باب ٽيون: ضيا جو سائرن گيت
ضيا اهي قدم اهڙي انداز سان کڻي رهيو آهي، جيئن نانگ به مري ۽ لٺ به نه ڀڄي. اهڙي طرح هو روس سان به دشمني جو خطرو نه کڻي. هو روس کي يقين ڏياري رهيو آهي ته آمريڪا ۽ سندس اتحادين کي هو اهڙا قدم کڻڻ کان روڪي نه ٿو سگهي. ڇاڪاڻ ته قبائلي علائقن سان سندن سرحدون به ملن ٿيون. هيءُ هڪ نسورو ڪوڙ آهي، جيستائين فوجي حڪمرانن جي مفادن جو سوال آهي، ته هو هنن علائقن ۾ پنهنجي مرضيءَ ۽ رضا جي مطابق فيصلائتا قدم کڻندا آهن، اتي کين هر قسم جو اثر ۽ رسوخ، تنظيم ۽ فوج به فراهم آهي. اُهي اڃا تائين اتي خودمختيار آهن ۽ برٽش راڄ جي علامت آهن ۽ ان سان نوڪرشاهي نظام جا ڪيترائي مقصد پورا ٿيندا آهن. ان جي ذريعي افغانستان ۾ هو پنهنجون ناپاڪ چالون به هلي سگهن ٿا. ان جي باوجود هيءُ پنهنجا مقصد پورا ڪري وٺي ٿو. روسين به پنهنجي حرص خاطر سندس انهيءَ حيلي کي تسليم ڪري ورتو آهي. ڇاڪاڻ ته افغانستان جي سرحدي علائقي ۾ هو به اهڙي چال چلي سگهن ٿا. ۽ هي افغاني قبائلي ٻه طرفي چال هلڻ ۾ انتهائي هوشيار آهن. روايتي طور تي هو 19 صديءَ جي دوران ڪيل جاسوسيءَ جهڙيون ڪاروايون ڪري سگهن ٿا. هو انگريزن جي مخبري ڪندا هيا. انگريزن سوچيو ته سندن مدد سان ٻئي پاسي جون خبرون به ملنديون رهنديون، پر ضيا جي طرفان اهڙو قدم خطري کان خالي نه هوندو. جيتوڻيڪ هيءُ بين الاقوامي پليٽ فارم تي ڪانڀ ڪڍي ويهي سگهي ٿو، هن 30 لک افغان پناهگير اڳواٽ ئي قبول ڪري ورتا آهن. ان ڪري جهڳڙو ختم نه ٿيو آهي.
ان جو هڪ فائدو ته ضيا کي ضرور ٿيو آهي ته اتان جي سياسي زندگيءَ ۾ نفرت ۽ وڇوٽيءَ جو ٻج پوکجي چڪو آهي. سرحد صوبي ۽ بلوچستان جا حساس علائقا خاص طور تي قابل ذڪر آهن. ته جيئن اتان کان حملي جو خطرو ٽرندو رهي. ان دوران فوجي ظلمن جي انتها ٿي وئي آهي. عوام جي شديد استحصال سان گناهن جو اڻ کٽ سلسلو شروع ٿي چڪو آهي. ضيا پاڪستان کي زنده درگور ڪري ڇڏيو آهي. ان سان ڪيترائي اهڙا مسئلا اٿي کڙا ٿيا آهن، جن سبب هيءُ ملڪ پنهنجي زندگيءَ جي پهرين 25 سالن ۾ غير مستحڪم ٿي ويو ۽ سندس وحدت ٽڪرا ٽڪرا ٿي چڪي آهي. آخر اهي دلين کي ورهائڻ وارا معاملا ڪهڙا هيا، اهي هيءُ هيا ته 1. نظريه، 2. فيڊريشن ۽ يونٽن وچ ۾ اختيارن ۽ فرضن جي ورهاست 3. فيڊرل پارليامينٽ ۾ بنيادي نمائندگي 4. ملڪ جي سربراهه جا خاص حق ۽ 5. پرڏيهي پاليسي.
متحد پاڪستان جي سڄي زندگيءَ ۾ هي مسئلا پاڻ ۾ اختلافن جو سبب رهيا. 1947ع ۽ 1954ع جي وچ ۾ يعني ”مڪمل آزادي“ هڪ اڳوڻي نوڪر شاهي آميز ڊڪٽيٽر جي طرفان مڪمل طور تي حڪومتي اقتدار سنڀالڻ، ٽي ڀيرا آئين جي مسودن کي مرتب ڪرڻ ۽ ٽئين تي رضامندي جي اظهار تائين اها ڪيفيت ڇائنيل رهي. ان جي باقاعدي منظوريءَ کان اڳ ئي بغاوت جو اعلان ٿي ويو ۽ نوڪرشاهيءَ جي نمائندي کي اقتدار کان محروم ڪيو ويو. هو فوج ۽ نوڪر شاهي نظام جي ميمبرن ۽ اولهه پاڪستان جي امير طبقي جي گهيري ۾ ڦاسي ويو. زميندارن، واپارين ۽ ڪارخانيدارن جي ملي ڀڳت سان ڊڪٽيٽرانه نظام جي شروعات ٿي، هڪ ٻي اسيمبليءَ جو قيام عمل ۾ آندو ويو. ان غير جمهوري طريقي سان هڪ فارمولو تيار ڪيو. جنهن هيٺ اوڀر پاڪستان جي 4 سيڪڙو آبادي تحت ايترا ئي نمائندا نئين پارليامينٽ ۾ شامل ڪيا ويا، جيڪي اولهه پاڪستان جي 56 سيڪڙو آبادي طرفان موڪليا ويا هيا. ان آئين هيٺ صدر کي غير معمولي اختيار حاصل ٿي ويا. ان کي فارمولي کي نافذ به ڪيو ويو. پر هيءُ آئين گهڻو عرصو برقرار رهي نه سگهيو. جيئن ئي فيبروري 1959ع ۾ پهرين چونڊن جي تاريخ طئه ڪرڻ لاءِ ڪو نه ڪو فيصلو ڪيو وڃي ها ته پاڪستان جي سربراهه پاڪستاني ايوب خان فوج جي بي انتها تعاون سان هڪ ٻي بغاوت جو اعلان ڪري ڇڏيو. ۽ ان آئيني نظام جا بکيا اڊيڙي ڇڏيا، جنهن کي 3 سالن جي محنت سان تيار ڪيو ويو هو.
جلد ئي پاڪستاني فوج فيصلو ڪيو ته هوءَ ئي حڪومت ڪرڻ جي وڌيڪ اهل آهي. ان جي سربراهه پنهنجي عهدي جي بنياد تي خود ساخته صدر جي طور تي حڪومت جون واڳون سنڀالي ورتيون. ڀٽو جي حڪومتي دور کان سواءِ اهو سلسلو اڃا تائين برقرار آهي. ايوب خان پنهنجي مرضيءَ سان آئين مڙهيو. ان کي فوجي نما شهري مارشل لا جو نالو ڏنو ويو. عوام جي بغاوت کان اڳ اهو سلسلو 6 سالن تائين برقرار رهيو. ۽ جڏهن اها ڪيفيت رونما ٿي ته آرمي پنهنجي سربراهه کي چيف مارشل لا ايڊمنسٽريٽر (سي ايم ايل اي) مقرر ڪري ڇڏيو. صدر جنرل يحى خان جنهن کي عام طور تي ”ياهو“ چيو ويندو هو، خانه جنگي جي دوران ملڪ جي بخوبي قيادت ڪئي، پر کيس ڀارت کان شڪست ۽ ملڪي ورهاڱي جي سانحي کي منهن ڏيڻو پيو.
شهيد ڀٽو باقي بچيل ملڪ جي هڪ هڪ سر کي ڪٺي ڪيو ۽ پاڪستان جي نئين سر تنظيم ڪاري ڪئي. دراصل کيس عوام چاهيندو هيو ۽ کيس عوام جو انتهائي گهڻو تعاون حاصل هيو. هن عام سياسي ڏي وٺ جي اصول هيٺ آئين سازي جا سڀ مسئلا طئه ڪري ورتا. هن مڙني پارٽين کي تعاون جي اپيل ڪئي. ان ۾ ساڄي ڌر جون پارٽيون به شامل هيون. جمهوري طريقي سان چونڊيل اسيمبليءَ اتفاق راءِ سان هڪ مستقل آئين تيار ڪيو. مڙني سياسي پارٽين ان کي تسليم ڪري ورتو، اهو هڪ لاثاني ڪارنامو هيو ۽ ضيا به ان کي پاڪستان جي اميد جو آخري ڪرڻو قرار ڏنو هيو. پر ان جي باوجود هن ان آئين جون ڌڄيون اڏائي ڇڏيون.
1947ع وارا مسئلا وري ڪنڌ مٿي کڻڻ لڳا. چئن صوبن مان هڪ ۾ مستقل اڪثريت هئي. ان جي آبادي سڄي ملڪ جي آبادي کان 63 سيڪڙو هئي (جڏهن ته ان کان اڳ اوڀر پاڪستان جي مستقل آبادي 54 سيڪڙو هئي). هيءُ پاڪستان جو سڀ کان وڌيڪ ذرخيز ۽ دولت مند علائقو هيو. ان جو 75 سيڪڙو حصو فوج ۾ هيو ۽ 85 سيڪڙو ماڻهو نوڪر شاهي نظام جي اعلى عهدن تي فائز هيا. پنجابي شاهوڪار واپار تي ڇائنجي ويا. هنن تقريبن قومي ملڪيت ۾ نه ورتل سڀ ڪارخانا ۽ وڏا وڏا واپاري ادارا خريد ڪري ورتا. قومي ملڪيت ۾ ورتل سيڪٽر تي به گهڻو ڪري پنجابي نوڪر شاهي آفيسرن جو قبضو آهي ۽ اهو الزام لڳايو پيو وڃي ته انهن جا سڀ آرڊر پنجابي فرمن کي ئي ڏنا پيا وڃن. مڙني پيشيورانه ميدانن ۾ پنجابين جو هولڊ (قبضو) آهي. ۽ اڪثر ڪري اقتصادي ۽ سياسي شخصيتون پنجابي آهن. 1982ع ۾ جڏهن ضيا هڪ پارليامينٽ جو مجلس شورى جي نالي هيٺ اعلان ڪيو، ان جو غور سان مشاهدو ۽ مطالعو ڪرڻ سان معلوم ٿئي ٿو ته اسان جون اقتصادي ۽ سياسي شخصيتون ان تي به قابض آهن. اهو به واضح رهي ته اسمگلنگ ۽ منشيات جي ڌنڌي جي تنظيم ۽ سرمائيڪاري ۾ به ڪافي حد تائين پنجابين جو هٿ آهي.
ان ڪري ماڻهو هڪ يونٽ جي زور زبردستي قيام کي نفرت جي نگاهه سان ڏسن ٿا. 1955ع ۾ مغربي پاڪستان جي چئني صوبن کي ملائي هڪ صوبو بڻايو ويو هيو. اها ڪيفيت 1969ع تائين برقرار رهي، پر پنجابي ان يونٽ جي تنظيم مان انتهائي خوش هيا. اقليتي نمائندا پهريان به پنجابين جي ان استحصال پسندي جي سخت مذمت ڪندا هيا ۽ هاڻي به ڪن ٿا. ان ڪري ئي هو بنگالين طرفان مڪمل صوبائي خودمختياري واري مطالبي جي به اندران ئي اندران حمايت ڪن ٿا. پنجابي هميشه اسلامي نظرئي جي حمايت تي زور ڏيندا رهيا آهن. مسلم قوميت يا اسلامي نظام ٻين لفظن ۾ اسلامي استحڪام جي نالي هو مرڪز کي وڌيڪ اختيار ڏيڻ جو مطالبو ڪن ٿا.
[b]نقلي اسلاميت
[/b]اها ڳالهه ڪيتري لاجواب آهي ته پنجاب ۾ ساڄي ڌر جون پارٽيون وڌيڪ مضبوط آهن، ڇاڪاڻ ته هو اسلامي يا پاڪستاني نظرياتي نظام جي وڌي چڙهي ڪري ڳالهه ڪن ٿيون. اسلامي نظام جي نانءِ تي هو واپار ڪن ٿيون. سندن سياست جو ٻيو ڪو به بنياد نه آهي. پنجاب جو وچولو شهري طبقو کين پسند ڪري ٿو، پر پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جا حامي ان کان الڳ آهن. 1971ع کان اڳ گڏيل پاڪستان جي ٻين صوبن ۾ ان قسم جي سياست جو ڪو به اثر نه هيو ۽ نه ئي سنڌ، سرحد ۽ بلوچستان ۾ ڪا رجعت پسند پارٽي جي يو آءِ جي نالي سان موجود هئي. پر اهو هڪ خاص معاملو آهي. اها هڪ صحيح ۽ معتدل رجعت پسند مذهبي پارٽي آهي، ان خودمختياري ۽ زمين کيڙڻيندڙ جي آهي، واري حق کي تسليم ڪيو آهي. ان سسٽم هيٺ سندن عقيدو آهي ته زمين ان جي آهي جيڪو پنهنجي هٿن سان ان کي کيڙي ٿو. کاٻي ڌر جي ٻين پارٽين ۽ دين جي نشي ۾ مبتلا پارٽين ۾ ڪيترو فرق آهي، ۽ سيڪيولر ۽ کاٻي ڌر جي پارٽين سان اها ڪيتري ويجهڙائپ آهي.
سڌن لفظن ۾ ايئن چيو وڃي ته استحصال پسندن اسلام جو چوغو پائي معصوم عوام کي لٽڻ ۽ ڦرڻ لاءِ ڪيترا بهانا گهڙي ورتا آهن. ضيا ۽ سندس حامي اهي ئي حرڪتون ڪري رهيا آهن. اسلامي نظام جي قيام جو مطلب موجوده سماجي اقتصادي حالت کي برقرار رکڻ آهي ته جيئن سندن رعايتن ۽ حقن تي ڪو به حرف اچي نه سگهي.
اسلام جي ان استحصال جو اسان کي ڄمي مقابلو ڪرڻو آهي. 93 سيڪڙو مسلم آبادي جي هن ملڪ ۾ ڪا به جمهوري حڪومت اسلامي تصورن کان ابتڙ قانون مرتب ڪرڻ جو خواب به ڏسي نه ٿي سگهي. ڪو به جمهوريت پسند سياستدان عوام جي مذهبي جذبن جي خلاف ڪا به ٻڙڪ ٻولڻ جي جرئت ڪري نه ٿو سگهي. پاڪستان جهڙي ملڪ ۾ اسلام جي نوعيت تحريري طور تي واضح ڪئي وئي آهي ته حقيقي طور تي آئين ۾ اسلام جو ڪيترو عمل دخل ٿي سگهي ٿو. جيتوڻيڪ سڀ رجعت پسند پارٽيون اڃا سوڌو پاڻ کي اسلامي تصورن لاءِ موزون سمجهن ٿيون. اچو ته اسلامي ليڊرن کي اسلامي نعري بازي کان روڪيون.