7
هاڻي هنن هڪ اهڙي ماڻهوءَ جو آواز ٻڌي ڇرڪ ڀريو، جيڪو سندن پاسي ۾ بيٺو هو. هن چيو، ”منهنجو ته اهو عقيدو آهي ته انسان ذات جي اڪيلي اميد فن ۾ ئي آهي“، ۽ جيئن ئي ڇوڪرين منهن ورائي اوڏانهن ڏٺو ته منجهانئن ٻن ڄڻين هن کي هڪدم سڃاتو ته هو مشهور عظيم جرمن فيلسوف ۽ شاعر هو.
”هيءَ ته عظيم گوئٽي آهي“، ڀوري ڇوڪريءَ ان وقت چيو، جڏهن هڪ ٻئي ماڻهو، جنهن کي ڊگهي اڇي ڏاڙهي هئي، جواب ڏنو، ”هائو، خاص طرح جڏهن اهو خراب ۽ ناقص فن هجي.“
”هن کي ڪير نٿو وساري سگهي،“ ڪاري ڇوڪريءَ چيو، ”هيءُ عظيم روسي آهي.“
”ڀلا اهڙين اگهاڙين تصويرن چٽڻ ۽ جذباتي گيتن ٺاهڻ“ عظيم روسيءَ تلخيءَ سان چيو، ”۽ بيهودي نظم لکڻ جو ڪم ئي ڪهڙو، جيڪي فقط انسان ذات کي ذلت ۽ ذلالت جي طرف گهلين ٿا. خاص طور جڏهن اسان کي خبر آهي ته اهي اسان جي شهواني جذبن کي ڀڙڪائڻ جي واضح مقصد سان تخليق ڪيون وڃن ٿيون.“
”آءٌ سمجهان ٿو ته منهنجو دوست سچو آهي،“ هڪ ٽئين ڄڻي چيو، جنهن کي ڀوري ڇوڪريءَ آرسٽن جي پٽ افلاطون جي نالي سان سڃاتو، جنهن سان هن جي واقفيت اڳيئي ٿيل هئي، ”مون پاڻ اهو ڏٺو آهي ته اسان جا اڪثر شاعر اسان کي تحت الثريٰ جي طرف گهلين ٿا.“
”هائو،“ هڪ ٻئي ماڻهوءَ چيو، جنهن کي عربي چوغو پيل هو. ”پر ڪي شاعر اسان کي جنت جي طرف پڻ ڇڪي وٺن ٿا، گهٽ ۾ گهٽ مون کي اها ئي ڳالهه ٻڌائي ۽ پڙهائي ويئي آهي.“
گوري ڇوڪريءَ، جنهن کي انهيءَ ماڻهوءَ سان هڪ آمريڪي پروفيسر واقف ڪرايو هو، هن کي عرب فيلسوف ”غزاليءَ“ جي نالي سان سڃاڻي ورتو.
”هائو، آءٌ انهيءَ ڳالهه سان متفق آهيان“، روسي چيو.
”توهان سڀ هن حقيقت کي محسوس نه ٿا ڪريو ته سائنس، فن جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ نفع بخش ۽ فائديمند آهي.“ هڪ ٻئي ماڻهوءَ چيو، جنهن کي ڀوري ڇوڪريءَ سڃاتو ته هو ”روگربيڪن“ هو. هن وڌيڪ چيو ته، ”سائنس سان مون کي هيڪاري وڌيڪ محبت هن ڪري آهي، جو مون اُها عربن وٽان سکي، ۽ انهيءَ ئي سبب جي ڪري مون کي ڪيترن ئي سالن تائين جيل ۾ بند رکيو ويو. پر هوڏانهن نهاريو،“ هن پنهنجي ڳالهه جو سلسلو ان مهل روڪي چيو، جڏهن کيس ٻه ماڻهو انهن جي طرف ايندا نظرآيا، ”اڙي، هي ته الحزن* آهي!“ وري گونٽي ٻئي ماڻهوءَ کي سڃاڻندي چيو، ”۽ هو نيوٽن آهي.“
”توهان بلڪل صحيح آهيو،“ انهيءَ ماڻهوءَ هاڻي ڳالهايو، جنهن ڇوڪرين جي دروازي جي اندر پهچڻ تي آجيان ڪئي هئي. ”حقيقت ته اها آهي ته حقائق جي مشاهدي ڪرڻ کان وڌيڪ ٻي ڪا ئي ڳالهه ڪانهي. ماڻهو جذبي اڀرڻ جي انتظار ۾ هميشھ تائين ترسي ته نٿو سگهي، پر مشاهدي جي ذريعي حاصل ڪيل علم ۽ ڄاڻ به فقط خارجي مناظر سان واسطو رکي ٿي، اها حقيقت توهان کي به معلوم آهي ته مون کي به ،ته حواسن جي ذريعي سان حاصل ڪيل ڄاڻ اصل حقيقت تان پردو نٿي کڻي سگهي. توهان پاڻ کي ان وقت وڌيڪ مضبوط بنياد تي بيٺل محسوس ڪندا، جڏهن توهان پنهنجي علم جو بنياد خالص عقل تي رکندا.“
”توهان صحيح آهيو،“ عرب فيلسوف چيو، ”پر جيئن اوهان پاڻ ڏٺو ته خود عقل ناقص آهي. عقل وارو بيشڪ حواسن واري کان وڌيڪ اعليٰ ۽ رافع آهي، پر اعليٰ تر علم ۽ ڄاڻ لاءِ عقل کان علاوه ٻئي ڪنهن ذريعي کي بلڪل ئي نظر انداز ڪري ڇڏڻ زبردست غلطي آهي. گهڻو ڪري ’هڪ‘ اهڙو ذريعو ضرور آهي، جنهن جي ڀيٽ ۾ خود تعلقي ڄاڻ ۽ علم اهڙو ئي ناقص آهي، جهڙو اهو حواسن واري ڄاڻ کان وڌيڪ بلند ۽ بهتر آهي، تنهن ڪري توهان ڏسو ٿا ته منهنجا دوست، حقيقت هڪ پردي پٺيان نه، بلڪه گهڻن ئي پردن جي پٺيان پوشيده آهي.“
”عالمي عقل هڪ ئي اهڙي حقيقت ۽ سچائي آهي، جنهن کي اسين خدا چئون ٿا.“
”اِهو هيگل اٿئي،“ گوري ڇوڪريءَ سس پس ڪندي چيو ۽ وڌيڪ ڌيان سان هن کي ٻڌڻ شروع ڪيو، جڏهن هو ڳالهائي رهيو هو.
”۽ روح کي جڏهن واپس ڌڪي سندس ئي وجود جي اندر موڪليو وڃي ٿو، تڏهن اهو پاڻ کي انهيءَ لامحدود ۽ مطلق جوهر کان جدا ٿيل ڏسي ٿو ۽ اهو ئي ڌِڪيل انسان آهي.“
غزاليءَ منهن ڦيرائي هن ڏانهن ڪيو ۽ مشڪيو، ”انهيءَ نموني ۾ ته اسين نه فقط عالمي روح کي، بلڪه عالمي جسم کي به خدا چئي سگهون ٿا،“ هن چيو. ”جيئن مون هن کان اڳي چيو ته حقيقت گهڻن ئي پردن جي پٺيان پوشيده آهي ۽ جنهن شيءِ کي اوهان عقل يا ڄاڻ چئو ٿا، سا انهن مان فقط هڪ ئي آهي. سچ ته اهو آهي ته خود دماغي دنيا جسماني ۽ طبعي دنيا وانگر مظاهر جي فقط هڪ شڪل آهي ۽ ممڪن آهي ته دماغي دنيا کان وڌيڪ ڪي ٻيا نمونا به هجن. پر جنهن ڳالهه کي آءٌ سمجهي نه ٿو سگهان، سا اوهان جي طرفان لفظ ”روح“ جو استعمال آهي.“
”اوهان مظاهر جي مختلف روپن جي متعلق جيڪي به چئي رهيا آهيو، تنهن سان آءٌ اتفاق ڪريان ٿو. مون پاڻ به ائين ئي محسوس ڪيو آهي،“ هڪ يهودي فيلسوف چيو، جنهن کي سڀني وڏي آسانيءَ سان سڃاڻي ورتو ته هو اِسپنوزا آهي.
”مون کي يقين آهي ته آقا ميمونائيڊس پڻ ساڳي طرح سمجهي ٿو،“ هن ائين چئي سندس پاسي ۾ بيٺل هڪ عالم قسم جي ماڻهوءَ کي ڏسي مرڪيو، جنهن پڻ جواب ۾ مشڪي چيو. ”بيشڪ، بيشڪ،“ ۽ ٻن قديم هندو فيلسوفن پڻ، جن مان هڪ کي ’بدريانه‘ ۽ ٻئي ’ڪپيلاَ‘ جي نالي سان خطاب ڪيو پئي ويو، ڪنڌ ڌوڻي هائوڪار ڪئي ۽ بدريانه چيو ته ”هائو، اهو واهمه، هڪ کان وڌيڪ شڪلين جي هڪ ٻئي جي مٿان پوڻ سبب پيدا ٿئي ٿو،“ ۽ ڪپيلا ٽيڪو ڏيندي چيو، ”تحقيق! چاهيو ته ان کي واهمه سڏيو، چاهيو ته نه- سائنس چئو، ڳالهه مڙيئي ساڳي آهي.“
ان کانپوءِ هڪ چيني فيلسوف نالي چوئانگنزو ڳالهايو. ”توهان سڀني جي خيال مان هيءَ ڳالهه نڪري ويل ئي معلوم ٿئي ته خالص ڄاڻ، محض خالص، عمل جي نتيجي طور ظهور ۾ اچي سگهي ٿي ۽ اهي ٻيئي هڪ ٻئي سان اهڙيءَ طرح وابسته آهن،جو اهي جدائي جي ناقابل آهن.“
”اهو هڪ سٺو يادداشتنامو آهي،“ روسي فيلسوف رڙ ڪندي چيو، ”آءٌ اهائي ڳالهه هيترن ڏينهن کان وٺي چوندو رهيو آهيان، جڏهن لالچ ۽ ان جي نتيجي ۾ خون خرابو ۽ ٻيا سڀ ظالمانه عمل، جنهن کي توهان جنگ جي نالي سان سڏيو ٿا، بنان ڪنهن پڇتاءَ ۽ تردد جي ڪيا وڃن، تڏهن فن ۽ يا سائنس ڇا ٿا ڪري سگهن؟ انسان ذات کي وڌيڪ خالص ڄاڻ ۽ معرفت حاصل ڪرڻ جي لائق بنجڻ لاءِ اڳ ۾ ئي پنهنجو اِهو نفرت ڏياريندڙ عمل ختم ڪرڻ گهرجي. ها، علم ۽ عرفان جي متعلق ڳالهائڻ به واهه جو ڪم آهي، جڏهن سوين هزارين ماڻهن کي کُڙيءَ جي هيٺان چٿيو ۽ قتل ڪيو پيو وڃي ۽ سندن وجود کي ختم ڪرڻ لاءِ فاقه ڪشيءَ تي مجبورڪيو پيو وڃي.“
”پر ڏسو نه ٿا ته هزارين ماڻهو جيستائين اوهان جي کڙيءَ هيٺان ڪم نه ڪندا، تيستائين ڪنهن به رياست جو وجود برقرار رهي نه سگهندو؟“ هڪ عظيم يوناني فيلسو چيو، جنهن کي ارسطوءَ جي نالي سان سڏيو پئي ويو. ”ماڻهن کي ڪم ڪرڻ لاءِ مجبور ڪرڻ گهرجي ۽ هڪ ڪمي ماڻهو نيڪيءَ يا علم ۽ ڄاڻ سان واسطو رکي نه ٿو سگهي. مون تي کڻي ڪيتري قدر به نڪته چيني ڪئي ويندي، پر آءُ ته پنهنجي انهيءَ راءِ تي ڄميو رهندس ته ٻانهپ هڪ دائمي تنظيم هئڻ گهرجي، پر ٻانهن ۽ غلامن کي سٺو کارائڻ گهرجي ۽ هر هڪ رياست ۾ لازمي طور واپاري ۽ ڪمي ڪاسبي طبقن جا ماڻهو هئڻ گهرجن، پر ها، انهن ماڻهن ۾ نيڪ بنجڻ جي توقع رکي نه ٿي سگهي. ۽ آءٌ ساڳيءَ طرح اڃا به اها راءِ رکان ٿو ته اسان جي هيءَ ڌرتي لافاني ۽ دائمي آهي، چاهي ٻيا کڻي ان باري ۾ ڪهڙي به متضاد ڳالهه چون.“
”اسان خانگي ملڪيت جي نظريي کي ئي ختم ڪرڻ چاهيون ٿا ۽ هر ماڻهوءَ کي محنتي ۽ ڪمي ڪاسبي بنائڻ چاهيون ٿا، پر اوهان ائين ٿا سمجهو ته محنتي ماڻهن جو نيڪي ۽ چڱائيءَ ۾ ڪو حصو ٿي نٿو سگهي؟“ روسي چيو، ۽ انهيءَ مهل غزاليءَ جو آواز ٻيهر ٻڌڻ ۾ آيو. ”ها منهنجا دوست، اوهين درست آهيو،“ هن چيو، ”اسين ڪنهن به ماڻهوءَ کي ان قوت تائين نيڪي ۽ چڱائيءَ جو مالڪ نه سمجهندا آهيون، جيسين هو محنت ۽ مشقت ڪندڙ ناهي، جيتوڻيڪ آءُ ارسطو سان هِن حد تائين متفق آهيان ته هڪ غلام لاءِ پاڻ کي نيڪيءَ وارو انسان بنائڻ مشڪل مسئلو ٿي سگهي ٿو، ڇو ته ائين ٿيڻ لاءِ پهرين ضرورت پنهنجي مرضيءَ مطابق عمل ڪرڻ لاءِ آزاد هئڻ جي آهي. عمل جي آزادي ۽ صحيح عمل ئي اوهان کي نيڪ بنائي سگهن ٿا.“
ماڻهن کي کاڌ خوراڪ مهيا ڪرڻ ۽ سندن زندگين کي آسان بنائڻ واري ڳالهه سڀ ٺيڪ آهي،“ هڪ ٻئي ماڻهوءَ وچ ۾ ڳالهايو، ”پر ڇا، توهان ائين نه ٿا سمجهو ته توهان معاشي معاملن ۾ پنهنجي مداخلت جي ذريعي توهان هڪ اهڙو طبقو پيدا ڪري وجهندا، جيڪو پنهنجو وجود برقرار رکي سگهڻ جي گهٽ قابل هوندو ۽ جيڪو ٻيءَ طرح سان زندگيءَ جي جدوجهد ۾ ٿڏجي ويندو؟“
”آءُ ڏسان ٿي ته اهو هربرٽ اسپينر آهي،“ گوري ڇوڪريءَ چيو، ۽ ان کان پوءِ هنن ڪاروپوتڪن جو نالو ٻڌو، جيڪو هڪ روسي عالم هو ۽ جنهن چيو، ”تهذيب ۽ تمدن جو بنيادي اصول باهمي امداد رهيو آهي، منهنجا دوستو، باهمي امداد، ۽ نه چٽاڀيٽي ۽ مقابلو، جيئن اوهان سمجهي رهيا آهيو.“
”هائو، هن کي انهيءَ ڳالهه جي يادگيري ڏياريو!“ هڪ ڪڙڪ ۽ سخت لهجي وارو آواز ٻڌڻ ۾ آيو، ”منهنجي دل ته ذري گهٽ هن کي گاريون ڏيڻ تي آماده ٿي رهي آهي، هو پنهنجي زندگيءَ لاءِ جدوجهد کي ته وساري نه ٿو سگهي، پر ان جي باوجود هو هيءَ سڌي سادي حقيقت ڏسي نه ٿو سگهي ته انساني ذهن جي صحت تي مختلف قوانين جو ۽ نه بدن جي صحت جو ضابطو آهي، ۽ انسان هاڻي حيوان نه رهيو آهي. پر هي سڀ پروفيسر، سندن يوناني استادن وانگر فقط لفظن جا مهاساگر آهن. اسان کي ته روشنائي حاصل ڪرڻ لاءِ هڪ شاعر جي قول جي ضرورت آهي،“ ائين چوندي هن گوئٽي ڏانهن ٽيڏيءَ نظر سان ڏٺو.
”اهو پڪ ئي پڪ ڪارلائيل آهي،“ گوري ڇوڪريءَ پنهنجين سهيلين کي چيو، ۽ پوءِ ٽيئي ڄڻيون اتان اڳتي وڌي ڪجهه پر ڀرو موجود هڪ ٻي دلچسپ جماعت طرف ويئون.
* * *
جيئن ئي اهي ايترو ويجهو پهتيون، جو سندن ڪنن تي آواز اچي سگهيو ٿي، ته هنن هڪ نوجوان کي قدرت جي حسن ۽ رعنائي ۾ ايتري قدر ته محو ٿي ڏٺو، جو حيرت زده ٿي هيئن چئي رهيو هو: ”هڪ حسين شيءِ دائمي خوشيءَ جو باعث آهي.“
پوءِ هو هڪ بزرگ شخص جي اڳيان جهڪيو، جيڪو راڻي ايليزبيٿ جي زماني جي ڪاري لباس ۾ هو ۽ جيڪو هن ڏانهن اچي رهيو هو. هن اچڻ سان چيو، ”اهي ته ڏاڍا عجيب لفظ هئا.“
”۽ توهان جي عجوبن لاءِ ڇا چئجي،“ نوجوان جذبي وچان چيو.
”توهان جا اهي لفظ، ته دنيا ڪڏهن به ڳائڻ بندڪري نٿي سگهي، مون اوهان جون اهي دلڪش سٽون ڪيئي ڀيرا ڳايون آهن، مثال طور: ”ماڻهن کي هن دنيا مان هليو وڃڻ به اُئين ئي برداشت ڪرڻو پوندو، جيئن اُنهن کي هِتي اچڻ برداشت ڪرڻو پيو آهي، پختگي سڀڪجهه آهي!“ ڪهڙو نه چڱو ٿئي ها، جو دنيا انهن سٽن جي معنيٰ جو احساس ڪري سگهي ها! ۽ ها، توهان جي انهن حيرت انگيز لفظن جي عظيم حقانيت ڪيترا ڀيرا نه مون تي ظاهر ٿي آهي! ”عدم استقلال شروع ٿيڻ کان اڳي ئي غائب ٿي وڃي ٿو.“ ان کان پوءِ هن ذري گهٽ وجد ۾ اچي هيئن چوڻ شروع ڪيو:
”۽ توهان جون هي غير فاني سِٽون“:
”دنيا ۾ ڪو اهڙو ننڍي ۾ ننڍو گولو به ڪونهي،
جيڪو پنهنجي گردش ڪندي، فرشتي وانگر نه ٿو ڳائي.
اڃا به اهو ننڍڙن فرشتن جي آواز سان ڌڙڪي رهيو آهي،
اهڙي هم آهنگي آهي غير فاني روحن ۾،
پر جيسين هيءُ ناس ٿيندڙ مٽيءَ جو پوش ان کي،
پنهنجي اندر وڪوڙي بيٺو آهي،
تيسين اسين ان کي ٻڌي نٿا سگهون.“
”۽ اهو ڪهڙو انسان آهي، جنهن هيٺيون سٽون پڙهندي، هِن ڌرتيءَ جي فاني هئڻ جو احساس نه ڪيو آهي:
”ڪڪرن ۾ وڪوڙيل ٽڪريون، هي چمڪندڙ محلات،
هي گنڀير عبادت گاهه، هي عظيم گولو خود،
۽ ٻيو سڀ ڪجهه، جيڪي به ان کي ورثي ۾ ملندو،
سڀ گم ٿي ويندا.
۽ هن فاني رنگ برنگي جلوس وانگر،
ڪومائجي ڦڪا ٿي ويندا،
۽ پنهنجي پٺيان ڪو نالو نشان نه ڇڏيندا،
اسين سڀ اهڙي شيءِ آهيون، جنهن مان خواب ٺهيل آهن،
۽ اسان جي هِن مختصر زندگيءَ کي،
بيخبري ۽ ننڊ وڪوڙي بيٺي آهي.“
”ڇا، تون اهو ٻڌين ٿي؟“ ڀوري ڇوڪريءَ پڇيو، ”هِتي ته اسان کي ارسطوءَ کان بلڪل مختلف ڳالهه ٻڌائي پيئي وڃي، جنهن جي دعويٰ اِها آهي ته هيءَ ڌرتي لافاني آهي.“ پوءِ هن ڦيرو کائي ڪاري ڇوڪريءَ کي چيو، ”مون کي ياد ٿو اچي ته توسان جيڪو هڪ خدا جو منڪر مليو هو، تنهن چيو هو ته شيڪسپيئر خدا جي وجود جو قائل ئي ڪونه هو، پر تون پاڻ پيئي ڏسين ته هومذهب بابت ڳالهائي رهيو آهي،پر ان جو روپ نئين زماني جو آهي.“
”ڏسو!“، نوجوان جوشيلي شاعر هاڻي چيو، ”اجهو منهنجو دوست شِلر پيو اچي. مون کي هن جو نظم ”زندگي حقيقت آهي“، اڃا تائين پوريءَ طرح ياد آهي، ۽ ان کان سواءِ، سندس ”نيو آرلينس واري ڪنواري،“ نالي نظم به پورو ياد آهي.“
جنهن شاعر جي اهڙيءَ طرح تعريف ٿي رهي هئي، سو مرڪيو ۽ آهستگيءَ سان چيائين، ”توهان جي وڏي مهرباني، توهان جو اهڙيءَ خسيس ڳالهه جو ذڪر ڪرڻ واقعي توهان جي وڏي نيڪي آهي.“
”آءٌ هن کي سڃاڻي ٿي سگهان ته اهو مِلٽن آهي،“ ڀوري ڇوڪريءَ چيو، ”آءٌ هن جا پيچده زلف سڃاڻان ٿي. هن جون بي نور اکيون کيس ڏسي سگهڻ کان روڪي نه سگهيون، ۽ هن جي خود پنهنجي معذوريءَ تي لکيل نظم ڀلا ڪير وساري سگهندو.“
”بيشڪ،“ گوري ڇوڪريءَ چيو، ”اهي به خدمت ڪن ٿا، جيڪي صبر سان بيهي پنهنجي واري جو انتظار ڪن ٿا.“
”آءٌ ڀانئيان ٿي ته هن جي پٺيان جيڪو ماڻهو بيٺو آهي، سو والٽ وائيٽمن آهي،“ ڪاري ڇوڪريءَ چيو، ”مون کي ته سچ پچ هن جو نظم، ”گاهه جا پن،“ ڏاڍو وڻندو آهي،“ ائين چئي هن ان جون سٽون پڙهڻ شروع ڪيون:
”آءٌ ساک سان ٿو چوان ته محبت کي انهيءَ کان وڌيڪ شيرين جهلڪن سان ڏسڻ شروع ڪيو اٿم، جيڪو محبت جو جواب ڏي ٿو.“
مون کي قسم آهي ته مون بهترين حقيقت بيان ڪرڻ کان بهتر ڳالهه معلوم ڪري ورتي آهي ۽ اها ڳالهه هيءَ آهي ته ”بهترين حقيقت جو ڪڏهن به اظهار ئي نه ڪر.“
”مون کي خبر ناهي،“ گوري ڇوڪريءَ چيو، ”آءٌ انهيءَ محبت کي ترجيح ڏيندس، جيڪا محبت جو جواب نه ڏي.“
انهيءَ وچ ۾ گوئٽي، عظيم روسي ۽ غزالي مجمعي ۾ اچي گڏ ٿيا ۽ پاڻ سان گڏ هڪ دوست کي وٺي آيا، جنهن کي روسي ٻين سان وڪٽرهيو گو جي نالي سان متعارف ڪرايو.
”هيءُ لي مِز ربيلس (Les Miserable’s) جو مصنف اٿئي، جيڪو واقعي فن جو هڪ عظيم شاهڪار آهي،“هن چيو، ۽ اتي اوچتو گوئٽي خوشيءَ وچان، انهن ڏانهن ايندڙ ٻن ماڻهن کي سڏ ڪيو، ”اوهو ڪاليداس! ۽ وِياس به!“ ۽ پوءِ هن انهن سان هٿ ملائي، وري ڪاليداس کي مخاطب ڪرڻ شروع ڪيو، ”مون کان اهي خوبصورت سٽون اڃان نه وسريون آهن، جيڪي توهان شڪنتلا جي عاشق جي واتان ادا ڪرايو ٿا:
”هوءَ خدا جي خالص خوشيءَ جو عڪس آهي،
جنهن کي هن پنهنجيءَ تخليقي خيال ۾ مرتب ڪيو،
آءٌ جڏهن کيس ڏسان ٿو،
تڏهن هوءَ منهنجي تصور ۾ سمائجي وڃي ٿي،
خدا ڪيڏو نه عظيم آهي، ۽ هوءَ ڪهڙي نه خوبصورت!“
”اوهان جي وڏي مهرباني، جو منهنجي ايڏي تعريف ڪري رهيا آهيو،“ ڪاليداس چيو، ”منهنجو ته اهو خيال هو ته آءٌ ايڏو پراڻو ٿي چڪو آهيان، جو ڪنهن جي دلچسپي جو مرڪز بنجي سگهان!“
عين ان مهل شِلر ٻن قديم يونانين کي پاڻ سان گڏ وٺي پهتو ۽ گوئٽي کي چيائين، ”هي ڏسو اسان جي ايسچيلاس (Aeschylos) ۽ يورو پائيڊس (Europides) آهن، جن سان اوهان کي ايڏي محبت آهي.“
”سچ پچ ته مون کي انهن سان ڏاڍي محبت آهي،“ گوئٽي هن سان ڀاڪر پائيندي چيو، ”مون کي اوهان جي لاءِ جيڪو قدر آهي، تنهن جو اظهار ڪرڻ لاءِ ئي توهان جي آئفيجينيا (Iphyginia) کي مون نئين قالب ۾ پلٽيو هو،“ هن يورو فائيڊس ڏانهن نهاري چيو.
اتي هن ڪجهه وڌيڪ شاعرن کي پاڻ ڏانهن ايندي ڏٺو ۽ چيو، ”منهنجن پراڻن دوستن، يعني مسلمان شاعرن جو هڪ سڄو ٽولو پيو اچي، جن ۾ رومي، حافظ ۽ عظيم محبتي ابن- فريد شامل آهن.“ هن هڪ ٻيو به شاعر ڏٺو، جيڪو ڪسر-نفسيءَ سبب ٻين جي پٺيان رهجي ويو هو، ۽ جنهن کي هو سڃاڻي نه سگهيو.
”اهو ڪير آهي؟“ هن پڇيو، ”آءٌ کيس سڃاڻان ته ڪونه ٿو، پر هن جي شبيهه ڏاڍي حيرت انگيز آهي.“
پوءِ هن انهن ٽن جي آجيان ڪندي، روميءَ جي ڪلهي تي هٿ رکيو ۽ هن جي اکين ۾ ڏسي چيو، ”اوهان ئي مون ۾ ٻوٽن جي ڪايا پلٽجڻ بابت سوچڻ جو شوق پيدا ڪيو. مون جڏهن اوهان جون هي سٽون پڙهيون، ته هڪ نئين دنيا مون لاءِ کلي پيئي:
”انسان غير جسمي شين جي طبقي ۾ ظهور ۾ آيو،
اتان کان هو ٻوٽن جي طبقي ۾ داخل ٿيو،
طويل مدت تائين هو انهن منجهان هڪ ٿي رهيو،
پوءِ هو ٻوٽن واري حالت کان نڪري حيواني طبقي ۾ آيو،
پر کيس ياد نه رهي پنهنجي ٻوٽن جي زندگيءَ واري حالت، سواءِ هن ڳالهه جي، ته هو انهن لاءِ پاڻ ۾ رغبت محسوس ڪندو هو،
خصوصاً بهار جي موسم ۾، ۽ مٺي مٺي خوشبوءِ ڏيندڙ گلن ٽڙڻ واريءَ مند ۾،
ان کانپوءِ انسان کي حيواني حالت کان ڪڍي انساني حالت ۾ آندو ويو، پوءِ ڇالاءِ ڊڄجي ته موت اسان جو رتبو گهٽائي هيٺ ڪندو؟
عين ممڪن آهي ته جڏهن آءٌ مران،
تڏهن موٽي اچان هڪ مڪمل فرشتي جي صورت ۾؟
رومي مشڪيو ۽ پنهنجي دوست جي سندس انهيءَ تعريف لاءِ شڪرادائي ڪئي، پوءِ گوئٽي وري ٻين کان چوٿين (ماڻهوءَ) نامعلوم شاعر جي متعلق پڇيو.
اهو ٻڌي، ڀوري ڇوڪري، جيڪا هن کي سڃاڻي رهي هئي، اڳتي وڌي آئي ۽ گوئٽي کي چيائين ته هن جو نالو ”لطيف“ آهي، ۽ حق ته اهو آهي ته هن کي انهيءَ کان وڌيڪ ڄاتو سڃاتو وڃي، جيترو هو سچ پچ ڄاتل آهي، ۽ ائين چئي هن سندس هڪ بيت پڙهيو:
”نه ته خواهش جو ضابطو،
نه خود فراموشيءَ جي جذباتي حالت جو،
هاڻي مون سان ڪو واسطو آهي.“
”اها ته ڏاڍي دلچسپ ڳالهه آهي، “ گوئٽي چيو، ”ڇا توکي هن جي بيتن مان ڪي ٻيا به ياد آهن؟“
اهو ٻڌي ڀوري ڇوڪريءَ وري پڙهڻ شروع ڪيو:
”جتي ڪا ’نه‘، ۽ ڪا ’ها‘، ۽ نه ڪا نيڪي ۽ نه ڪا بدي موجود آهي،
جيڪا اڃا انسان جي ذهن جي رسائي جي دائري اندر آهي.
پر جنهن جاءِ تي اهو حسن آهي،
جنهن سان اسان کي شديد محبت آهي،
اتي ڪنهن جي به نظر پهچي نه ٿي سگهي.“
ان کانپوءِ هن وري چيو:
”مون کي هن جا اهي بيت بار بار ياد ايندا رهندا آهن، جيڪي هن پنهنجي ڊرامائي سُر ”سامونڊيءَ ۾ چيا آهن، ۽ جن ۾ هو چوي ٿو:
”ڏسجو، پنهنجي ننڍڙي ٻيڙيءَ کي روز تيل لڳائجو،
جنهن کي هر دم انهيءَ پاڻي جو مقابلو ڪرڻو آهي،
جنهن جي عين وچ ۾ اها بيٺي آهي.“
۽ هن جون اهي سٽون مون کي توهان جي انهن سٽن جي ياد تازي ڪرائينديون آهن، جيڪي توهان ”فاسٽ“ ۾ چيون آهن، جيڪو پنهنجي زندگيءَ جو مقصد حاصل ڪرڻ کانپوءِ چوي ٿو:
”فقط اهو ئي انسان آزادي ۽ زندگيءَ جو حق رکي ٿو،
جيڪو انهن کي هر روز نئين سر حاصل ڪرڻ ڄاڻي ٿو.“
”واهه واهه،“ گوئٽي چيو، ”منهنجي دل ۾ هن جي وڌيڪ قريب اچڻ جي خواهش آهي.“
ڀوري ڇوڪريءَ ڏٺو ته هاڻي شِلر اڳتي وڌي ٽن نون آيلن جي آجيان ڪري رهيو هو، جن مان هڪ ڄڻو ڪو مشرقي عالم نظر اچي رهيو هو.
”ڀلي ڪري آيا مونٽيسڪ ۽ گبن،“ هن چيو، ۽ انهن ٻن منجهان پهرئين ڄڻي پنهنجي ساٿيءَ جي هنن سان تعريف هيئن چئي ڪرائي، ”مون کي پڪ آهي ته توهان پاڻ هڪ تاريخدان هئڻ جي حيثيت ۾، هن عظيم انسان کي ضرور سڃاڻي رهيا هوندؤ. هي عظيم عرب تاريخدان ۽ تاريخ جي فلسفي جو پيءُ ابن خلدون آهي.“
انهيءَ ڳالهه ڀوري ڇوڪريءَ جي دل ۾ وڏي دلچسپي پيدا ڪئي، جو هن انهيءَ عظيم انسان بابت گهڻو ڪجهه ٻڌو هو، پر هاڻي هن کي روبرو پنهنجي آڏو ڏسڻ وڏي مسرت جي ڳالهه هئي. اتي ڀوري ڇوڪريءَ ڏٺو ته ڪارلائيل (Carlyle) پڻ تاريخ دانن جي انهيءَ گروهه سان اچي گڏيو هو ۽ هن گوري ڇوڪريءَ کي هيئن چوندي ٻڌو:
”ڏس ته سهي، ته گوئٽي ڪيترن نه ماڻهن کي سڃاڻي ٿو. ذري گهٽ سڀني قديم دورن وارن، ۽ انهن سان گڏ جديد دور جي اڪثر ماڻهن کي به ڄاڻي سڃاڻي ٿو. مون کي هن جي ”نهر کي مخاطب ڪيل“ سٽن سان ڏاڍي محبت آهي، جن ۾ هو ان کان پڇي ٿو ته اها ڪٿان آئي آهي ۽ ڪيڏانهن وڃي رهي آهي ۽ وري نهر جو سڌو سادو جواب ڪهڙو نه وڻندڙ آهي:
”جنهن هستيءَ مون کي جبل جي وچان ڪڍيو آهي،
سوئي، منهنجي خيال ۾، آئينده به منهنجو رهبر ٿيندو.“
۽ اتي ڀوري ڇوڪريءَ چيو، ”ڇا، هن جي ديوان واريون سٽون، اڄ عملي صورت ۾ هڪ حقيقت بڻجي سامهون نه اچي چڪيون آهن؟“
”جيڪو خود پاڻ کي ۽ ٻين کي ڄاڻي ٿو،
سو اها ڳالهه به هتي ضرورڏسندو،
ته مشرق ۽ مغرب ٻه ڀائر آهن،
جيڪي هڪ ٻئي کان علحده ڪڏهن نه رهندا!“
* * *