لفظن جو جادوگر ’اياز گل‘
اياز علي المعروف اياز گل 6 مارچ 1959ع تي سکر ۾ پيدا ٿيو. سندس والد جو نالو رجب علي دل آهي. اياز گل ابتدائي تعليم سکر مان حاصل ڪئي ۽ پاڻ ايم سنڌي، بين الاقوامي تعلقات ۽ ايل ايل بي جو امتحان پڻ پاس ڪيو اٿس. هن وقت پاڻ شاهه عبداللطيف ڀٽائي يونيورسٽي خيرپور ۾ پروفيسر جي حيثيت سان ڪم ڪري رهيو آهي.
اياز گل سنڌي شاعرن مان هڪ منفرد شاعر آهي، جنهن جي شاعري جي خوبي عام فهم خيال آهن. هو عام فهم ساڌن لفظن ۾ به موسيقيت ۽ تخيل جو جادو سمائي پڙهندڙ تي پنهنجي جادوگريءَ جا گهرا اثر ڇڏي ٿو. سندس شاعري فارسي بحر و وزن ، تشبيهه ۽ استعاري جي محتاج نه آهي، هن وٽ سنڌي ٻوليءَ جا عام فهم استعارا ۽ تشبيهون آهن. ڪتاب ’توبن ڪهڙا ڇانورا ‘جي مهاڳ ۾ شيخ اياز لکي ٿو ته :
”اياز گل جي شاعري پنهنجي ڌرتيءَ جي پيدائش آهي. اها فارسي بحر وزن جي مشاقيءَ تي نه ٿي تڳي. ان کي هڪ انوکي خوشبو آهي، جا نم جي ٻُور ۾ ٿيندي آهي ۽ ان کي هڪ الڳ رنگ آهي، جو پڪل پيرُن ۾ ٿيندو آهي.“
گل رومانوي شاعري آهي، سندس شاعريءَ ۾ محبوب جي ماڻن، رسڻ، پرچائڻ، آزيون، نيازيون، مهڻا ته ڪٿي وري محبوب جي ناراضگي جو اظهار آهي. هو لاچار عاشق جي اندر جي طوفان کي سمائي محبوب جي تلخين ۽ ماڻن جي ترجماني ڪجهه هن ريت ڪري ٿو ملاحظه فرمايو:
چپ اوهان جا پنهنجا لفظ پرايا هن،
يارو! آهيو ڊرامي جي ڪردارن جيان !
يا
تو کي ۽ تنهنجي
يادن کي ڇاهي؟
ڀوڳيون يار اسان ٿا!
گل وٽ جيون جي دانهن آهي، جيڪا دانهن حساس دل رکندڙ ڪو عاشق ئي سمجهي سگهي ٿو، هو پريتم کان سواءِ جيون کي ڪجهه به نه ٿو سمجهي، جنهن وٽ محبوب جون يادون ئي سڀ ڪجهه آهن. ساڌي لفظن ۾ بيان اسلوب ملاحظه فرمايو:
تنهنجون يادون! نه تون!
جاني ڙي! ڪيئن جيون؟
گل پيار ۽ سونهن جو شاعر آهي، هو رواجي ريتن رسمن کي نندي دل جي دنيا جوڙڻ جو خواهشمند آهي، هن جو مقصد صرف محبت ۽ رواداري کي قائم ڪرڻ آهي. هو ان معاشري ۾ رهي ٿو جتي پيار جي ڪا به اهميت نه آهي. گل پيار تي غالب رسمن کي ننديندي چوي ٿو:
هر پيار کي ٻوڙي ٿو،
رسمون اهو پاڻي آ.
جنهن معاشري ۾ رشتن ناتن جي اهميت ختم ٿيندي وڃي ۽ جنهن سماج ۾ نفسانفسي، دغابازيون، اڻ برابري ماڻهن جو ايمان ٿي پوي، ان پوري معاشري کي بهتر بڻائڻ لاءِ هڪ ئي ترڪيب ضروري آهي، اها ترڪيب پيار، پنهنجائپ جو احساس جيڪو هر دور ۾ انسان جي عظيم ضرورتن مان هڪ آهي. ملاحظه فرمايو:
هر فساني جو ٿئي دور ٿو پر،
پيار هر دور ۾ نيارو هوندو!
اياز گل جي شاعريءَ تي تبصرو ڪندي ادل سومرو صاحب پنهنجي ڪتاب ’ اسين مسافر پيار جا ‘ ۾ لکي ٿو ته :
” گل جي شاعريءَ جو مکيه گڻ ٻولي ۽ لهجي جي سادگي آهي. هن سموري شاعريءَ ۾ خوبصورت عڪس ڳوڙها ويچار، اندر جا احساس ۽ جذبا، عام فهم لفظن ۾ بيان ٿيل آهن.“
اياز جديد شاعر آهي، هن وٽ موضوع پڻ جديد آهن. هو پنهنجي ٻولي ۽ ادب لاءِ بيحد فڪرمندي نظر اچي ٿو، موجوده دور ۾ جتي ماڻهن جا سماجي قدر تبديلي ٿي ويا آهن، هر ماڻهو صرف پنهنجي ذات لاءِ سوچي ٿو، اتي اياز پنهنجي قومي ادب ۽ قومي ٻولي جي ورثي جي وارثي ڪندي چوي ٿو:
ڊسڪو جي دور ۾ اسان جو ڄڻ،
عارفاڻو ڪلام آ، جيون !
يا
شهر ماڻهن سان ڀريل ڪو به خريدار نه پر،
لڙڪ پنهنجا ڀي ٿيا سنڌي ڪتابن وانگي!
گل جي شاعري جو جيڪڏهن گهرائي سان جائزو وٺجي ته معلوم ٿيندو ته اياز گل جي شاعريءَ جي انمول خوبي تشبيهه جو بهترين استعمال آهي. هو پنهنجي شاعريءَ ۾ عام فهم تشبيهون استعمال ڪري، جديد شاعرن مان پاڻ کي مڃايو آهي. نئين ٽهي جي شاعرن مان جيڪڏهن کيس تشبيهه جو بادشاهه شاعر چئجي ته وڌاءُ نه ٿيندو. گل محبوب جي قول قرار کي پاڻي جي ليڪن سان تشبيهه ڏيئي ڪيڏو ته خوبصورت خيال پيش ڪيو آهي. ملاحظه فرمايو:
پاڻيءَ تي ڄڻ ليڪا ها ميان،
تنهنجا قول قرار!
گل جي شاعريءَ جي سونهن تشبيهه آهي. هو سنڌ جي سياسي صورتحال تي ڪڙي نظر رکي ٿو، عوام کان ڪئين ڀوتار، وزير، مشير ڪوڙا وعدا ڪري ووٽ وٺي ويندا آهن، جيڪي پنجن سالن کان پوءِ وري نه پنهنجي جوءِ ۾ نظر ايندا آهن ۽ جيڪڏهن نظر آيا ته صرف سرڪاري بيان بازي کان ڪم ورتو ويندو آهي. سرڪاري وعدن کي موضوع بنائيندي سانئڻ سان ڪجهه هن ريت مخاطب ٿئي ٿو:
سانئڻ! تنهنجو هر ڪو وعدو،
سرڪاري اعلان جيان آ.
هڪ غريب جيڪو هڪ ويلي جي ماني لاءِ پريشان آهي، ان لاءِ هڪڙي ماني جنت به آهي ته ڀڳوان ۽ الله به، ڏسو خوبصورت تشبيهه جو استعمال:
پيٽ بکئي لئه، هڪڙي ماني،
سرڳ جيان، ڀڳوان جيان آ.
يا ٻئي هنڌ هڪ غريب ماڻهو جي معاشي زندگيءَ جي عڪاسي ڪندي چوي ٿو:
هر خوشي قرض ۾ هلي ٿي وڃي،
ماستر جي پهگار وانگي آ.
اياز گل جي شاعريءَ جو ٻيو پهلوءَ وطن پرستي آهي. سندس شاعريءَ ڌرتيءَ جي خدائن، غاصبن ۽ ظالمن جا ظلم، جبر ۽ وحشتن کي پڌرو ڪري ٿي ۽ عوام الناس جي بيوسي، بک، ڏک ۽ تڪليفن جي پڻ ترجماني ڪري ٿي. گل هڪ هنڌ سنڌ جي عوام جي ترجماني ڪندي چوي ٿو:
بارود بکون، باهيون هر ظلم، جبر، وحشت،
ڌرتيءَ تي لکين ٿورا، ڌرتيءَ جي خدائن جا.
گل سنڌ جي سياسي ليڊرن جي ڪڌن ڪرتوتن ۽ دغابازين کي پنهنجي شاعري ۾ موضوع بنائي ٿو، سنڌ جي سياستدانن کي آئينو ڏيکاريندي اهواحساس جڳائي ٿو ته اوهان پنهنجي وطن جو سوڌو چند رپين خاطر ڪري ڇڏيو ٿا ۽ سرڪاري زمين چند رپين خاطر وڪڻي سنڌ جي ماڻهن کي دربدر ڪرڻ چاهيو ٿا. گل جي خيال موجب اهي عوام دشمن صرف واپاري آهن، جيڪي صرف واپار ڪرڻ ڄاڻن ٿا،:
ديس به وڪڻي ايندا آهن،
اهڙا ڀي واپاري ماڻهو!
گل مظلومن جو شاعر آهي، هو مظلوم ماڻهن جو سگهارو آواز آهي، سندس شاعريءَ جو موضوع اها عورت پڻ آهي جيڪا اسان جي سماج ۾ ڪمزور سمجهي وڃي ٿي، جنهن کي وڏيرن جي فيصلن ۾ چٽي طور ڏوهه ۾ ڏنو وڃي ٿو، تنهن ظلم جي مزاحمت ڪجهه هن ريت ڪري ٿو.
تو ڏوهه ڪيا تن جا،
مون ڏنڊ ڀريا آهن!
سنڌ ۾ ئي اچي سائي،
ڇو پير ڌريا آهن!!
سنڌ ڌرتيءَ تي ڏيهاڙي ظلم، نا انصافيون، خون ريزي، نفسانفسي وڌندي ٿي وڃي ۽ هر باضمير ماڻهو جهڙوڪ پنهنجي پاڇي کان به ڇرڪندو رهي ٿو، گل سنڌ جي موجوده صورتحال جي عڪاسي ڪندي چوي ٿو:
موت جي ڪيڏي ڀرتي آهي،
پنهنجي پاڇي کان ڇرڪان ٿو،
ڇا هي منهنجي ڌرتي آهي؟
سنڌ کي هرروز ملندڙ، چچريل لاشن تي احتجاج ڪندي، غاصب کي آئينو ڪجهه هن ريت ڏيکاري ٿو:
جئين چچريل ڪو سينو آهي،
هر غاصب جو چهرو هن ۾،
سنڌڙيءَ ڄڻ آئينو آهي!
گل سنڌ جي ٻهراڙين جي عڪاسي ڪري ٿو، جتي قبيلائي تڪرارن جي ور چڙيل نوجوان زندگيون تباهه ٿي رهيون آهن. ٻهراڙين جا ٻار جنهن جي هٿن ۾ قلم هجڻ کپي، پر افسوس قلم جي بدران هٿن ۾ هٿيار آهن. هو سنڌ جي ناقص تعليمي نظام ۽ حڪمرانن جي جوڙيل حڪمت عملي کي ننديندي چوي ٿوته:
چمڪن پيا هٿيار ۽
قلم ڪتابن تي
دز چڙهي وئي آهي.
ياد- ڪتابن تي
سارن خوابن تي
دز چڙهي وئي آهي!!
اياز گل اميد پرست شاعر آهي، هو پنهنجي شاعريءَ ۾ سنڌ جا سور روئيندي، اميد پڻ ڪري ٿو ته آخر ظلم ۽ جبر جي رات کٽندي ۽ نيٺ صبح ٿيندو نيٺ سنڌ مان وري ڪي ئي گلاب ڦٽندا ۽ وري مٺڙي جيجل سنڌ پنهنجي جوڀن کي رسندي:
نيٺ تنهنجي سوال کي رسندا،
سنڌ! مون جي جواب پوکيا هن!
اياز گل پنهنجي ڌرتيءَ لاءِ دعاڳو آهي ته اي ڌڻي منهنجي مٺڙي سنڌ کي سلامت رک، ڇو ته هن سان وير رکندڙ دشمن گهڻا آهن:
سنڌ منهنجا ڌڻي! سلامت رک،
چئني پاسن کان ساڙ جاڳيا هن!
اياز گل غزل، نظم، آزاد نظم، بيت، وائي ۽ شاعري جي سڀني صنفن تي طبع آزمائي ڪئي آهي. پر سندس محبوب صنف غزل رهي آهي. سندس شاعري جا ڪيترائي مجموعا شايع ٿي چڪا آهن، جنهن مان پهريون مجموعو ’گل ۽ تارا‘ 1979ع، ’پيلا گل پلاند ۾‘، ’ڏينهن ڏٺي جا سپنا‘، ’سوچون سرها گل‘، ’ڏک جي نه پڄاڻي آ‘، ’تو بن ڪهڙا ڇانورا ‘۽ ’نثر ۾ زنگ لڳل زندگي‘ ڪابل تعريف آهن.
***
[b](اياز گل جا ڪجهه غزل)
[/b]
[b]دک جي نه پڄاڻي آ
[/b]
دک جي نه پڄاڻي آ،
هر شخص ڪهاڻي آ.
تون مان ئي اياڻا هئون،
دنيا ته سياڻي آ.
هر پيار کي ٻوڙي ٿو،
رسمئون اهو پاڻي آ.
ڏيئي کي سلامت ڪر،
جي لاٽ اجهاڻي آ.
احساس بنان ماڻهو،
اخبار پراڻي آ.
سڀ ڌوڙ ڪري ويندي،
جا ڌوڙ اُڏاڻي آ.
هو، مان ۽ رڳو ڳوڙها،
ناول جي پڄاڻي آ.
مون لاءِ مري وئين تون،
هن تار اُ ماڻي آ.
[b]وقت ڪيا ويرانا ماڻهو!
[/b]
وقت ڪيا ويرانا ماڻهو
تنهنجا ڪي ديوانا ماڻهو.
تو کي ارپڻ آيا آهن،
لڙڪ کڻي نذرانا ماڻهو.
مان جو اڄڪلهه هيکل آهيان،
جوڙن ٿا افسانا ماڻهو.
منهنجو هو هڪڙو ڀي ناهي،
تنهنجا سڀ زمانا ماڻهو.
وڇڙي ويندا جي وڇڙڻ جا،
ڳولهن روز بهانا ماڻهو.
ڪهڙا جڳ سان ليکا ڪرڻا،
يار اسان مستانا ماڻهو.
[b]منهنجا لڙڪ سوالن وانگي!
[/b]
منهنجا لڙڪ سوالن وانگي،
تنهنجا ٽهڪ جوابن وانگي.
جيئڻ به ڪين اسان کي آيو،
محفل جي آدابن وانگي.
ذهن جي بوڪ-شيلف ۾ آهن،
يادون بند ڪتابن وانگي.
توکان وڇڙي دل تي گذريو،
هر پل دوست! عذابن وانگي.
دل جا دودا ٿيندا آهن،
پيارا! ڪين حسابن وانگي.
تنهنجو پيار به ٿيو اسان لاءِ،
ڏينهن ڏٺي جي خوابن وانگي.
پنهنجي قسمت ۾ تون ڀي،
ناهين يار! ثوابن وانگي.
منهنجون راهون ڪنڊا ڪنڊا،
تنهنجا پير گلابن وانگي.
[b]اسان پريت لاتي!
[/b]
اوهان سان جڏهن کان اسان پريت لاتي،
رهي دل رڳو ٿي، اوهان لاءِ آتي.
اوهان ڀي ٻين جان برو چئو اسان کي!
اوهان ڀي اسان جي حقيقت نه ڄاتي.
وفائن کي و يٺا جفائون سڏيو ٿا،
اوهان سڪ ڪڏهين نه ڪائي سڃاتي.
گهرن جا سڀئي در پيا بند آهن،
اسان لئه ڪڏهن ڪين پاتي ڪو جهاتي.
مرڻ ڪو مسئلو نه آهي او سهڻا،
وڏي ڳالهه آهي گذارڻ حياتي.
ڏکن ۽ بکن جي ذڪر کان سوا جنهن،
لکيو ليک، ليکڪ آ، ڄڻ ڌوڙ پاتي.
[b]پيار ئي پيار!
[/b]
پيار ئي پيار ٿو گهرڻ چاهيان،
توسان گڏ ٿو، جئين، مرڻ چاهيان.
تنهنجو نالو وٺڻ بهانو آ،
پاڻ کي ياد ٿو ڪرڻ چاهيان.
هر خوشي تو کي ڏئي زماني جي،
تو کان هر درد ٿو ڦرڻ چاهيان.
آءٌ يادن جو ديپ آهيان پرين!
تنهنجي دل ۾ پيو ٻرڻ چاهيان.
منهنجي منزل اڳي، گهڻي اڳتي،
وقت آهيان، نٿو ورڻ چاهيان.
سچ جي سج جهڙي پيرن ۾،
ڪوڙ دنيا جو ٿو ڌرڻ چاهيان.