مهاڳ
اڄ هڪ دفعو وري ڪتاب منهنجي سامهون آهي ۽ قلم منهنجي هٿ ۾، ٽي سال اڳ ”امن جي نالي“ پيش ڪندي مون ڪڏهن به اهو نه سوچيو هيو ته ڪتاب جي اچڻ سان ڪا ايڏي ڌماچوڪڙي ٿيندي ۽ مان ان ڪتاب جي نالي سان ئي سڃاتو ويندس. ”امن جي نالي“ مون کي ڪنهن حد تائين شهرت بخشي، هڪ اهڙي شهرت جيڪا سارتر جي ان نظريي جي برخلاف آهي ته شهرت قبرن کي سينگارڻ لاءِ هوندي آهي، اها هڪ تخليقڪار کي موت جي منهن ۾ ڏئي ان جي قبر کي گلن وانگر سينگاري ٿي، مان ته نه ٿو سمجهان ته ڪو شهرت منهنجين تخليقي صلاحيتن لاءِ موت جو سنيهو کڻي آئي آهي، ڇو جو مان شهرت کي ڪڏهن به پاڻ تي مسلط ٿيڻ نه ڏنو آهي، مون ان کي ڪڏهن به محسوس نه ڪيو آهي.
ادبي ميدان ۾ اچڻ سان منهنجن ڪيترن دوستن کي اها شڪايت ٿي پئي ته منهنجيون ڪهاڻيون انهن جي سمجھ کان بالاتر آهن. منهنجي approach ايتري ٿي ئي نه ٿي سگھي جو اٿندي اهڙيون ڳالهيون ڪريان جيڪي انهن لاءِ نيون هجن. ڪيترن دوستن اهو چيو ته، منهنجيون جنگ يا امن جي موضوع تي لکيل ڪهاڻيون انگريزي ادب جو ترجمو آهين؟
شايد منهنجي متعلق انهن جي اها راءِ سچي هجي!؟ ڇو جو نوجوان ٽهيءَ سان منهنجي هميشه اها شڪايت رهي آهي ته هو Table talking ذريعي سياستدان يا اديب ٿيڻ جي ڪوشش ۾ رُڌل آهن. هو پنهنجن هٿن ۾ ڪتاب کڻي ڪڏهن به ان جا ورق اٿلائڻ پسند نه ٿا ڪن. ڪنهن جيڪڏهن انهن کي اهو چئي ڇڏيو ته آسمان هيڊو آهي ته هو ان کي هيڊو ئي تسليم ڪندا ۽ جيڪڏهن ڪو واقعي ئي آسمان ڏي نهاري انهن کي ان جي نيري هجڻ جا ثبوت پيش ڪرڻ چاهي ته هُو اُن کي ڪوڙو ۽ بي ايمان سمجھي ٺُڪرائي ڇڏيندا. هو هر شيءِ کي پنهنجي سوچ کان هٽي هڪ مخصوص نظريي تحت پرکڻ چاهين ٿا، جيڪڏهن اهو انهن جي سوچ جي سطح کي پهچي ٿو ته ان جو آڌر ڀاءُ ڪن ٿا پر جيڪڏهن انهن جي سطح کان مٿاهون آهي ته هو ان کي واهيات چئي بيوقوفيءَ جو ثبوت ڏين ٿا.
ارتقائي اصول موجب هر ڪنهن جي ذهني سطح هڪ جيتري نه آهي، جيڪو هڪڙن ۾ سمائجي نه ٿو سگھي اهو ٻيا absorb ڪن ٿا، جن ۾ absorb ڪرڻ جي صلاحيت نه آهي اهي پنهنجي ذهني جدوجهد ۽ هڪ سڌي رستي واري ارتقائي منزل تي گامزن ٿي انهن شين کي ڳولهي لهن ٿا جن جي انهن وٽ ڪمي آهي.
جيڪڏهن اوهان سطحي يا صحافتي ادب چاهيو ٿا ته، اسان به کوهه جي بيٺل پاڻيءَ کي پسند نه ٿا ڪريون جنهن ۾ ترندڙ ڏيڏرن جي ”ٽان ٽان“ ان جي چوديواريءَ ۾ بند ۽ هڪ دوکي جي دنيا جو ظهور ڏيندڙ آهي. ”امن جي نالي“ جي شروعات ۾ مون پنهنجي پاران صرف جبران جو هڪ Quotation ڏيڻ ئي پسند ڪيو هيو، جيڪو آءٌ هڪ دفعو وري دهرائڻ چاهيان ٿو. ”تنهنجو اهو قول آهي ته تون مون کي سمجھي نه ٿو سگھين اها وڏي تعريف آهي جنهن جي مان لائق نه آهيان ۽ بي عزتي پڻ آهي جنهن جو تون مستحق نه آهين.“
”امن جي نالي“ کانپوءِ ”اوشا جي آشا“ ميدان ۾ آيو ان ڪتاب جو مهاڳ مان پاڻ ئي لکڻ پسند ڪيو جيئن ادبي وهنوار ۽ ان جي پيچيدگين کي پاڻ منهن ڏئي سگهان، ادب ۾ ٿيندڙ زيادتين ۽ تنقيد جو اصل مقصد ۽ ان جي تعريف بيان ڪري سگهان، ادب ۽ نظرين جي لاڳاپن جو تذڪرو ڪري سگهان ۽ هي اهو ئي مهاڳ هيو جنهن منهنجي شاعراڻي محنت تي پاڻي ڦيري ڇڏيو، پوري ڪتاب جو مرڪز وڃي اهو مهاڳ ئي بچيو ۽ هر ٽيڪا ٽپڻي وڃي ان تائين محدود رهي، ڪيترا دوست ناراض ٿيا ۽ ڪيترن ناراض ڪيو، مطلب ته ڄڻ سڄي ڪتاب ۾ لکيل منهنجو هڪ اهو ئي مضمون هيو جيڪو وڃي نقادن جي اڏيءَ تي پيش ٿيو، ان مهاڳ ۾ گهڻو ڪجهه بحث ٿيل آهي جنهن ڪري مان وڌيڪ تفصيل ۾ وڃڻ نه ٿو چاهيان، هر ڪنهن کي ان جي سوچ جي آڌار تي قبول يا نه قبول ڪرڻ جي اجازت ٿو ڏيان، ڇو جو مستقبل مونکان وڌيڪ سيکارڻ جون صلاحيتون رکي ٿو.
”ڪافر ديوتا“ منهنجين ڇهن ڪهاڻين جو مجموعو آهي، جنهن ۾ ورکا، ڪاروپهاڙ، ڪافر ديوتا، تنهنجي جنازي پويان، گوڊ وٽ جو جنم ۽ پل جي پريان ڪهاڻيون شامل آهن.
ورکا، ڪاروپهاڙ ۽ پل جي پريان هڪ نئين سوچ تحت لکيل ڪهاڻيون آهن، جن ۾ مايوسين کان انڪار نه ڪيو ويو آهي، پر اهو اقرار ڪيو ويو آهي ته مايوسين جو وجود لازمي امر آهي، جنهن کان ڪڏهن به انڪار نه ٿوڪري سگهجي، ڪاميو هجي يا ڪافڪا، اسان انهن جي سوچن کان لاپرواهي اختيار ڪري نه ٿا سگهون، ڇو جو اهي زندگيءَ جي حقيقتن جي ويجهو آهين، انهن وٽ جيئرا ۽ امر مشاهدا آهن، جن کان انڪار ڪرڻ ڪفر آهي پر Pessimism انسانن کي هڪ سڌي واٽ جو ڏسڻ ڏيڻ بجاءِ زندگيءَ جي ڏکين راهن کي وڌيڪ ڏکيو بڻائي ڇڏي ٿي، اهو نامڪمل نظريو آهي جيڪو حقيقتن جي قريب هوندي به انسان ذات لاءِ تباهي ۽ موت جو پيغام آهي ۽ مان پهريون دفعو انهن راهن کان هٽي مايوسين کي قبول ڪندي، انهن جي معرفت اميدن تائين پهچڻ جي ڪوشش ڪري هڪ نئين نظريي Pessimistic optimism کي پنهنجي لکڻين ۾ متعارف ڪرايو آهي.
”ورکا“ ۾ به اهڙين ئي مايوسين کي چٽيو ويو آهي، ڪنهن به شيءِ تي ڦولن جي ورکا ڪرڻ عقيدت ۽ پيار جي نشاني آهي، هڪ انسان پنهنجي محبوب جي قبر کي پيار ڪري ٿو، ان کي چمي ٿو، حالانڪ قبر مايوسين جو Symbol آهي، پر هڪ انسان جي قبر سان عقيدت ۽ دنيا کي قبرستان سان تشبيهه ڏئي ان تي گل نڇاور ڪرڻ Optimism کي ظاهر ڪري ٿو، ”ڪارو پهاڙ“ ۾ موت کانپوءِ جي زندگيءَ کي نندي انسان جي مادي هجڻ جا ثبوت پيش ڪيا ويا آهن، دنيا ۾ ٿيندڙ هر جدوجهد کي موت سان مقابلو قرار ڏئي مايوسين کي اڀاريو ويو آهي، ڇو جو موت حقيقت آهي ۽ ان کي شڪست بي وقوفي. انسان کي اهو سوچڻ تي مجبور ڪيو ويو آهي ته زندگي سزا آهي، جيڪا موت تائين انسان سان لاڳو آهي، پر ڪهاڻيءَ جو ڪردار آپگهات ڪري زندگيءَ کي معمولي سزا نه ٿو ڏيڻ چاهي، پر پنهنجي ڪاهلين مان نڪري وڌيڪ محنت طرف مائل ٿئي ٿو ۽ اهڙي نموني خودسوزيءَ جي واٽن تان لنگهي شدت سان جيئڻ جو پهه ڪري آپگهات جهڙي معمولي شيءِ کان ڪناراڪشي اختيار ڪري ٿو.
”پل جي پريان“ ۾ هر مايوس انسان آپگهات ۾ نجات ڳولي ٿو، پر هڪ لنگڙو ۽ چيچلائيندڙ انسان مصيبتن ۾ رهندي به ان ڪري جيئرو آهي ته هو هڪ انڌي عورت سان ئي صحيح، پر پيار ڪري ٿو ۽ اهو پيار ئي هن جي مايوس زندگيءَ جي آس بڻجي، هن کي ٻين نراس انسانن کان منفرد ڏيکاري ٿو.
”ڪافر ديوتا“ ۽ ”گوڊوٽ جو جنم“ سادن لفظن ۾ لکيل ٻه ڪهاڻيون آهن، جيڪي انساني عظمت، ٻڌي ۽ امن جو سنيهو ڏين ٿيون.
”پل جي پريان “ هڪ طويل شاعراڻي لهجي ۾ لکيل ڪهاڻي آهي، جنهن ۾ آمريڪي اديب هاٿورن جي لکڻين جو تاثر ملي ٿو، هاٿورن اهو آمريڪي اديب آهي، جنهن کي جيئري ڪو به Response نه مليو، ڇو جو هو مستقبل جو ليکڪ هيو ۽ اڄ واقعي ئي حال ثابت ڪري ڏيکاريو ته ڪي ڪي انسان پنهنجي وقت کان پهريان پيدا ٿيندا آهن، آءُ ڪنهن به تاثر کانسواءِ ان ڪهاڻيءَ ۾ هاٿورن جي سحرانگيزيءَ کي ڀرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي، جنهن منهنجي خيال ۾ افساني کي نئون موڙ ڏنو آهي، اهو بلڪل نئون تجربو آهي، جنهن ڪري آءُ چئي نه ٿو سگهان ته ان ۾ ڪيتري قدر ڪامياب ويو آهيان.
آخر ۾ انهن دوستن جا ٿورا جن هن ڪتاب آڻڻ ۾ سهڪار ڪيو.
رسول ميمڻ
10-2-1979
گلستان هوٽل گهٽي،
بئريج روڊ سکر سنڌ.