سونهن جو شاعر’ استاد بخاري‘
استاد بخاري ابتدائي تعليم پنهنجي ڳوٺ مان حاصل ڪئي ۽ گريجوئشن ڪرڻ کان پوءِ 1964 ع ۾ سنڌ يونيورسٽي مان ايم اي سنڌي جو امتحان پاس ڪري 1967ع ۾ ڊگري ڪاليج لاڙڪاڻي ۾ سنڌي شعبي ۾ ليڪچرار مقرر ٿيو. اهڙي طرح استاد لاڙڪاڻي، دادو ، سانگهڙ ۽ سيوهڻ جي ڪاليجن ۾ ليڪچرار پوءِ اسسٽنٽ پروفيسر رهي آخرڪار ڊگري ڪاليج دادو مان پروفيسر جي عهدي تان رٽائر ٿيو.
هن سنڌ جي مهان ڪوي شاعري جي شرعات 1942 ع ۾ ڪئي، تڏهن پاڻ اڃا پنجين جماعت جو شاگرد هو، سندس ڏاهپ ۽ شعر جي وسعت کي ڏسي استاد توڙي همڪلاسي داد ڏيڻ کان سواءِ رهي نه سگهندا هئا.
استاد بخاري 1950ع کان باقاعدگيءَ سان مشاعرن ۾ شرڪت ڪرڻ لڳو، سندس شاعري جي سڳنڌ جڏهن شهر شهر، وستي وستي، جهنگ جهر ۾ ڦهلجي وئي تڏهن استاد جديد شاعرن جي ڀيٽ ۾ سڀ کان وڌيڪ ٻڌجڻ لڳو ۽ اخبارن ۽ رسالن ۾ شايع ٿيڻ لڳو. اهو ئي دور هو جو نه رڳو استاد جي شاعري نوجوانن جي دلين جي ڌڙڪڻ جو آواز بڻجي وئي، پر پوڙهن پکن جي دل جي راحت پڻ. سندس شاعري محبوب لاءِ آزيون ۽ نيازيون هيون ته ڪٿي وري محبوب جي پرچائڻ لاءِ بلند صدائون، استاد جو هي احساس ملاحظه فرمايو :
حسينن کي هر روز تحفا ڏيون ٿا،
جي نغما نه آهن، ته سڏڪا ڏيون ٿا،
اوهين جيڪي دلدار دوکا ڏيو ٿا،
سي دل کي بنائي دلاسا ڏيون ٿا.
گهڙيون چار بازار جو چهچهٽو آ،
اسان کان وٺيون پيار هوڪا ڏيو ٿا.
استاد بخاري جو غزل هجي يا گيت، نظم، آزاد نظم يا بيت سندس شعر ۾ انسان جي بيوسي، تڙپ ۽ درد جو کليل بيان آهي، سندس شاعريءَ عام ماڻهن جي دلن جي ترجمان آهي، استاد پنهنجي شاعريءَ ۾ رسڻ، پرچڻ واري انداز کي بيحد شاندار نموني سان پيش ڪرڻ ۾ ڪامياب نظر اچي ٿو، سندس بهترين مثال انهن سٽن مان ملاحظه فرمايو :
جي مون روئي ڏنو ته مرڪي ڏنائين،
ڦٽن تي ايئن لوڻ ٻرڪي ڏنائين.
سڏي واٽ ويندڙن کي پياريائين ڍوءَ تي،
مون منٿون ڪيون، پر نه سرڪي ڏنائين.! سڄي زندگي ۾ ڪري قربداري،
اڌورو دلاسو به ڪرڪي ڏنائين.
استاد جي سڄي شاعري ۾ سونهن جي واکاڻ ۽ نينهن جي عظمت جو بيان سمايل آهي. استاد پنهنجي شاعريءَ بابت ڪتاب ’ڪاري ڪڪر هيٺ‘۾ لکي ٿو ته:
” آءٌ طبعي طور مالهي- مزاج ماڻهو آهيان، حسين رنگن، لذيذ هڳساڻن، شعرين نغمن جو پياسي، پر باغ کي جو باهه لڳي وئي آهي، مان به ڀڙڪي پيو آهيان.“
استاد شاعري ۾ سونهن لاءِ سوين تشبيهون ۽ استعارا ڪم آندا آهن. سندس ٻولي ۽ بيان ۾ ڪمال جو جادو سمايل آهي. استاد بخاري نينهن جي سڃاڻپ جو ذڪر ڪجهه هن ريت ڪري ٿو:
سونهن ۽ نينهن جي سڀ ڪنهن کي سڃاڻپ آهي،
ايترو يار صفا ٺپ انڌو ڪو ڪونهي.
ڪو ٻري پيو، ڪو ڳري پيو، ڪو ڀري پيو آهون،
تنهنجي پاڙي ۾ سڄي رات، ستو ڪو ڪونهي.
عشق جو آند نه پاند ٻڌون ٿا ’ استاد ‘
سونهن جي ذات نه ڪا پات، پيو ڪو ڪونهي.
استاد بخاري حق ۽ سچ جو شاعر آهي، سندس شاعري پورهيت، هاري، ناري، ڪڙمي ڪاڇي ۽ غريب ماڻهن جي زندگي جي ڀرپور عڪاسي ڪري ٿي، پاڻ مظلومن جو آواز بڻجي وڏيرڪي ۽ جاگيرداراڻي نظام کي ننديو اٿس:
تنهنجي ميزن تي طرحين طعام اچن،
کائن ڪانگ ڪتا، جوٺا جام بچن،
آءٌ ڪيئن لوڻ چکان، منهنجا ماروئڙا روزا روز رکن.
استاد جڏهن به سنڌ خلاف ڪا سازش محسوس ڪئي ته پاڻ سنڌ جي عام ماڻهن سان گڏجي پنهنجي ڌرتي جي حقن لاءِ روڊن ۽ رستن تي عوامي جدوجهد ۾ شامل رهيو. سوڀو گيانچنداڻي لکي ٿو:
” استاد بخاري فنڪارانه نموني ۾ سنڌي عوام جي موجوده مسئلن تي لکيو آهي، ان ۾ ماتم ۽ دانهن جو اثر آهي، پر صرف روڄ راڙو ناهي، هن سنڌ جي اديبن، پورهيتن ۽ بهادرن کي جدوجهد مقابلي ۽ همت سان مسئلن کي حل ڪرڻ لاءِ للڪاريو آهي.“
پاڻ وڏي واڪي غاصبن خلاف پنهنجي شعر وسيلي احتجاج ڪيو. استاد سنڌ جي حقن لاءِ هميشه آواز اٿاريو:
سون بازار مان ڳنهي وٺبو آ،
فيض مرشد کان پني وٺبو آ،
جو سمجهو ته اوهان جو حق آ،
حق مڙسي سان ڇني وٺبو آ.
استاد بخاري جي شاعريءَ جا ڪيترائي مجموعا شايع ٿي چڪا آهن. تنهن مان پهريون مجموعو ، ’گيت اسان جا جيت اسان جي‘ 1971ع، ’گيت گلابي ٻارن جا‘، ’اوتون جوتون‘، ’لهر لهر درياهه‘، ’ڪوڪڻ يا ڪلياڻ‘، ’ڪاري ڪڪر هيٺ‘، ’ڌرتي سرتي‘، ’زندگي او زندگي‘، ’نه ڪم نبريو نه غم نبريو‘ وغيره.
سنڌ لاءِ استاد جون خدمتون ڪابل تعريف آهن، سندس علمي پورهيو تي سنڌ جي هر هڪ ٻار ٻڍي توڙي جوان کي فخر آهي. هي سنڌ جو مهان ڪوي 09 آڪٽوبر 1992ع تي ڪراچي جي هڪ نجي اسپتال ۾ وفات ڪري ويو.
***
[b](استاد بخاريءَ جا ڪجهه غزل)
[/b]
[b]هڪ شخص!
[/b]
هڪ شخص هڪڙي شهر ۾ دانهون گهڻيون ڪيون،
بي درد لوڪ بند کڻي، در، دريون ڪيو ن.
بازار ۾ ا نهن جا لڳي اشتهار ويا.
ڳالهون جي تو نه مون سان ، نه ڪي توسان مون ڪيون.
تنهنجون اکيون ڪَڪُوريون، منهنجون ڀِنيون ڀِنيون،
گونگين گهٽيءَ گهٽيءَ ۾ سموريون سچيون ڪيون.
هت ڪَن اٿئي ڀتين کي ۽ جاسوس ٿئي هوا،
هل چنڊ تي چڙهي ته ڪي ڳالهيون ڳجُهون ڪيون.
پرتو ته ڪونه، دوستو، پرچي پوي به مَن،
پئي گيت گيت يار کي منٿون يڪيون ڪيون.
هڪ گل قطار ڀنئر ته هڪ ڀنئر گنج گل،
هن باغ جي بهار جون ڪهڙيون ڪچيون ڪيون.
ٻوٽي اکيون نه پيار جو “ استاد ” پيڇو ڪر،
ڪيئي وتن ٿا قرب جون ڪاتيون تکيون ڪيون.
[b] مُرڪ چنبيلي ماشاءَ الله!
[/b]
ديد گلابي دلبر تنهنجي مُرڪ چنبيلي، ماشاءَ الله!
نازڪ انگڙا، ريشم ڪپڙا، دل پٿريلي، ماشاءَ الله!
طرحين رنگ طبيعت تنهنجي، دنيا وانگر دو ر نيارا،
ڪٿ نخريلي، ڪٿ اربيلي، ڪٿ شرميلي، ماشاءَ الله!
ڪڏهن اڪيلي مون وٽ منهنجي هوءَ سرهائي ناهي آئي،
اڄ به اٿس ڪا ڳوُڙهي ڳڻتي ساڻ سهيلي، ماشاءَ الله!
پيار پکيئڙا جيئڙا جيئڙا، پيار ونڊيون پيا هيڏان ، هوڏان،
تاڙي ٿي پئي ڪنهن ماريءَ جي، گهُور گلُيلي، ماشاءَ الله!
سهسين تارا هڪڙي پاسي، باک بخاري هڪڙي پاسي،
ميساري پئي ڪيئن مايوسيون، آس اڪيلي، ماشاءَ الله!
عقل آلايو: اَڳو، پيڇو جاچي پنهنجو پير وڌاءِ،
عشق چيو: “ استاد ” اٿي پئو، “عيلي عيلي” ماشاءَ الله!
[b] توبن جيوت ڪهڙي!
[/b]
جاني توبن جيوت ڪهڙي!
قادر ڌاران قدرت ڪهڙي!
جيئري ڌمچر، مرندي محشر،
پيار ڪرڻ لئه فرصت ڪهڙي؟
آس نه ڳوڙهن منجهه ٻڏڻ ڏي،
جر ۾ جڙندي تربت ڪهڙي؟
هڪ ڪم ٿيندو، ٻيو ڪم ايندو،
ڪوشش جي ٻي قسمت ڪهڙي!
يا نه چمان ها يا نه مران ها،
هن کان وڏي ٻي حسرت ڪهڙي!
عشق ڪيئه ڪلتار “بخاري”
تو ۾ آ نه طاقت ڪهڙي!.
[b]گهڻو اداس نه ٿي!
[/b]
گهڻو اداس نه ٿي جو اجهائجي نه وڃين!
وڏو جهان آ غم جو، وڃائجي نه وڃين.
هي جام، جام تي پئيندي ٿي رهندو تاس وڌي،
ته احتياط، اڃا بي اڃائجي نه وڃين!
رکين ته چنڊ سان رک چاهه، ڏي ڇڏي تارا،
متان هزار ذريون ٿي ورهائجي نه وڃين.
خلوص، چنگ نه ٿي جو بکيا وتن چارڻ،
کڄي، امير جي در تي وڄائجي نه وڃين.
ٽڪر نه ٿيءَ متان نانگڻيون نچن تو تي،
ڪڪر نه ٿي گگن ۾ نچائجي نه وڃين.
اسان سان حُور، خواب ۾ به بي حجاب نه ٿي،
نڪور ٿانءُ ته آهين، امهائجي نه وڃين.
چڪور، چنڊ کان، مجنون خان ليليٰ کان،
ته ڪاٿي سونهن کان تون بي ستائجي نه وڃين.
بچيو ته ڪجهه به “بخاري” نه آ، مگر اي دل،
اڃا به عشق ته آهي، اگهائجي نه وڃين.
[b]ٽوڪ ڪري يا شوق ڪري!
[/b]
ٽوڪ ڪري يا شوق ڪري، هن مونکان پڇا ڪئي. شاعر آهين؟
مونچو، مٺڙا، ڪنهن مومن کان پڇبو ناهي ڪافر آهين!
مُرڪ ڍڪي ٻيو وار ڪيائين، سونهن پرست به سڏجين ٿو؟
ههڙو سهڻو ٻيو ڪو شايد، تون جو سامهون حاضر آهين!
پٿر مان ته نه چوندس پر هي ڪهڙي طرح جو قادر آ،
ٻانها ٻاري جنگ ـ جهنم ۽ تون حاضر ناظر آهين!
سچ ۽ سنڌ کي، پيٽ ۽ پيار کي لازم ٿو چئين؟
هي ڪو اوکو معاملو ناهي، ايترو تون به ته ماهر آهين؟
علم، ادب جي ساٿ سان آهيان، ڪاٿي آهيان ڪٿ ناهي،
ڇو ٿا بندو، رب بنايو، چوندي: اول آخر آهين!
ڏات امرتا پريتم تو تي ازخود عاشق ٿي پئي آ،
لوڪ تڏهن ٿو سمجهي تون “ استاد” سخن جو ساحر آهين.
[b]ا لڪو نه ڪر!
[/b]
عشق سورهيه ساڻ ٿئي الڪو نه ڪر!
پيار ۾ ٽڪرا به ٿين. پٽڪو نه ڪر!
مشڪلون ڪوٺن ته ٿي مشڪل ڪشا،
عشق ريءِ معشوق ڏي ايندو نه ڪر!
هن چُميون ڏيندي پڇيو : ڍءُ ٿيئي؟ چيم
مينهن ۾ مهراڻ جو ماپو نه ڪر!
او خدا، پيدا ڪري گم ٿي وئين،
ڇا ٿيئي تخليق کي ڇورو نه ڪر!
جي خدا آهي ته ڇا، ناهي ته ڇا،
سونهن ۾ ايمان رک، سنسو نه ڪر!
سونهن تون آ، سڪ به تون، سڀ ڪجهه آ تون،
پنهنجي ڳوري پاڻ کي هلڪو نه ڪر!
آدمي آ رول، ٽوڪيدا مَلَڪَ،
ايترو پولار ۾ ڀٽڪيو نه ڪر!
اڄ ته ڪجهه “ استاد ” سنجيدو به ٿي،
ٽهڪ ڏئي ڏئي اوچتو “ وو وو” نه ڪر!