهي، جيڪو ائين سمجهي ٿو ته اهو ئي محض هن ڪري ٻين سڀني کان خاص طرح وڌيڪ سٺو آهي، ڇاڪاڻ ته هن کي هڪ خاص وقت تي، اهڙيءَ طرح استعمال جي شيءِ بنايو ويو آهي، جهڙيءَ طرح اڇي رنگ کي هن دور ۾ بنايو ويو آهي.
”هاڻي پنهنجي اصلي موضوع ڏانهن واپس اچون ٿا، آءٌ چوان ٿو ته جڏهن ”هوما“ ۽ ”سوما“ ۽ ڊيئونيسس کي، جيڪي شراب جا ديوتائون هئا، پوڄا ڪرڻ لائق هستيون بنايو ويو هو، ته ان وقت به، جيئن مون هن کان اڳ چيو آهي، منهنجي قوم وٽ شراب جو ڪو ديوتا ڪونه هو، ڇاڪاڻ ته عمل، اڳيئي انهن جي خاص خوبي بنجي چڪو هو، پر ويجهڙائيءَ ۾، اهي تمام آسانيءَ سان آفيم جي عادت ۾ ڦاسي ويا،جڏهن اها شيءِ کين آڇي ويئي، ڇاڪاڻ ته آفيم سڪون بخشيندڙ آرام ڏيندڙ شيءِ هئي، ۽ هنن جي فطرت جي بلڪل خلاف ان جو ابتو طرف پيش ڪري رهي هئي. جيئن ته منهنجي انهيءَ قوم جي خوبي، جن جي وچ ۾ آءٌ رهندو هوس، عمل هئي، ان ڪري منهنجو ڪم اهو هو ته آءٌ انهن جي انهيءَ خوبيءَ کي قاعدي ۽ قريني سان هلايان ۽ انهن جي عمل کي صحيح رخ فراهم ڪريان، ۽ منهنجو دوست لائو-ٽزي پنهنجي اندر جي معائني ۽ مطالعي لاءِ تجويوزون پيش ڪندو رهندو هو. اهڙيءَ طرح اسين ٻيئي، هڪ طرح سان هڪٻئي جا ٻه لازمي جز هئاسون.“
اهوئي موقعو هو، جڏهن ڀوري ڇوڪريءَ جي نگاهه عظيم ”راهنما“ تي وڃي پيئي، جيڪو پنهنجيون اکيون بند ڪري سڪون ۽ آرام سان ويٺو رهيو هو ۽ هاڻي هن سندس چپن تي وڻندڙ مرڪ جو شائبو آڻي، نرميءَ سان مٿي ڏٺو ۽ ڳالهائڻ شروع ڪيو.
* * *
”هيءُ غور و خوض سچ پچ ڏاڍو دلچسپ ۽ وڻندڙ هو،“ هن چيو، ”ان طرح منهنجي اکين آڏو اهي سموريون منزلون گذري ويون، جن مان آءٌ هڪ فرد جي حيثيت ۾ گذريو هوس. انساني دماغ جي پرورش عجيب و غريب انداز ۾ ٿي آهي. هن ڳالهه کي عام طور نٿو سمجهيو وڃي ته انسان ذات جي هڪ فرد ۽ جماعت ۽ آخر ۾ سڄي انسان ذات جي هڪ ئي ڪٽنب وانگر ارتقا نهايت عجيب و غريب ۽ حيرت انگيز نموني ٿي آهي. مثال طور، خود انهيءَ ملڪ ۾، جنهن ۾ مون جنم ورتو، اهڙي وقت ۾ جڏهن خانداني-ديوتا جي پوڄا ۽ سخت ترين مذهبي رسم و رواج ئي الهامي مذهب جي واحد صورت هئي ۽ ٿي پئي سگهي، تڏهن به ڪجهه اهڙا غير معمولي ۽ ڳاڻ ڳڻيا فرد موجود هئا، جيڪي مذهب جي راهه تي گهڻو اڳتي نڪتل هئا، پر انهن کي عام ماڻهن کي انهيءَ پيغام پهچائڻ يا سندن تجربي ظاهر ڪرڻ جي اجازت ڪانه هئي.
”۽ جڏهن آخري پيغام سڄي زمين لاءِ هڪ ئي خالق ۽ خدا جي وجود جو اعلان ڪيو، تڏهن به هن دنيا ۾ اهڙا ڪيئي انسان موجود آهن، جيڪي اڃا تائين خانداني-ديوتائن جي پوڄا پاٺ واري انتهائي پست منزل تي آهن، ۽ ڪي قبيلائي- ديوتا جي پوڄا جي منزل تي آهن، جن کي پنهنجي قبيلي جي دائري کان ٻاهر ڪا چڱائي نظر ڪانه ٿي اچي، البت اڪثر انسان قومي اخلاقيات جي مالڪ، قومي –ديوتا جي قربان گاهه آڏو جهڪن ٿا.
”سڀ کان قابلِ توجهه ڳالهه اها آهي ته جيئن ئي پيغام ظاهر ڪيو وڃي ٿو ۽ هڪ منزل پوري اختياريءَ سان متعين ڪئي وڃي ٿي، ته پوءِ انهيءَ وقت کان وٺي اڳتي لاءِ ان جي ڪنهن حڪم جي خلاف ورزي ڪرڻ ۽ ان جي برعڪس عمل ڪرڻ گناهه ٿي پوي ٿو. اهو عمل، جنهن کي اسين گناهه سڏيون ٿا، سو هڪ فرد يا جماعت جي مستقبل واري زندگيءَ يا ان جي بقا جي معاملي ۾ فيصلا ڪن اهميت جو حامل ٿئي ٿو.
”افسوس اهو آهي ته اڪثر وقتن تي ماڻهو پيغام آڻيندڙ ۽ تعليم ڏيندڙ جي تعليم ۾ دلچسپي وٺڻ جي بدران، سندس شخصيت ۾ وڌيڪ دلچسپي وٺڻ لڳن ٿا. اها ڳالهه مونجهارو پيدا ڪري ٿي. منهنجي معاملي ۾ اهائي ڳالهه ٿي هئي. ماڻهن منهنجي زندگيءَ جي سڀني شخصي ۽ ذاتي واقعن ۾ دلچسپي وٺڻ شروع ڪئي ۽ اهو فيصلو ڪيو ته خوشيءَ جي ڳولا، منهنجي زندگيءَ جو اصل مقصد هو. هو منهنجي زندگيءَ جي ڪهاڻيءَ ۾ هيءَ حقيقت به نه پئي پڙهي سگهيا ته ناراضپو، جيڪو بذات خود خوشيءَ جو ضد آهي، منهنجي زندگيءَ ۾ انتهائي طاقتور عنصر ثابت ٿيو هو، جيڪڏهن اهو ڏک نه اچي ها، ته ڇا، آءٌ ڪنهن چيز جي جستجو ڪريان ها؟ ان ڪري اوهان ڏسو ٿا ته ڏک ۽ غمگيني آخرڪار اهڙي خراب ناهي. اها حقيقت، جديد دور جي انسان کي به، ڪڏهن واضح نظر نٿي اچي.
”لاشعوري ذهن، جنهن جمالياتي طور تحت الشعوري نموني ۾ ڪم ڪرڻ شروع ڪيو هو، تنهن کي هاڻي ”خودي“ ۽ انهيءَ ”ٻئي“ جي متعلق پوريءَ طرح شعور حاصل ڪرڻو هو ۽ کيس سمجهڻو هو ته شعوري بيداريءَ جي منزل، نراسائيءَ، ناراضپي، ۽ دک درد کانسواءِ ڪڏهن به ماڻي نه ٿي سگهجي. اوائلي منزلن ۾ مذهبي رسم و رواج جي ادائگيءَ، ساٺ سؤڻ ۽ ان جي ظاهري شڪل و صورت نسل جي افزائش، شخصي جائداد وغيره تي جيڪو حد کان وڌيڪ زور ڏنو ويو هو، ، تن سڀني پنهنجو پنهنجو ڪم سرانجام ڏيئي ڇڏيو هو، ۽ هاڻي انهن کي رد ڪرڻو هو.
”هاڻي اهڙو وقت اچي ويو هو، جو انساني دل، جنهن احترام وارو ’توجهه‘ ڏيڻ سکيو هو، تنهن کي هاڻي پنهنجو ڌيان هڪ هنڌ ’مرڪوز‘ ڪرڻ سکڻو هو ۽ وڌيڪ ڇڙواڳيءَ وارن گهڻن ناتن پيدا ڪرڻ بدران، فقط مڪمل ’علحدگي’ ۽ ’نفسي جائزي‘ جي ذريعي هر خارجي شيءِ کان پري ٿي وڌيڪ اڳتي قدم کڻي پئي سگهيو، هڪ لفظ ۾ چئجي ته هو پنهنجي ابتدائي منزل ۾ داخل ٿيڻ لاءِ تيار هو. مون کي مشرق ۾ انهيءَ ابتدائي منزل جي شروعات ڪرڻي هئي، جهڙيءَ طرح منهنجي محترم ڀاءُ، ’نزريني‘ (حضرت عيسيٰ عه) کي مون کان ڪجهه پوءِ مغرب ۾ ڪرڻو هو.
”اها راهه، جنهن کي ڪنهن زماني ۾ ’آريائي-راهه‘ سڏيو ويندو هو، سا هاڻي انهيءَ نئين ڏيکاريل منزل جي ڀيٽ ۾ رسمن رواجن ۽ لڳ لاڳاپن جي ور وڪڙ کائيندڙ گهاٽي ٻيلي ۾ رلڻ ۽ ڌڪن کائڻ ۽ ان ۾ گم ٿي وڃڻ جيان هئي، ۽ اها سچ پچ ته اڻ-آريائي يا خانه بدوشيءَ واري راهه هئي.“
”لفظ ’منهنجو‘، جيڪو اصل ۾ خوديءَ جي تعمير ڪرڻ جو ذريعو ۽ سرچشمو هو، سو هاڻي انهيءَ ’خوديءَ‘ جي وڌيڪ اوسر ۽ واڌاري جي راهه روڪي رهيو هو، جنهن کي ٿوري گهڻي حد تائين جسم ۽ خارجي تعلقات سان شناخت ڪيو ٿي ويو. هاڻي زمين جي هر کيڙ يا تعلقات ۽ لڳ لاڳاپن وڌائڻ جي نه، بلڪه خود پاڻ کي کيڙڻ جي ضرورت هئي. اها شروعات هڪ فرد سان فرد جي حيثيت ۾ واسطو رکي رهي هئي، ۽ عالمي صورت سان فقط ان صورت ۾ واسطو رکي رهي هئي، جيئن اها مخصوص حالت ۾ ۽ خاص حالت لاءِ عڪس ڏيئي رهي هئي، پر ان جو تعلق انبوهن، انهن جي باهمي تعلقات ۽ لڳ لاڳاپن سان واسطو ڪونه هو. اها فقط انفرادي انساني ذهن سان ان جي تارڪ ٿيل حالت سان واسطو رکي رهي هئي. ذهن ۾ خوديءَ جو پورو پورو شعور پيدا ڪرڻ لاءِ، ان جو اظهار متضاد هئڻ گهربو هو.
”هر اهڙي عمل ۽ فعل کي ناجائز ۽ ممنوع قرار ڏيڻ ضروري هو، جنهن لاءِ انساني دل، خود ذهن تي صفائي ۽ پاڪائيءَ لاءِ شعوري طور ۽ ارادي سان حڪم نه ڏنو هو. ظاهري طور طريقي ۽ رسم و رواج کي زهريلو سمجهڻو هو. ڇاڪاڻ ته ذهن ۽ دل جي مڪمل بيداري ۽ ان جو شعور مول مقصد هو. اهو ئي هڪ رستو هو، جنهن سان انساني دل ۽ دماغ، مستقبل جي عمل لاءِ پوپٽ وانگر ڪامل ٿي ٻاهر نڪري پئي سگهيو. مون کي ديوتائن جي پوڄا کي به بند ڪرائڻو پيو، ڇاڪاڻ ته انهن جي پوڄا منهنجي ماڻهن لاءِ هڪ دستور ۽ رواج بنجي چڪي هئي. ان کان علاوه، اها پوڄا انساني ذهن کي ڪيترين ئي شين جي درميان ورهائي رهي هئي.
”ساڳيءَ طرح مون کي انهن کي هن کان پوءِ ايندڙ زندگيءَ سان واسطو رکڻ ۽ ان لاءِ فڪرمند ٿيڻ جي خيال تان لاهڻو پيو، ڇاڪاڻ ته هنن کي اڳيئي انهيءَ سان هڪ غلط نموني ۾ واسطو ۽ تعلق هو، جو اهي ايندڙ زندگيءَ کي عيش عشرت واري دنيوي زندگيءَ جي توسيع ۽ شاخ سمجهي رهيا هئا. اهو غلط تصور سندن دماغ ۾ پيدا ٿيل نئين تعلق جي صورت ۾، جنهن لاءِ سندن ذهن کي تيار ٿي ڪيو ويو، ۽ جنهن کي انهن جي طاقت جي ذري پرزي جي ضرورت هئي، مونجهارو پيدا ڪري رهيو هو.
”جيئن توهان سڀيئي ڄاڻو ٿا، انهيءَ منزل جي باري ۾ اڃا گهڻو چئي ٿو سگهجي، جنهن جو مطلب اهو هو ته جيستائين انساني ذهن عام شين جي معنيٰ کي سمجهڻ، ۽ خود پنهنجي دل کي پاڪ ۽ صاف ڪرڻ ۽ ترقي ڏيڻ لاءِ پاڻ ئي عزم نه ٿو ڪري، تيستائين ظاهري طور ۽ طريقا يا ٻاهرين مدد ان جي لاءِ، ڪنهن ڪم جي ٿي نه ٿي سگهي.“
* * *
نزريني چيو ته ”منهنجي مهم ۽ منهنجو ڪم، منهنجي ڀاءُ، ’راهنما‘ جي ڪم سان مشابهت رکندڙ هو، هن کي به مون وانگر جسماني طور آواره گردي ڪرڻ ۽ هڪ خانه بدوش وانگر نظر اچڻ ۽ هر قسم جي مِٽين مائٽين ۽ پنهنجي گهر ٻار کان جدا ٿيڻو پيو هو. هن کي سندس بيک وٺڻ واري ڪشڪول کان سواءِ ٻيو ڪجهه به نه ساڻ کڻڻو هو، ۽ نه ملڪيت ۽ مال گڏ ڪرڻو هو. اها ڳالهه هن جي لاءِ ضروري ڪانه هئي، پر سندس مهم جي ڪاميابيءَ لاءِ اِهالازمي هئي. مون سان به ساڳي حالت هئي.
”مون پنهنجي قوم جي ماڻهن کي صاف طور چئي ڏنو ته آءٌ سندن گهرن گهاٽن ۽ مِٽين مائٽين کي ناس ڪرڻ ۽ پيءُ کي سندس ٻار کان، ۽ ٻچي کي سندس ماءُ کان جدا ڪرڻ لاءِ آيو هوس.
”مون کين چيو ته هڪ طرف، جيسين هو پاڻ کي پنهنجين چلهين جي ديوتائن، اناج-ديوتائن ۽ ڪٽنبي- ديوتائن کان جدا نه ڪندا، ۽ ٻئي طرف هو ظاهري رسم و رواج ۽ طور ۽ طريقن ۽ کين ڌرتيءَ تي مليل زندگيءَ ۾ محو ٿي رهڻ جي خيال کان پاڻ کي ڇني جدا نه ڪندا، تيسين هو اهي ڳالهيون سمجهي نه سگهندا، جيڪي منهنجي پيغام ۾ شامل آهن. مون کي، منهنجي ڀاءُ، راهنما جي ابتڙ، اسرائيلين جو ڌيان آئينده جي زندگيءَ ڏانهن ڇڪائڻو هو، ڇاڪاڻ ته ’راهنما‘ جي قوم جي برعڪس، هنن ڪڏهن به انهيءَ زندگيءَ جي باري ۾ ڪونه سوچيو هو. منهنجي مهم جو اظهار پڻ متضاد صورت ۾ ٿيڻو هو.
”مون کي انهيءَ ڳالهه جي خلاف ردِ عمل پيدا ڪرڻو هو، جنهن کي اهي اهڙي سختيءَ سان چنبڙيا پيا هئا. هنن جو خاص خيال ظاهري رسم و رواج ۽ دستور تي، ۽ ساٺ سوڻ، تقريبات ۽ ظاهرداريءَ تي هو، جنهن تي سختيءَ سان عمل ڪندا هئا، اها اهڙي هلت هئي جو مون کي ان جي ابتڙ هلت تي زور ڏيڻو پيو. خسيس ۽ بي وقت ظاهري فعلن ۽ طريقي تي ايترو ته گهڻو توجهه ڏنو ويندو هو، جو مون کي مفيد ظاهر ڪمن کي به بي وقت ۽ بي فائده ظاهر ڪرڻو پيو، ڇاڪاڻ ته ’علحدگي‘ ۽ ’خيال جي يڪسوئي‘ فقط دل ۽ دماغ جي سرگرمي اصل مقصد واري هئي. مون انهن کي صاف لفظن ۾ چيو ته جيڪڏهن هو فقط خيال ۾ ئي ڪنهن سان زنا ڪندا ته جيتوڻيڪ اهي سچ پچ انهيءَ گناهه ۾ شرڪت نه به ڪندا، تڏهن به انهن گناهه جو ڄڻ ارتڪاب ڪري ڇڏيو.
”هو ڪنهن به زيادتيءَ جي انتقام وٺڻ تي ايتري سختيءَ سان عمل ڪندا هئا، جو مون کي ان جو اثر زائل ڪرڻ لاءِ کين ٻيو ڳل اڳيان ڪرڻ جي تعليم ڏيڻي پيئي، تنهن کان سواءِ، جيئن ته مغرب کي هڪٻئي سان وڙهڻ کان سواءِ ٻي ڪا خبر ئي ڪانه هئي، ان ڪري مون کي محبت جو خاص پيغام ڏيڻو پيو. پر اهي سڀ ڳالهيون منهنجي مهم ۽ مقصد جون فروعي ۽ ضمني ڳالهيون هيون، ۽ نه اصل ۽ ضروري ڳالهيون. اهي ته فقط انهن ابتدائي رڪاوٽن کي هٽائڻ ۾ مدد ڏيندڙ هيون، جيڪي اصل راهه جي منهن ۾ رنڊڪ بڻيون بيٺيون هيون.
”انهن مقامي تفاوتن سان، منهنجي مهم جو اصل مقصد بلڪل اهو ئي هو، جيڪو منهنجي ڀاءُ ’راهنما‘ جو مشرق ۾ هو، يعني ذهن کي ابتدائي منزل ۾ داخل ٿيڻ جو سبق ڏيڻ ۽ ان کي جسم جي زندگيءَ کان الڳ، سندس ذاتي انفرادي باشعور حيات جو احساس ڏيارڻ هو. توهان اڳ ۾ ننڍڙي زندگيءَ کي ناس ڪرڻ کان سواءِ وڌيڪ وڏي زندگي تعمير نٿا ڪري سگهو. خانهء خدا جو ٿي رهڻ لاءِ رت جا رشتا ٽوڙڻ جي ضرورت هئي.
”ابن ڏاڏن ۽ شجرن جي اهميت جو خيال ايتري قدر ته پختو ۽ مستحڪم هو، جو خدا جو ذڪر پيءُ جي رشتي ۽ مائٽيءَ جي ذڪر سان گڏوگڏ ڪرڻ ضروري هو، پر ان ۾ فقط اهو امڪان هو ته اهي اهڙي رشتي جو احساس ڪرڻ کان پوءِ پنهنجن دنيوي ابن ڏاڏن کي گهٽ قدر جي نگاهن سان ڏسن ها، منهنجو واسطو صرف هڪ فرد سان هو. جهڙيءَ طرح منهنجي ڀاءُ ’راهنما‘ جو واسطو هو.
”مون کي جماعتن جي زندگيءَ سان ڪو واسطو رکڻو ڪونه هو، ان ڪري منهنجي منزل مقصود، انهن جي نه سياسي زندگي هئي ۽ نه سماجي زندگي، منهنجو مقصد هر دل ۽ دماغ کي انفرادي حيثيت سان سندس نئين زندگيءَ لاءِ ترتيب ڏيڻ هو، منهنجو مکيه ڪم اهو هو. اهو ئي سبب هو جو جڏهن آءٌ سماجي، سياسي ۽ خانداني زندگيءَ سان واسطو رکندڙ ڳالهين جو ذڪر ڪندو هوس، ته هميشھ بيپرواهيءَ جو مظاهرو ڪندو هوس.“
هن وڌيڪ چيو ته منهنجي مهم جو موضوع هو، ”انسان جو ڪمال، خود پنهنجي وجود ۾“ آهي. هن اسرائيلين جي اڳواڻ موسيٰ عه ڏانهن مُنهن ڪندي چيو ته ”مون هنن کي صاف لفظن ۾ چيو ته آءٌ اهو ضايع ڪرڻ لاءِ نه آيو آهيان، جيڪو هنن وٽ اڳيئي موجود هو، ڇاڪاڻ ته انهيءَ کان سواءِ هيءَ نئين تعليم ناممڪن ٿئي ها،- پر ظاهري رسم و رواج ۽ ساٺ سوڻ جيڪي کين سيکاريا ويا هئا، تن هيلتائين گهڻو ڪم ڪيو آهي ۽ هاڻي اهي رڪاوٽ بڻجي رهيا آهن. هنن پنهنجو سبق وري وري ياد ڪيو هو ۽ هاڻي ٻئي سبق کان سواءِ واڌارو ممڪن نه پئي ٿي سگهيو.“
* * *