باب پهريون: فوجي جرنيلن جي ملڪ دشمني
عدل ۽ انصاف سان جيڪا مذاق ڪئي وئي، مان ان جو تفصيل پيش ڪرڻ نه ٿي چاهيان. ڇاڪاڻ ته اها ڳالهه سڄي دنيا تي واضح آهي ته پاڪستاني فوج جي جرنيلن ۽ ڪجهه ججن جي ملي ڀڳت سان ڪهڙي طرح بي ايمانيءَ ۽ بد ديانتيءَ سان ذوالفقار علي ڀٽي تي ڪيس هلايو ويو.
ان جا ٻه اهم نتيجا نڪتا، پهريون اهو ته جنرل هاڻي به پاڪستان پيپلز پارٽي کي تباهه ڪرڻ چاهين ٿا، ڇاڪاڻ ته اها ملڪ جي سڀ کان وڌيڪ طاقتور ۽ وڏي پارٽي آهي. ان کي عوام جو اعتماد ۽ محبت حاصل آهي. ٻيو اهو ته مان ان شخص جي ڌيءُ آهيان، جيڪو پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جو باني هو. هيءَ پارٽي اڄ به قائم آهي. ان جي قيام جي وضاحت پيش ڪرڻ ضروري آهي. پاڪستاني فوجي ٽولي پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جي چونڊيل حڪومت جو تختو اونڌو ڪري ڇڏيو هو، ان حڪومت جو سربراهه ذوالفقار علي ڀٽو هيو. جنهن کي سوليءَ تي چاڙهيو ويو. ۽ هاڻي هي ٽولو ذاتي بغض جي بنياد تي بيگم نصرت ڀٽو ۽ منهنجي قيادت کي ختم ڪرڻ جي ڪوشش ڪري رهيو آهي. اهو ٽولو پاڪستان پيپلز پارٽيءَ کي نقصان پهچائڻ جو ارادو رکي ٿو. حڪومت اهو راڳ ڳائي رهي آهي ته اسان پارٽيءَ جي قيادت پنهنجي خاندان تائين محدود رکڻ جا خواهشمند آهيون. اسان کي حڪومت جي انهيءَ بي بنياد پروپيگنڊا تي ڏک پهچي ٿو ته اسان ملڪ تي موروثي طور تي حڪمراني ڪرڻ چاهيون ٿا.
مان اهڙي ڪنهن به ارادي جي سخت لفظن ۾ ترديد ڪريان ٿي. پاڪستان پيپلز پارٽي غريبن ۽ بي وس ماڻهن جي پارٽي آهي. اها سماجي انصاف جي لاءِ پاڻ پتوڙي رهي آهي. ان جو خاص نعرو اهو آهي ته سڀني ماڻهن کي ’ماني، ڪپڙو ۽ سر ڍڪڻ لاءِ ڇت‘ (روٽي، ڪپڙا اور مڪان) مهيا ڪئي وڃي ۽ اهو قدم سماجي معيشت جي ذريعي ڪيو ويندو. پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جي سياست جمهوريت تي ٻڌل آهي ۽ ان کي اسلامي طرز حيات تي مڪمل ڀروسو آهي.
هاڻي انهن حالتن ۾ هڪ اهڙي پارٽي ۾ موروثي حڪومت جي گنجائش ڪئين ٿي سگهي ٿي؟ مان ان ڳالهه تي زور ڏيڻ گهران ٿي ته اسان مان ڪو به اهو خواب ۾ به سوچي نه ٿو سگهي ته پارٽي جي قيادت هڪ گهراڻي يا خاندان تائين محدود رهي ۽ اسان جو خاندان ڪنهن غير معمولي اهميت يا عهدي لاءِ ڪوششون پيو ڪري.
آخرڪار منهنجي شهيد والد پارٽي جي قيادت منهنجي ماءُ جي حوالي ڇو ڪئي؟ ۽ منهنجي والده اهو اهم ڪم ۽ ذميواري منهنجي حوالي ڇو ڪئي؟ ان جي وضاحت سولي آهي.
[b]دهشت يا لالچ جي ترغيب
[/b]فوجي جرنيل ۽ سندن حڪومت پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جي مقبوليت کان خوفزده آهي. هو ان پارٽيءَ کي تباهه ۽ برباد ۽ ڪنهن نه ڪنهن طرح بدنام ڪرڻ لاءِ زمين آسمان هڪ ڪري رهيا آهن، انهن جون سڀ کان وڌيڪ وڏيون وڏيون چالون ٻه ئي آهن. عام ورڪرن ۽ هيٺين سطح جي ڪارڪنن ۾ دهشت پکيڙي وڃي ۽ ضلعي، ڊويزنل ۽ مرڪزي سطح تي ناميارن اڳواڻن کي اجتماعي ۽ انفرادي طور تي سرڪاري عهدن ۽ ٻين نوازشن ذريعي ورغلايو وڃي. ۽ اهي به افواهه ڦهلايا وڃن ته هو رشوت خور آهن.
هو پنهنجون ذاتي رنجشون ڪڍڻ لاءِ پاڪستان پيپلز پارٽي جي اڳوڻي حڪومت جي ناميارن اڳوڻن وزيرن ۾ اختلاف پيدا ڪرڻ جون چالون هلي رهيا آهن. ۽ اها به بدبختي آهي جو پاڪستان پيپلز پارٽي جا ڪجهه فرد فوجي ٽولي جي لالچ ۽ لوڀ جو شڪار ٿي ويا آهن. ذوالفقار علي ڀٽو ڏٺو هو ته پارٽيءَ ۾ اختلاف پيدا ڪرڻ لاءِ ڪهڙا ڪهڙا حربا استعمال ڪيا ويا ۽ سڄي پارٽيءَ کي مختلف گروهن ۾ ورهايو ويو. پارٽيءَ جي صدارت جو عهدو پنهنجي بيوهه کي سونپڻ جو فيصلو ان لاءِ ڪيو ويو ته فوجي جرنيلن جي منصوبي کي خاڪ ۾ ملايو وڃي ۽ پاڪستان پيپلز پارٽيءَ کي بچايو وڃي. ان کان سواءِ ٻيو ڪو به سبب نه هيو. شهيد ذوالفقار علي ڀٽو پنهنجي ذاتي مفاد ۽ خاندان پرستيءَ کان مٿانهين سوچ رکندڙ هيو.
ان لاءِ ئي منهنجي والدهه نصرت ڀٽو صاحبه مون کي پارٽيءَ جو سربراهه نامزد ڪيو. جرنيلن پنهنجون چالون تيز ڪري ڇڏيون ۽ هنن لالچ ۽ لوڀ ۾ ورتل ڪجهه ماڻهن کي پنهنجو پاڻ سان ملائي ورتو. پر الله تعالى جي فضل ۽ ڪرم سان پارٽي مستحڪم رهي ۽ ان تي ڪو به اثر نه پيو. جنهن به شخص فوجي ٽولي سان تعاون ڪيو، اهو عوام جي نظرن ۾ بڇڙو ٿيو. مڙني پابندين جي باوجود مان پنهنجي پارٽي عهدي تي ڄميل رهيس ۽ ان جي قيمت مون کي مسلسل ادا ڪرڻي پئي. ته جيئن پارٽيءَ ۾ اتحاد ۽ استحڪام برقرار رهي. ڪو به منهنجي ايمانداريءَ تي شڪ نه ٿو ڪري سگهي، ڪو به ان ڳالهه تي يقين ڪري نه ٿو سگهي ته فوجي جرنيلن جي ٽولي مون کي به لالچ ڏني ته منهنجي پارٽيءَ کي جائز پارٽي تسليم ڪيو ويندو يا مون کي ڌمڪيون ڏنيون ويون ته مان عوام سان همدردي ڪري رهي آهيان.
منهنجو پارٽيءَ سان ڪو به ذاتي مفاد لاڳاپيل نه آهي. ۽ نه ئي اهڙو ڪو قدم کڻڻ جو منهنجو ڪو مقصد يا خواهش آهي. مان في الحال عوام کي هڪ اهڙو پروگرام پيش ڪري رهي آهيان ته جيئن سندن دل ۽ دماغ ۾ ڪو به شڪ باقي نه رهي ته اسان مان ڪو به مستقبل ۾ طاقت حاصل ڪري پنهنجي هٿ ۾ رکڻ گهري ٿو يا پنهنجي خاندان تائين محدود رکڻ گهري ٿو.
هڪ ٻيو الزام، مجموعي طور تي پارٽيءَ تي لڳايو پيو وڃي ته اسان شهيد جمهوريت ۽ سوشلزم ذوالفقار علي ڀٽو جي سرگرم عملي زندگي جو استحصال ڪري رهيا آهيون. ۽ سندس عوام کي متحد ڪرڻ وارين ڪاوشن مان ذاتي فائدو حاصل ڪري رهيا آهيون. هڪ اعتبار کان اهو صحيح آهي پر معنوي طور تي اهو بلڪل ڪوڙ آهي، مون کي ان جي وضاحت ڪرڻ گهرجي.
ذوالفقار علي ڀٽو پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جي پروگرام جو خالق هيو. جيتوڻيڪ ٻين شخصيتن به ان جي مدد ڪئي هئي، انهن جي خدمتن کي نظر انداز ڪري نه ٿو سگهجي. ان پروگرام جي پويان اها قوت لڪل هئي ته غريبن ۽ بي يارو مددگار عوام لاءِ سچائي ۽ خلوص سان ڪم ڪيو وڃي. هيءُ اهو رهنماءُ هيو، جيڪو هڪ پروگرام (مقصد) لاءِ جيئرو رهيو ۽ پوءَ شهادت ماڻي. اهو پروگرام عوام جي قسمت سنوارڻ جو پروگرام هيو، ان کان سواءِ اسان پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جا ڪارڪن معذور ٿي ويا هئاسين. سڄي خاندان ۾ ته ڇا پر سڄي پارٽيءَ ۾ ڪو به اهڙو شخص نظر نه ٿو اچي، جيڪو شهيد ڀٽو جو ڪردار مڪمل طور تي بهتر نموني ادا ڪري سگهي.
اها به هڪ حقيقت آهي ته عوام کي شهيد ڀٽو سان بي پناهه محبت هئي. ان لاءِ انهن جو مثال پيش ڪرڻ انتهائي ضروري آهي. عوام سان سندس محبت ان ڳالهه جي وضاحت ڪري ٿي ته فوجي جرنيلن جي ٽولي پنهنجي بقا لاءِ کيس قتل ڪيو ته جيئن استحصال پسندن جي حڪومت ٻيهر منظر عام تي اچي. جيڪڏهن اهو الزام اسان تي لڳايو وڃي ٿو ته اسان ان کي خوشيءَ سان تسليم ڪريون ٿا.
[b]امتيازي سلوڪ جي خواهش وارو الزام
[/b]اسان مان ڪو به ڪارڪن ڪنهن به امتيازي سلوڪ جي دعوى نه ڪري رهيو آهي يا ڪنهن به عارضي يا مستقل طاقت جي حاصلات جو خواهشمند نه آهي. حڪمرانن طرفان اسان جي ڪارڪنن مٿان اهڙي خواهش يا دعوى جو الزام ڪوڙو ۽ شرارت جوڳي پرچار آهي. عوام بيوقوف ناهي، هڪ جمهوري ۽ سوشلسٽ پارٽيءَ تي اهو الزام مڙهي نه ٿو سگهجي.
اسان تي هڪ ٻيو الزام هنيو پيو وڃي ته پاڪستان پيپلز پارٽي هڪ جمهوري پارٽي نه آهي، وٽن ان جو ڪهڙو ثبوت آهي؟ اهو الزام هنيو پيو وڃي ته پارٽيءَ اندر ڪڏهن به عهديدارن لاءِ چونڊ نه ٿي آهي. آئون تسليم ڪريان ٿي ته اهو الزام ڪافي حد تائين صحيح آهي. اسان مقامي، ضلع ۽ صوبائي سطح تي پارٽيءَ اندر چونڊون نه ڪرايون آهن، پر ڇا اهو ان جو اڪيلو ثبوت آهي ته اسان جي پارٽيءَ جمهوري پارٽي نه آهي يا پارٽيءَ اندر هڪ خاندان جي ڊڪٽيٽرشپ آهي؟ آئون ان کي قطعن غلط قرار ڏيان ٿي، اسان جمهوريت جي جذبي سان سرگرم عمل آهيون. ان ڳالهه جي به وضاحت ڪرڻ ضروري آهي.
1967ع جي آخر ۾ هيءَ پارٽي قائم ڪئي وئي هئي. جنهن بعد هن پارٽيءَ پنهنجي دور جي هڪ ڊڪٽيٽر ايوب خان سان مهاڏو اٽڪايو ۽ مٿس بي پناهه ظلم ۽ ستم نازل ڪيو ويو. جنرل ايوب خان جي حڪمراني واري دور ۾ پارٽيءَ کي معمول جي مطابق سياسي سرگرميون سرانجام ڏيڻ جي شايد ئي ڪا اجازت ڏني وئي.
اها ڳالهه به ذهن ۾ رکڻ گهرجي ته پاڪستان پيپلز پارٽي هڪ اهڙي انقلابي پارٽي هئي، جيڪا جاگيردارانه ظلم جو خاتمو ڪرڻ ۽ سرمائيداري نظام کي ناس ڪرڻ گهري پئي. نئون انقلابي پيغام جهنگ جي باهه وانگر پکڙجڻ لڳو. 1967ع جي آخر تائين عوام بغاوت جو علم بلند ڪرڻ شروع ڪيو. ۽ ڇهن مهينن ۾ ايوب خان جي 11 سالن واري آمرانه حڪومت واريءَ جي ڪوٽ وانگر ڊهي پٽ پئجي وئي.
فوجي جرنيلن جو ٽولو پنهنجي حرڪتن کان نه مڙيو. جنرل يحى خان کي نئون مارشل چيف بڻايو ويو. اها به هڪ سازش هئي، اخباري دنيا ۾ کيس ”ياهو“ جي نالي سان پڪاريو ويندو هو. هو فقط ڪاغذي گهوڙا ڊوڙائڻ (خيالي پلاءَ پچائڻ) ۾ تيز هيو.
عوامي سطح تي ڪو به سياسي ڪم سرانجام ڏيڻ جي هن ڪڏهن به اجازت نه ڏني. ان جو سبب اهو هيو ته شروع ۾ هن سال ۾ هر چئن مهينن بعد عوام جا مطالبا تسليم ڪرڻ جو سلسلو شروع ڪيو. ان ڪري کيس شروع ۾ ڪاميابي حاصل ٿي. هن عام چونڊن جي هڪ تاريخ جو اعلان ڪيو ۽ مڪمل سياسي سرگرمي شروع ڪرڻ جي اجازت ڏني. اهو سلسلو تقريبن هڪ سال هليو.
عام چونڊن بعد ملڪ اوڀر پاڪستان واري بحران جو شڪار ٿي ويو. ان المناڪ داستان جي سڀني کي خبر آهي. پاڪستاني فوج چونڊن جا نتيجا قبول ڪرڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو، ۽ اوڀر پاڪستان ۾ فوجي سطح تي قتل ۽ خونريزي جي بازار گرم ڪئي وئي. ان سان گڏ فوجي ٽولي اولهه پاڪستان ۾ سياسي سرگرمين ۽ اظهار جي آزادي تي سخت پابنديون لاڳو ڪري ڇڏيون. سڄو ملڪ سڪتي جي حالت ۾ هليو ويو.
وڏي تيزيءَ سان ڀارت سان جنگ شروع ٿي وئي، ان ۾ فوج کي شرمناڪ شڪست جو منهن ڏسڻو پيو. ۽ پاڪستان جي هٿياربند فوج جي سڄي اڀرندي ڪمان کي غير مشروط طور هٿيار ڦٽا ڪرڻا پيا. پاڪستان جي جسم جو هڪ عضوو ڪٽجي ڌار ٿي ويو. ڀارت 91 هزار سپاهين کي جنگي قيدي بڻائي ورتو. نه صرف اوڀر پاڪستان الڳ ٿي ويو، پر اولهه پاڪستان جي 5 هزار چورس ميلن جي ايراضيءَ تي ڀارت قبضو ڪري ورتو. الهندي مورچي تي پاڪستاني فوج جي ڪارڪردگي افسوناڪ حد تائين مايوس ڪندڙ هئي.
اهو مڙني پاڪستانين تي ڪارو وار هيو، مايوسي، انتشار ۽ شڪست جي ان اونداهي دؤر ۾ فوجي جنتا وڏي هوشياريءَ سان نئين پاڪستان جي اقتدار جون واڳون پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جي حوالي ڪري ڇڏيون. اهڙيءَ طرح پارٽيءَ کي نه ته پاڻ کي منظم ڪرڻ جو وقت ملي سگهيو ۽ نه ئي موقعو. دراصل پاڪستان پيپلز پارٽي هڪ تحريڪ هئي، هڪ طوفاني ۽ انقلابي تحريڪ هئي. پر ملڪ سياسي ويڙهه جو شڪار هيو ۽ منهن ڀر ڪري پيو هو. ڇاڪاڻ ته شڪ هيو ته صرف اولهه پاڪستان ۾ اتحاد برقرار رکي سگهجي پيو. فوجي ٽولي جو خيال هو ته اوڀر پاڪستان ۾ گهرو ويڙهه جي ڪيفيت ڪنهن نه ڪنهن صورت ۾ برقرار رهندي. ان خيال بعد فوج اولهه پاڪستان جي فاتح پارٽي، پاڪستان پيپلز پارٽي کي ٽوڙڻ جي منصوبابندي ڪرڻ شروع ڪئي. ذوالفقار علي ڀٽو جي ڪتاب ”گريٽ ٽريجڊي“ ۽ ان وقت ڏنل بيانن جو ٻيهر مطالعو ڪرڻ سان اها حقيقت پڌري پٽ ثابت ٿئي ٿي.
جڏهن شهيد ڀٽو، عوامي حڪومت جي واڳ سنڀالي ته ان حڪومت جي قيادت ۽ رهنمائي ڪرڻ وارن ۾ پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جي چيئرمين کان سواءِ ٻيو ڪو به موجود نه هيو. سندس پهرين ترجيح پارٽي نه پر ملڪ جي وحدت قائم رکڻ هئي، سڄي قوم کي متحد ڪرڻو هيو. ۽ ان جي بقا ۽ اتحاد جي لاءِ هڪ نظرياتي بنياد قائم ڪيو ويو. عوام کي يقين ڏيارڻ ۽ سندن حوصلي افزائي ڪرڻ هئي. ان کان سواءِ هٿياربند فوج کي به حوصلي شڪنيءَ کان بچائڻو ۽ کيس هڪ ڀيرو ٻيهر جنگجو فوج بنائڻو هيو. اها ڪيفيت فوج ۾ ان وقت برقرار نه هئي. ملڪ جو نه ته ڪو آئين هيو ۽ نه ئي سياسي ادارو، جيڪو ان ذلت جوڳي موقعي تي ملڪ کي درپيش مسئلن جو حل تلاش ڪري سگهي. ان وقت عوام جاگيرداري نما سرمائيدارنه نظام جي ظلمن ۽ زيادتين جو شڪار هيو. کين تڪڙي سڪون ۽ راحت جي ضرورت هئي.
[b]پارٽيءَ جا تڪڙا قدم
[/b]پاڪستان پيپلز پارٽيءَ کي اهي سڀ ڪم هڪ وقت سرانجام ڏيڻا هيا. ان انقلابي سڌارن جا قدم کنيا، معيشت تي ٻڌل سڀ وڏا ادارا قومي تحويل ۾ ورتا ويا. وقت ضايع ڪرڻ کان سواءِ زرعي سڌارن جو ڪم هٿ ۾ کنيو ويو. ان جو اهو مقصد هيو ته پاڪستان جي نانءَ تي جيڪو ڪارو داغ لڳو هو ان کي مٽايو وڃي. ياهو (يحى خان) جي فوجي ٽولي ۽ پاڪستاني فوج جي ڪرتوتن پاڪستانين جي عزت مٽيءَ ۾ ملائي ڇڏي هئي. پاڪستان جو عالمي وقار ذلتن جي اونداهي غار ۾ غرق هيو.
ذوالفقار علي ڀٽو جو گهڻو وقت بين الاقوامي معاملن تي صرف ٿيڻ لڳو. حالتن جي اها ئي گهرج هئي. ملڪ جو 5 هزار ميل علائقو دشمن ملڪ جي قبضي هيٺ هيو. 91 هزار پاڪستاني جنگي قيدي ڀارتي جيلن ۾ قيد هيا. پاڪستان جو ڪو به خيرخواهه ۽ دوست نه هيو. ان جو معاشي نظام ڊانواڊول ٿي چڪو هو. ڀارت ۽ بنگلاديش جا لاڳاپا هڪ مستحڪم بنياد تي قائم ٿي رهيا هئا. قانوني يا نظرياتي نقطه نظر سان ملڪ هڪ قوم جي حيثيت سان يڪجا نه هيو. قوم جي تعمير لاءِ هڪ نئون عهدنامو مرتب ڪرڻو هيو. انهن مان هرهڪ ڪم انتهائي پيچيده ۽ وقت طلب هيو. ذوالفقار علي ڀٽو ان لاءِ هر روز 18 ڪلاڪ ڪم ڪندو رهيو. پارٽي معاملن تي ڌيان نه ڏئي سگهڻ تي هن معذرت جو اظهار ڪيو ۽ پوءِ هڪ ڀيرو ٻيهر چونڊن جو وقت مٿان اچي بيٺو. ان دوران آمريڪي سي آءِ اي جيڪو ڪردار ادا ڪيو، ان جو داستان سڀني مٿان واضح آهي. پارٽيءَ جون چونڊون نه ڪرائي سگهڻ جي اهم سببن مان هڪ سبب دلچسپ ۽ ڌيان طلب به آهي. 5 جولاءِ 1977ع تي جڏهن فوجي جرنيلن جي ٽولي اقتدار تي قبضو ڪيو ته قانوني طور تي ڪا به سياسي سرگرمي ممڪن نه هئي. اسان مان ڪو به پارٽيءَ ۾ داخلي جمهوريت تي روشني وجهڻ نه ٿو گهري. نه ئي اسان ڪن رعايتن جا گهرجائو آهيون. موجوده حالتن کي سامهون رکندي حقيقتن تي روشني وجهي سگهجي ٿي.
آئون واعدو ڪريان ٿي ته جڏهن به حالتون سازگار ٿيون ته مڙني سطحن تي پارٽيءَ جون چونڊون ڪرايون وينديون. اهو ڪو حتمي فيصلو نه آهي. جيئن ئي سياسي سرگرميون قانوني طور تي جائز قرار ڏنيون وينديون ته اسان پاڪستان پيپلز پارٽي ۾ اندرين سطح تي چونڊون ڪرائينداسين. مڙني سطحن تي ليڊرن جي چونڊ عمل ۾ اچي ويندي. ان سلسلي ۾ ڪنهن به قسم جي غلط فهمي ذهنن ۾ نه رهڻ گهرجي.
اسان جي پارٽي کاٻي ڌر جي پارٽي آهي. نظرياتي طور تي هڪ آزاد خيال ۽ غير قدامت پسند پارٽي آهي. ان جو پروگرام سوشلزم تي ٻڌل آهي ۽ ديني معاملن ۾ ان اسلامي قدرن کي سيني سان لڳايو آهي. مان هن موقعي تي هڪ ڳالهه جي وضاحت ڪرڻ بهتر سمجهان ٿي. فوجي ڊڪٽيٽرن اسلام جي اعلى قدرن جي تحفظ جي جيڪا ڪوڙي دعوى ڪئي آهي، اسان نظرياتي، سياسي ۽ اقتصادي هر اعتبار سان ان کان لاتعلقي ظاهر ڪريون ٿا. دراصل اسلامي يا پاڪستاني نظرئي جي پردي ۾ هو فوجي ۽ غير فوجي ڪامورا شاهي نظام جي مدد سان جاگيردارانه ۽ سرمائيدارانه طبقن جو مڪروه چهرو لڪائڻ گهرن ٿا.
[b]پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جون ترجيحون
[/b]پاڪستان پيپلز پارٽي جو موومينٽ فار دي ريسٽوريشن آف ڊيموڪريسي (ايم آر ڊي) يعني تحريڪ بحاليءَ جمهوريت جي اڪثر اڳواڻن جي متعلق پنهنجو هڪ نقطي نظر آهي، پر مان ان پروگرام جي متعلق پهريان به ڪٿي ڪجهه چئي چڪي آهيان. موجوده حالتن جي تقاضا اها آهي ته مڙئي جمهوري قوتون هڪ وسيع قومي پليٽ فارم تي متحد ٿي وڃن ۽ جيڪي ماڻهو اهو چاهين ٿا ته عوام کي پنهنجي مستقبل جي فيصلي ڪرڻ جو اختيار ملڻ گهرجي ۽ فوج کي عوام تي پنهنجو قبضو ڄمائڻ يا پنهنجي مرضي مڙهڻ جي ڪنهن به موقعي کان محروم ڪيو وڃي. انهن کي، فوج کي پنهنجن بيرڪن ۾ واپس موڪلڻ واري گهٽ ۾ گهٽ پروگرام کي عملي شڪل ڏيڻ لاءِ متحد ٿيڻ گهرجي. هيءُ ڪم مڙني ذريعن کي استعمال ڪري سرانجام ڏيڻو پوندو.
پاڪستان پيپلز پارٽي تسليم ڪري ٿي ته موجوده غير معمولي حالتن ۾ ان خاص مقصد کي ڪنهن به ٻئي پروگرام تي فوقيت حاصل آهي. جيڪي ماڻهو چون ٿا ته پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جو پنهنجو پروگرام مهل ۽ موقعي جي مناسبت موجب نه آهي، اهڙي ڳالهه نه آهي. اهڙن ماڻهن لاءِ مان اهو بيان ڏئي رهي آهيان ته هو سياسي ڪارروائي جي سماجي تصور کي نظرانداز ڪري ڇڏيندا آهن. منهنجي ان بيان جو مطلب اهو آهي ته اسان موجوده فاشسٽ ۽ ڊڪٽيٽرانه فوجي نظام کي مڙني گهربل ذريعن سان پاڙئون پٽي اڇلڻ واري پنهنجي تڪڙي مقصد کي حاصل ڪرڻ لاءِ پنهنجي پارٽي پروگرام کي پوئتي رکڻ لاءِ رضامند ٿي ويا آهيون.
جڏهن منهنجي ان بيان جو جائزو ورتو وڃي ٿو ته ان کي ايم آر ڊي جي ٻين اڳواڻن کان مختلف تصور ڪيو وڃي ٿو. منهنجو نقطه نظر اهو آهي ته فوجي نظام کي پاڙئون پٽي اڇلڻ لاءِ سڀ ذريعا استعمال ڪيا وڃن. جڏهن ته باقي ميمبر صرف روايتي يا آئيني ذريعن تي زور ڏئي رهيا آهن. ڇاڪاڻ ته موجوده حڪومت جو نظام مارشل لا جو حامي ۽ ترجمان آهي ۽ هتي نه ته ڪنهن سياسي سرگرميءَ جو عمل دخل آهي، نه ئي پريس کي آزادي آهي يا ٻيا شهري حق ڏنا ويا آهن يا آزاد عدالتون قائم آهن. انهن حالتن ۾ آئيني ذريعن جي ڳالهه ڪرڻ نيڪ خواهشن جون دعائون ڏيڻ کان گهٽ نه آهي، انهن حالتن ۾ ڪجهه به نه ٿو ڪري سگهجي. عوامي سطح تي ڪا به ڪارروائي ٿي نه ٿي سگهي. ڇاڪاڻ ته فوجي جنرلن جو ٽولو اهو ڪڏهن به برداشت نه ڪندو ته عوام مارشل لا جي سختين ۽ پابندين کي ٽوڙڻ جي ڪوشش ڪري. انهن حالتن ۾ ڏاڍ ۽ ڏهڪاءَ جي ان سرحد کي عبور ڪرڻ ناممڪن آهي.
ٻئي طرف اسان پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جا ماڻهو ٻنهي پروگرامن کي سنجيدگيءَ سان گڏوگڏ کڻي هلنداسين، تڪڙي پروگرام کي به ۽ پارٽي پروگرام کي به. اسان انهن ٻنهي پروگرامن جي مقصدن کي حاصل ڪرڻ جو قسم کڻون ٿا. باقي ٻيا ماڻهو جيڪي حقيقي طور تي ڪجهه ڪرڻ جا خواهشمند آهن، انهن کي اسان جي ڳالهه ٻڌڻي پوندي. خاص ڪري انهن پارٽين جا اهي ڪارڪن جن کي انساني آزاديءَ جي تحفظ جو خيال آهي. انهن کي اسان سان هٿ هٿ ۾ ملائي هلڻو پوندو. ان کان سواءِ ٻيو ڪو به چارو نه آهي. جيڪڏهن اسان سياسي نصب العين جي نفسياتي پهلو کي ذهن ۾ رکي حالتن جو غور سان جائزو وٺنداسين ته اهو سمجهڻ ۾ ڪا به تڪليف نه ٿيندي ته انساني حقن ۽ قدرن سان اسان جو گهرو لاڳاپو آهي. اهو ئي اسان جي پروگرام جو خاص نقطو آهي. ان پروگرام هيٺ اسان عوام کي مجبور ڪري سگهون ٿا ته هو پاڪستاني فوجي ٽولي جي فاشسٽ نظام کي شڪست ڏيڻ واري مقصد کي اوليت ۽ فوقيت ڏئي.
ماڻهو جمهوريت جا فلڪ شگاف نعرا ان وقت تائين لڳائي نه ٿا سگهن، جيستائين ان کي عملي جامو پهرائڻ وارو اعلان نه ڪيو وڃي. جيڪڏهن اها ڳالهه نه هوندي ته هو اهڙي پروگرام کي سياسي طور تي ناموزون تصور ڪندا. اسان جو عقيدو آهي ته اسان کي اهو ئي ڪجهه ڪرڻ گهرجي، جنهن کي اسان صحيح سمجهون ٿا. ان سان عوام تي پنهنجي مٿان مڙهيل خود ساخته خاموشيءَ کي ٽوڙڻ لاءِ دٻاءُ وجهي سگهجي ٿو. جيڪڏهن اسان فقط ان وقت منظم ٿي سگهياسين ۽ ڪنهن سياسي ريلي ۽ جلسي کي خطاب ڪري سگهياسين، جڏهن مارشل لا حڪومت اسان کي ان جي اجازت ڏيندي ته پوءِ عوام کي سجاڳ ڪرڻ جي ڪيفيت پيدا ٿيندي. اسان جو پروگرام سماج کي انساني قدرن سان گڏ تبديل ڪرڻ آهي. انهيءَ پروگرام جو آزادي جي بحاليءَ وارن تڪڙن مقصدن کي حاصل ڪرڻ واري عزم سان ڪو به ٽڪراءُ ڪونهي. دراصل ٻئي هڪ ئي منزل ڏانهن ويندڙ ٻه رستا آهن. پر مان ته ايئن چونديس ته اسان جي هڪ پروگرام تي عمل ڪرڻ کان سواءِ ڪو به شخص عمل جي ميدان ۾ داخل ٿي نه سگهندو ۽ تڪڙن مقصدن کي حاصل ڪرڻ واري پروگرام کي نقصان رسي سگهي ٿو. اها سستي قسم جي عملي سياست نه آهي. اسان انسانيت دشمن فوجي نظام جون پاڙئون پٽڻ واري مقصد هيٺ ٻين پارٽين جي سربراهن ڏانهن سچائي سان تعاون جو هٿ وڌايو آهي. اسان ان مقصد جي حاصلات لاءِ ساڻن قدم سان قدم ملائي هلنداسين. اها ڪيفيت ان وقت تائين موجود رهندي جيستائين هو پنهنجي منزل تائين نه پهچندا. يا ته هو رستي کان هٽي ويندا ۽ ڪنهن نه ڪنهن مرحلي تي ظالمن ۽ ڏاڍ ڪندڙن سان ملي ويندا يا هو ان وقت تائين اسان سان گڏ رهندا جيستائين اسان پنهنجا مقصد حاصل ڪري نه وٺنداسين.
پوئين معاملي ۾ ان جدوجهد جي ذميواري اسان تي ان وقت تائين عائد رهندي، جيستائين اسان پنهنجي پروگرام کي حاصل ڪري نه ٿا وٺون. اها ڳالهه سڀني تي واضح هجڻ گهرجي. ڪو به اهو نه چئي ته کيس اها خبر نه هئي ته اسان ڪهڙي مقصد لاءِ ثابت قدم رهيا آهيون. اڳ به ڪيترائي ڀيرا عرض ڪري چڪي آهيان ته اسان سياست ۾ ظلم ۽ تشدد جا قائل نه آهيون، پر اسان گهٽين، محلن، بازارن، ڪارخانن ۽ ٻنين ۾ پرامن سياسي سرگرمين جا خواهشمند آهيون. جن ۾ مڙني عوامي جذبو رکندڙ پاڪستانين کي شرڪت ڪرڻ گهرجي. اسان جنرل ضياالحق جي حڪمن جو انتطار نه ڪنداسين ته اسان کي فلاڻو قدم کڻڻ گهرجي يا فلاڻو ڪم نه ڪرڻ گهرجي. اسان عوام سان گڏ هونداسين. اسان اهو ئي ڪنداسين، جنهن کي اسان ضروري سمجهون ٿا. اسان بنا ڪنهن ضرورت جي عوام جون جانيون خطري ۾ نه وجهنداسين يا فوج سان جهڳڙو فساد نه ڪنداسين. پر ٽڪراءَ جي خوف کان اسان فوجي دڪٽيٽرشپ جا آڏو گوڏا به نه کوڙينداسين.
ايم آر ڊي سان اسان جو الحاق خلوص ۽ سچائي تي ٻڌل آهي. ان جو مقصد فوجي حڪومت کي اونداهي جي ڪُنَ ۾ اڇلي ڦٽو ڪرڻو آهي. ان جو مقصد پاڪستاني فوج تي ٻڌل ملڪ جي سياسي ۽ سماجي زندگيءَ جي ٻانهن مروڙي ڇڏڻي آهي. اسان پنهنجي ان مقصد جي متعلق سنجيده آهيون ۽ ايم آر ڊي جي ٻين ڪارڪنن ۽ اڳواڻن مان به ان قسم جي سنجيدگيءَ جي اميد رکون ٿا. پر انهن جي دلچسپيءَ يا سنجيدگيءَ ۾ گهٽتائي يا ڪنهن قسم جي بددليءَ سبب اسان اڻ ڄاڻايل مدي تائين خاموش نه رهنداسين. اسان ايم آر ڊي جي انهن اڳواڻن کي پاڻ سان گڏ کڻي هلنداسين، جيڪي ان مقصد کي حاصل ڪرڻ واري پروگرام ۾ سنجيدگيءَ سان اسان جو ساٿ ڏيندا. ايم آر ڊي جي ٻين اڳوڻن کي تڪڙي پروگرام جي حاصلات لاءِ اسان کان الڳ ٿيڻ جي آزادي هوندي. پر اسان پنهنجي منزل طرف اڳتي وڌندا رهنداسين.
ان جو مطلب اهو ٿيو ته جيئن ئي اسان جو ننڍي کان ننڍو مقصد حاصل ٿي ويندو يعني مارشل لا يا فوجي حڪمران ٽولي کي اقتدار کان ڌڪي ڌار ڪيو ويندو، پوءِ ڇو نه ان حڪومت جو صدر ضيا هجي يا ڪو ٻيو جرنيل، ايم آر ڊي پنهنجو مقصد حاصل ڪري سک جو ساهه کڻندي. ان بعد مڙني پارٽين کي پنهنجن پنهنجن مقصدن کي حاصل ڪرڻ جي آزادي هوندي. جيستائين اسان ايم آر ڊي ۾ آهيون، اسان ان جي مقصدن تي عمل ڪندا رهنداسين ۽ ان کي سرگرم ۽ مؤثر تنظيم بڻائي رکڻ جي هر وقت ڪوشش ڪنداسين. اسان پنهنجو ظاهر ۽ باطن ڏيکاري ڇڏيو آهي، اسان ڪنهن کان به ڪجهه نه لڪايو آهي. عوام پنهنجين شڪايتن کي پرامن قدمن ۽ پرامن مظاهرن جي ذريعي حل ڪرائڻ کي ترجيح ڏئي ٿو. ۽ ان کي هڪ پرامن جدوجهد جي شڪل به ڏني وئي. اسان به خون وهائڻ نه ٿا چاهيون. پر ضيا تي هي واضح هجڻ گهرجي ته هو چونڊون ڪرائڻ واري عوامي مطالبي کي تسليم ڪرڻ ۾ يعني اقتدار عوام حوالي ڪرڻ جي معاملي ۾ جيتري دير ڪندو، ان جي فوجي ٽولي خلاف جدوجهد ايتري ڊگهي، تلخ ۽ خونريز ٿيندي ويندي. ڪيترائي مثال سامهون آهن، تازو مثال ايران جو آهي، چند آڱرين تي ڳڻڻ جيترا ظالم حڪمران ڪڏهن به اهڙي جدوجهد ۾ ڪاميابي ۽ ڪامراني حاصل ڪري نه ٿا سگهن. ضيا ضدي آهي، ان تي اهو واضح هجڻ گهرجي ته سزا ان جو انتظار ڪري رهي آهي. سندس خيريت ان ۾ آهي ته هو جلد کان جلد اقتدار کان الڳ ٿي وڃي.
جيڪڏهن هو جلد ۽ غير مشروط طور تي پنهنجي شڪست قبول ڪري وٺي ٿو، جيئن ته هو 31 جولاءِ 1983ع کان اڳ ملڪ ۾ آزادانه چونڊون ڪرائڻ تي رضامند ٿي چڪو آهي ۽ اقتدار اعلى عوام حوالي ڪرڻ لاءِ تيار آهي ۽ پنهنجن حوارين سان گڏ پاڻ به عوام کان رحم جي خيرات گهرڻ لاءِ تيار آهي ته مون کي يقين آهي ته اسيمبلي کيس ۽ سندن ساٿي ڏوهارين کي موت جي سزا نه ڏيندي. مان سندس ملڪ نيڪالي ۽ شهريت ختم ڪرڻ واري سزا جي سفارش ڪرڻ لاءِ تيار آهيان. ۽ مان ان جي وڪالت به ڪنديس، پر شرط اهو آهي ته هو پنهنجي مڪارانه چالن کان پاسو ڪري ۽ مقرر ڪيل وقت دوران ئي عوامي مطالبن جي آڏو ڪنڌ جهڪائي. ٻئي پاسي سندس مسلسل هٺ ڌرمي، ظلم ۽ تشدد جاري رکڻ جو عمل ۽ گولين جي استعمال جو مطلب اهو ئي هوندو ته هو پنهنجو ٻيڙو پاڻ ٻوڙيندو. کيس بدترين حالتن کي منهن ڏيڻ لاءِ لازمي طور تي تيار رهڻ گهرجي.
في الحال مان پاڻ کي پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جي هڪ نمائندي طور ايم آر ڊي جو هڪ جزو تصور ڪريان ٿي. مان ان جي نظم و ضبط کي قبول ڪريان ٿي ۽ پنهنجي پارٽي پروگرام کي سياسي ارتقا جو اڳيون مرحلو تصور ڪريان ٿي. پارٽيءَ ۾ منهنجي موجوده پوزيشن جي نوعيت عارضي آهي. جڏهن بيگم نصرت ڀٽو واپس اچي ويندي، هو پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جي قيادت پاڻ سنڀالي وٺندي. ۽ جيئن ئي پارٽيءَ جون چونڊون ٿي وينديون ته ان جي سربراهه جي چونڊ جو مرحلو به عمل ۾ اچي ويندو.