مقدمو
هيءُ ڪتاب اصل عربيءَ ۾ لکيل هو، ۽ سنه 613 هجري ڌاري ان جو فارسيءَ ۾ ترجمو ٿيو. اسان تائين هن ڪتاب جو فقط اهو فارسيءَ ۾ ترجمو پهتو آهي، جنهن جا وري انگريزي ۽ سنڌيءَ ۾ ترجما ڪيا ويا آهن. گهڻن ئي مصنفن ”چچ نامه“ بابت ڪافي ڪجهه لکيو آهي، مگر هن ڪتاب جا هيٺيان پهلو اڃا تائين تحقيق طلب آهن: (1) اصل عربي ڪتاب ڪهڙو هو، ڪنهن جو لکيل هو، ۽ ڪڏهن لکيو ويو؟ (2) فارسي ترجمو، جو اسان تائين پهتو آهي، ان جي اصل عربي ڪتاب سان مطابقت يا ان ۾ ڪيل ڦير گهير ۽ اختلاف بابت ڪهڙي راءِ قائم ڪري سگهجي ٿي؟ (3) خود فارسي ترجمي جي ترجمن يا ڇاپي ۾ ڪيتري قدر غلطين جي اصلاح ڪئي وئي آهي، ۽ ڪيتري قدر اڃا تائين گنجائش باقي آهي؟
اسان هن مقدمي ۾ انهن مکيه مسئلن کي قدري حل ڪرڻ جي ڪوشش ڪنداسون، ۽ آخر ۾ هن سنڌي ترجمي ۽ ان ۾ ڪيل تحقيق تي روشني وجهنداسون:
اصل عربي ڪتاب
علي ڪوفي جو بيان: اول ته علي ڪوفي، جنهن هيءُ ڪتاب عربيءَ مان فارسي ۾ ترجمو ڪيو، تنهن جي اصل عربي ماخذ بابت سندس هيٺيون بيان قابل غور آهي:
”اٺونجاهه سالن جي عمر ۾، سنه 613 (ڇهه سؤ تيرهن) ۾ سڀني ڪمن مان هٿ ڪڍي، قيمتي ڪتابن کي پنهنجو وندرائيندڙ ۽ همنشين (بنايم).... جيئن ته اڳيان مصنف خراسان، عراق، ايران، روم ۽ شام جي فتحن مان هر هڪ جو بيان تفصيل سان نظم خواهه نثر ۾ لکي ويا آهن (اهڙيءَ طرح) هندستان جي فتح (بابت لکيل ڪتاب) (ص 56) جي ڳولا لاءِ نفس اماره کي تڪليف ڏنم ۽ اُچ مبارڪ کان اروڙ- بکر جي شهر ڏانهن رخ رکيم، ڇاڪاڻ ته اتان جا امام عربن جي خاندان ۽ بنياد مان هئا. ۽ جڏهن انهيءَ شهر ۾ پهتس ته.... مولانا قاضي اسماعيل بن علي بن محمد بن موسيٰ بن طائي بن يعقوب بن طائي بن محمد بن موسيٰ بن شيبان بن عثمان ثـقفي (ص 57) سان ملاقات ٿي، کانئس پڇا ڪرڻ تي ٻڌايائين ته: هن فتح جي تاريخ سندس ابن ڏاڏن جي هٿ اکرين حجازي ٻوليءَ (عربي) ۾ هڪ ڪتاب (جي صورت) ۾ لکيل آهي، جا هڪٻئي کان ميراث ٿيندي ورثي ۾ ايندي ٿي رهي، مگر جيئن ته اها عربيءَ جي پردي ۽ حجازيءَ جي حجاب ۾ ڍڪيل هئي، تنهنڪري عجمين (غير عربن) ۾ مشهور نه ٿي. جڏهن بندو انهيءَ ڪتاب کان واقف ٿيو ته (ڏٺائين ته) اهو حڪمت جي جوهرن سان سينگاريل ۽ نصيحت جي موتين سان سنواريل هڪ ڪتاب هو (ص 57) بندي، هن ڪتاب کي عربيءَ جي پردي مان ڪڍي فارسي بيان ۾..... آندو آهي (ص57). هيءُ ڪتاب.... هند ۽ سنڌ جي فتح بابت عرب جي عالمن ۽ ادب وارن حڪيمن جي تصنيف آهي.... اگرچ عربي زبان ۽ حجازي لـَـئي ۾ وڏو درجو هوس، ۽ عرب جي بادشاهن کي هن جي پڙهڻ ڏانهن نهايت توجهه ۽ ان تي حد کان وڌيڪ فخر هو، ليڪن جنهن صورت ۾ حجازي پردي ۾ (ڍڪيل) ۽ پهلوي (فارسي) ٻوليءَ جي زيور ۽ سينگار کان خالي هو، تنهنڪري عجم ۾ رائج نه ٿي سگهيو.“ (ص 259)
مٿئين بيان مان هن ڪتاب متعلق هيٺيان اهم نڪتا واضح ٿين ٿا: (1) جهڙيءَ طرح خراسان جي فتح، عراق جي فتح، يا ايران ۽ شام جي فتحن بابت ڪتاب لکيل هئا، اهڙيءَ طرح هيءُ ڪتاب ”هند ۽ سنڌ جي فتح بابت“ هو، (2) اهو ڪتاب عربيءَ ۾ لکيل هو ۽ دراصل ”عرب عالمن“ جوئي تصنيف ڪيل هو، (3) اهو اصل عربي ڪتاب سنه 613 هه ڌاري اروڙ ۽ بکر جي وڏي قاضي مولانا اسماعيل وٽ هو، جو عربن جي ثقفي خاندان مان هو ۽ عثمان ثقفي جي ڏهين پيڙهي ۾ هو.(1) هيءُ ڪتاب هن خاندان ۾ آڳاٽي وقت کان موجود هو ۽ هڪٻئي کان ميراث طور ورثي ۾ هلندو پئي آيو، ۽ (4) اهو ڪتاب مولانا قاضي اسماعيل جي ”ابن ڏاڏن جي هٿ اکرين“ عربيءَ ۾ لکيل هو.
جيڪڏهين خود هن قاضين جي خاندان مان هيءُ ڪتاب ڪنهن جو تاليف يا تصنيف ڪيل هجي ها ته قاضي اسماعيل اهڙي خبرعلي ڪوفي کي ٻڌائي ها، مگر علي ڪوفي جي بيان مان ظاهر آهي ته هيءُ ڪتاب دراصل ڪن ٻين ”عربن عالمن“ جو تصنيف ڪيل هو ۽ مولانا قاضي اسماعيل جي ”ابن ڏاڏن“ جي محض ”هٿ اکرين“ لکيل هو. جنهن جي معنيٰ ته هيءُ ڪتاب ٻئي ڪنهن مؤلف يا مصنف جي اصل قلمي نسخي جو پهريون نقل يا ان نقل جو به نقل هو، جنهن کي علي ڪوفي فارسيءَ ۾ ترجمو ڪيو.
سنڌ جي تاريخ ۽ عرب مؤرخ: هن وقت تائين ڪنهن به اهڙي عربي تاريخ جو انڪشاف نه ٿيو آهي، جا محض سنڌ ۽ هند جي اوائلي اسلامي فتحن بابت هجي. البت جن عرب مورخن جا تواريخي ڪتاب هن وقت موجود آهن ۽ جن پنهنجن انهن تاريخن ۾ سنڌ جي فتحن ۽ سنڌ جي عربي دؤر حڪومت بابت ٿورو يا گهڻو احوال ڏنو آهي، سي هي آهن:
(1) احمد بن يحيٰ بن جابر بن داؤد الڪاتب البغدادي، جو ”البلاذري“ جي لقب سان مشهور آهي. سنه 280/279 هجري ۾ وفات ڪيائين. بلاذري پنهنجي مشهور تاريخ ”ڪتاب فتوح البلدان“ ۾ هڪ خاص خلاصو باب ”فتوح السند“ (سنڌ جون فتحون) جي عنوان سان قلمبند ڪيو آهي.
(2) احمد بن داؤد بن وَتـَـند، جو ”ابو حنيفه الدينوري“ جي نالي سان مشهور آهي. جمادي الاول سنه 282 هجري ۾ وفات ڪيائين. سندس تاريخ ”ڪتاب الاخبار الطوال“ ۾ سنڌ بابت ڪي ٿورا مختصر حوالا موجود آهن.
(3) احمد بن ابي يعقوب اسحاق بن جعفر بن وهب بن واضح الڪاتب العباسي ”الا صفهاني“،(1) جو ”اليعقوبي“ جي لقب سان مشهور آهي. سنه 284 هجري ۾ وفات ڪيائين. سندس ڪتاب ”التاريخ الڪبير“، جا عام طرح سندس نالي پويان ”تاريخ اليعقوبي“ سڏجي ٿي، تنهن جي سنه 252 هجري جي واقعن تي پڄاڻي ٿئي ٿي. هن تاريخ ۾ محمد بن قاسم جو سنڌ فتح ڪرڻ جو احوال ڪجهه تفصيل سان ڏنل آهي ۽ سنڌ جي عرب گورنرن بابت ٻيا به ڪي چند حوالا موجود آهن.
(4) ابو جعفر محمد بن جرير الطبري، جو سنه 224 هجري ۾ ڄائو ۽ شوال سنه 310 هه ۾ وفات ڪيائين. سندس ”تاريخ الـُـرسـُـل والمـُـلوڪ“، جنهن کي عام طرح ”تاريخ الطبري“ سڏجي ٿو، تنهن ۾ سنه 302 هجري تائين جي تاريخي واقعن جو ذڪر آهي. سنڌ جي فتح متعلق ان ۾ ڪي ٿورا مختصر حوالا ڏنل آهن.
مٿين مؤرخن کان علاوه، ابن الاثير (عزالدين ابوالحسن علي بن محمد 630-555هه) جي ”الڪامل في التاريخ“ ۽ ابن خلدون (عبدالرحمان ابو زيد ولي الدين 808-732هه) جي تاريخ ”ڪتاب العبر“ ۾ پڻ سنڌ جي اوائلي اسلامي فتحن جو ذڪر آهي، مگر اهي ٻئي مؤرخ گهڻو پوءِ جا آهن ۽ سندن تواريخن ۾ انهن اوائلي فتحن جو مواد اڳين تواريخن تان، خصوصاً بلاذري ۽ طبري تان نقل ٿيل آهي. انهيءَ ڪري مٿين چئن آڳاٽن مؤرخن جا ڪتاب نسبتاً اصولي حيثيت رکن ٿا.
انهن چئني مؤرخن جي وفات جي سالن (279هه، 282هه، 284هه ۽ 310هه) مان ظاهر آهي ته هنن ٽين صدي هجريءَ ۾ پنهنجون تاريخون لکيون. هند ۽ سنڌ جون اوائلي اسلامي فتحون پهرين صدي هجري (15-96هه) ۾ واقع ٿيون. ان جي معنيٰ ته هنن مؤرخن ۽ سنڌ جي اوائلي فتحن جي وچ ۾ هڪ سؤ ورهيه کان به ڪجهه وڌيڪ عرصو حائل هو. انهيءَ ڪري هنن خود اهي واقعا کانئن اڳ وارن مؤرخن يا سندن ڪتابن تان ورتا هوندا. هاڻي سوال آهي ته هند ۽ سنڌ جي فتحن بابت خود انهن چئني مؤرخن جا ماخذ ڪهڙا هئا؟
عرب مؤرخن جو مکيه ماخذ ”المدائني“: ابو حنيفة الدينوري جي ”ڪتاب الاخبارالطوال“ ۾ خاص سنڌ جي فتوحات بابت ڪو اهم حوالو موجود ڪونهي، انهيءَ ڪري اسان بلاذري، يعقوبي ۽ طبري جي سنڌ بابت حوالن جي معلوم ڪرڻ جي ڪوشش ڪنداسون.
بلاذري پنهنجي ڪتاب ”فتوح البلدان“ ۾ جن مؤرخن ۽ راوين کان تاريخي واقعا نقل ڪيا آهن، تن ۾ ابوالحسن علي بن محمد المدائني جو نالو خاص اهميت رکي ٿو. ڇو ته ان کان ڪافي مواد نقل ڪيو اٿس ۽ سنڌ جي فتحن جو احوال ته خصوصاً ان کان ورتو اٿس. مختلف واقعن ۽ حالتن بابت بلاذري گهٽ ۾ گهٽ 25 بيان اهي قلمبند ڪيا آهن، جي هن خود سنئون سڌو ابوالحسن المدائني جي زباني ٻڌا(1)، ۽ 21 بيان ٻيا مدائني جا ڪري ڄاڻايا اٿس، جي غالباً بلاذري، مدائني جي مختلف ڪتابن تان نقل ڪيا (1).
”فتوح السند“ يعني، سنڌ جي فتحن وارو باب ته شروع ئي هن طرح ٿئي ٿو: ”اخبرنا علي بن محمد بن عبدالله بن ابي سيف- الخ“ (2) يعني ته (اسان سان علي بن محمد بن عبدالله بن ابي سيف خبر ڪئي). هت شروع ۾ ئي بلاذري، ابوالحسن المدائني جو خاص سڄو ذاتي نالو کنيو آهي، ۽ گمان غالب آهي ته بلاذري هيءُ سڄو باب خود مدائني جي زباني ٻڌو ۽ ان کي پنهنجي ڪتاب ۾ قلمبند ڪيو. هيٺيان دليل هن نظريي جي تائيد ڪن ٿا:
(1) باب جي شروعات ئي مدائني جي ذاتي نالي جي سـَـنـَـدَ سان ٿئي ٿي ۽ ان سان گڏ ٻئي ڪنهن به راوي جو نالو آندل ناهي.
(2) باب جي شروع ۾ جنهن پهرئين واقعي جو ذڪر آهي، سو آهي حضرت عمر رضه جي خلافت ۾ عمان ۽ بحرين جي گورنر عثمان بن ابي العاص الثقفي طرفان 5 هجري ۾ سندن ڀائرن حـُـڪـَـم ۽ مغيره جي ڪمانڊ هيٺ ديبل، ڀڙوچ ۽ ٿاڻي جي بندرن تي سامونڊي حملا ۽ فتحون. جيڪڏهن مدائني جي سندَ ۽ زباني جو تعلق فقط هن واقعي سان هجي ها ته ان کان پوءِ ٻئي واقعي (حضرت عثمان رضه جي خلافت ۾ ’محاذ هند‘ بابت سرگرمي) يا ان بعد ٽئين واقعي (حضرت علي رضه جي خلافت ۾ ان محاذ تي فتحون) بابت بلاذري ضرور ڪنهن ٻئي راوي جي سـَـنـَـدَ پيش ڪري ها، جو سندس اصولي دستور آهي. مگر صرف باب جي شروع ۾ مدائني جي زباني جي سندَ پيش ڪرڻ بعد بلاذريءَ بنا ڪنهن ٻي سندَ جي مسلسل طور واقعن جو ذڪر ڪندو پئي ويو آهي.
(3) هن باب ۾ بلاذري، جڏهن به ڪن ٻين راوين جون روايتون ڏنيون آهن ته اهي صرف معترضه جملن طور هلندڙ بيان جي تصديق يا تڪميل يا ان کان اختلاف واضح ڪرڻ لاءِ آنديون آهن.(1) سڄي باب ۾ اصولي هلندڙ بيان اهوئي آهي جو منڍ کان ئي ابوالحسن المدائني جي زباني شروع ٿئي ٿو. انهن مان ظاهر آهي ته بلاذري جي هن ”فتوح السند“ واري باب جو اصل راوي ۽ مصنف مدائني آهي.
يعقوبي فتوحات سنڌ بابت پنهنجي بيانن ۾ مدائني جو نالو سندَ طور ڪونه آندو آهي، مگر هيٺين دليلن جي بنياد تي پڪ سان چئي سگهجي ٿو ته سنڌ جي واقعن بعد، يعقوبي جو مکيه ماخذ مدائني آهي:
پهريون ته، سنڌ جي فتحن بابت يعقوبي جا بيان اصولي طور اهي ساڳيا آهن، جي بلاذريءَ ”فتوح السند“ جي باب هيٺ مدائني جي زباني نقل ڪيا آهن. يعقوبي اختصار سببان البت ڪي ڳالهيون حذف ڪري ڇڏيون آهن ۽ ان سان گڏ ڪن چند ضعيف روايتن جو اضافو ڪيو آهي. ٻيو ته، يعقوبي پنهنجي تاريخ ۾ اختصار کان ڪم ورتو آهي ۽ اسناد جا سلسلا اڪثر ڇڏي ڏنا اٿس. انهيءَ ڪري ئي سنڌ جي واقعن پڻ مدائني جي سـَـند کي حذف ڪري ڇڏيو اٿس. حالانڪ انهن واقعن بابت سندس بيان اهي ئي ساڳيا آهن، جي ٻين ڪتابن ۾ مدائني جي سندَ سان بيان ٿيل آهن. مثلاً يعقوبي (جلد 2 ص 278) امير معاويه جو عبدالله بن سوار کي ”چئن هزارن“ سان مڪران تي چاڙهي موڪلڻ جو ذڪر ڪيو آهي. بالڪل اهو ساڳيو بيان ”چئن هزارن“ فوج جي ذڪر سميت فتحنامي (ص 109) ۾ ابوالحسن مدائني جي روايت سان موجود آهي. ٽيون ته، اهو پڻ ثابت آهي ته مدائني کان يعقوبي واقف هو، ڇاڪاڻ ته پنهنجي تاريخ (جلد 2 ص 4) ۾ مدائني جو نالو کنيو اٿس.
ابوجعفر الطبري، پنهنجي ضخيم تاريخ ۾ ابوالحسن مدائني کان سنئون سڌو گهڻو ڪجهه نقل ڪيو آهي. گهٽ ۾ گهٽ 500 روايتون مدائني جي سندَ سان نقل ڪيون اٿس. (1) خراسان جا جملي واقعا شروع کان آخر تائين گهڻو ڪري مدائني جي روايت سان آندا اٿس ۽ پڪ سان چئي سگهجي ٿو ته مدائني جو ”ڪتاب فتوح خراسان“ سڄو استعمال ڪيو اٿس. ساڳيءَ طرح عراق جي فتحن ۽ نظام حڪومت بابت پڻ اڪثر حالات مدائني جي روايتن سان نقل ڪيا اٿس، ۽ غالباً مدائني جي ”ڪتاب فتوح العراق“ کي به طبري پوريءَ طرح استعمال ڪيو آهي. البت خاص مشرقي ملڪن، جهڙوڪ: ڪرمان، سجستان، ۽ مڪران جون فتحون، جي سنڌ جي فتح جو آغاز آهن، تن جا واقعا مدائني جي بدلي (جنهن انهن ملڪن جي فتحن بابت مستقل ڪتاب لکيا هئا) پنهنجن جداگانه روايتن ذريعي نقل ڪيا اٿس.(2)
سنڌ جي فتح، ان بعد سنڌ جي عرب گورنرن، يا سنڌ متعلق ٻين سڌن اشارن بابت طبري تقريباً (40) چاليهه کن حوالا پنهنجي تاريخ ۾ آندا آهن. جن مان اڪثر مختصر ۽ سندَن کان سواءِ ڏنل آهن. جملي تقريباً 9 حوالا اهڙا آهن، جي سندَن سان آهن. (3) جن مان هڪ حوالو، منصور بن جمهور جو سنڌ ۾ ڀڄي اچڻ بابت، مدائنيءَ جي روايت سان ڏنل آهي. (1) ان کان سواءِ مدائني جي شاگرد عمر جي وسيلي سان طبري هڪ خاص بيان مدائني جي روايت سان نقل ڪيو آهي (قال عمر قال علي واخبرنا ابوعاصم الزيادي عن الهلواث الڪلبي قال ڪنا بالهندمع محمد بن القاسم- الخ 2x1275) جنهن جو اصل راوي محمد بن قاسم سان هندستان ۾ گڏ هو. ان مان ظاهر آهي ته سنڌ متعلق طبري، مدائني جي روايتن کان بخوبي واقف آهي.
(1) مولانا قاضي اسماعيل جي مٿي ڄاڻايل نسب جي صحت بابت ڏسو آخر ۾ ص 262، حاشيه 57 [9]
(1) يعقوبي وطن جي لحاظ سان اصفهان جو هو (ڏسو ابن الفقيه الهمداني جو ڪتاب البلدان ص 290)
(1) اهڙن بيانن لاءِ ”حدثني“ ”حدثنا“ ”اخبرني“ يا ”اخبرنا“ جا الفاظ آڻي مدائني جو نالو کنيو اٿس. ڏسو ”فتوح البلدان“ (مطبوع يورپ) ص ص 9، 11، 13، 35، 56، 73، 277، 280، 281، 300، 311، 323، 327، 336، 342، (ٻه روايتون)، 353، 356، 382، 384، 392، 431، 438 ۽ 464.
(1) اهڙن بيانن آڏو ”قال“ يا ”في روايـِة“ جا الفاظ آڻي مدائني جو نالو کنيو اٿس، ڏسو ”فتوح البلدان“ (مطبوع يورپ) ص ص 7، 47، 128، 219، 240، 247، 337، 344، 353، 358، 359، (ٻه روايتون)، 262، 365، 367، 373، 374، 382، 438، 465 ۽ 468.
(2) ايضاً، ص 421.
(1) اهڙيون جملي 12 روايتون آهن، جن تي غور ڪرڻ سان اسان جي هن نظريي جي پڪي تائيد ٿئي ٿي. مثلاً (1) ص ]437[ تي ديبل جي بتخاني جي ذڪر بعد تصديق طور محمد بن يحيٰ جي روايت ۽ منصور بن حاتم جي زباني پيش ڪئي اٿس، جنهن خود بلاذري جي ڏينهن ۾ بتخاني جو اهو ٺل ڏٺو هو. ساڳيءَ طرح ص 438 تي تصديق خاطر منصور بن حاتم جي زباني نقل ڪئي اٿس، جنهن ڏاهر ۽ سندس قاتل جون تصويرون ديبل ۽ ڀڙوچ ۾ ڏٺيون. (2) هلندڙ بيان جي تڪميل طور ص 437 تي محمد بن قاسم جو صلح ذريعي نّيرون فتح ڪرڻ جي روايت آندي اٿس. مگر ان ۾ ڪنهن به ٻئي راوي جو نالو ڪونه آندو اٿس ۽ ”قالوا“ (يعني ”چون ٿا“) جو لفظ آندو اٿس. ساڳي طرح “قالوا” (“چون ٿا”) جي شروعات سان ص 439 تي محمد بن قاسم جي طرفان حجاج ڏانهن موڪليل سون ۽ روڪڙ جو ذڪر ڪيو اٿس. ص 446 تي هلندڙ بيان جي تڪميل خاطر پنهنجي همعصرن هرهڪ منصور بن حاتم جو بيان (فضل بن ماهان متعلق) ۽ ٻيو ابوبڪر جو بيان (عسيغان جي حڪم بابت) ڏنو اٿس. (3) هلندڙ بيان کان اختلافي راين لاءِ، ص 433 ۽ ص 438 تي ”وقال“ جي لفظن سان معترضه جملن طور ”ابن الڪلبي“ جا بيان ڏنا اٿس، جن مان هڪ ۾ هن مڪران جو فاتح ”حڪيم بن جبله“ ڄاڻايو آهي ۽ ٻئي ۾ ڏاهر جي قاتل جو نالو ”قاسم بن ثعلبه“ ڏنو آهي. ساڳي طرح صفحن 434، 436 ۽ 442 تي هلندڙ بيان کان ڪي مختلف رايا ڏنا اٿس، مگر خود پاڻ انهن راين کي ضعيف سمجهي، انهن کي ”قال قوم“ (ڪي چون ٿا ته: ”قال بعضهم“ (”ڪن جو چوڻ آهي ته“): ”وقيل“ (”چيو وڃي ٿو ته“) جي لفظن سان آندو اٿس.
بهرحال اهي جملي روايتون يا ته هلندڙ بيان (جو يقيني مدائني جو آهي) جي تصديق خاطر، يا ان جي مزيد تڪميل خاطر، يا ان کان اختلاف ڏيکارڻ خاطر آنديون اٿس.
(1) اسان جي ڳاڻيٽي موجب طبري 503 دفعا مدائني جو نالو کنيو آهي.
(2) مثلاً ڏسو طبري جلد 1 ص ص 2705، 2707، ۽ 2708 جتي سجستان، ڪرمان ۽ مڪران جي فتح واري روايت هن طرح بيان ٿيل آهي: ”ڪتب الي السري عن شعيب عن سيف عن محمد و طلحــہِ ”المهلب و عمرو قالوا- الخ“.
(3) ڏسو تاريخ طبري 2x1836، 2x1946، 2x1979، 3x149، 3x282، 3x359-360، 3x363، 3x409، 3x1233.
(1) تاريخ طبري 3x1979 جتي مدائني جي روايت هن طرح ڄاڻايل آهي: ”ذڪر علي بن محمد بن عاصم بن حفص التميمي وغيره حدثوه- الخ“.
”فتوحات سند“ جو پهريون مصنف ”المدائني“: سندس سڄو نالو ”ابو الحسن علي بن محمد بن عبدالله بن ابي سيف المدائني“ آهي ۽ هو شمس بن عبدمناف جي خاندان مان عبدالرحمان بن سمرهِ جو آزاد ڪيل غلام هو. تقريباً سنه 135 هجري ۾ بصره ۾ ڄائو ۽ وڏو ٿيو. اتان پوءِ لڏي وڃي ”مدائن“ جي شهر ۾ رهيو، جنهن ڪري ”المدائني“ (مدائن جو) جي نسبت سان مشهور ٿيو. اتان پوءِ موٽي اچي بغداد ۾ رهيو، جتي غالباً سنه 224/225هه ۾ وفات ڪيائين. (2)
مدائني اسلامي تاريخ جي واقعن جو وڏو ڄاڻو هو. خصوصاً خلافت اسلاميه جي مشرقي ملڪن، جهڙوڪ: عراق، خراسان، بحرين، عمان، ڪرمان، سجستان، ڪابل ۽ زابلستان، مڪران ۽ سنڌ جي اسلامي فتوحات جي پوري ۽ پيرائتي خبر هيس ۽ انهن متعلق هيٺيان مختلف ڪتاب لکيائين: ڪتاب فتوح العراق، ڪتاب فتوح خراسان، ڪتاب فتح الابلتہ، ڪتاب امرالبحرين، ڪتاب ڪرمان، ڪتاب فتوح سجستان، ڪتاب ڪابل و زابلستان، ڪتاب فتح مڪران، ڪتاب ثغر الهند ۽ ڪتاب عمال الهند. (1)
مدائني جي انهن تصنيفن جو سڌي يا اڻسڌيءَ طرح سنڌ جي اوائلي اسلامي فتحن ۽ تاريخ سان لاڳاپو آهي. عراق جي فتح ٿيڻ سان اتي مضبوط فوجي طاقت جو پايو پيو، جتان سنڌ ۽ ٻين مشرقي ملڪن جي فتحن ۾ آساني ٿي. بصره لڳ قديم بندر ”اُبلة“، عمان ۽ بحرين جي فتحن ٿيڻ سان مسلمانن جي سامونڊي طاقت جو بنياد پيو ۽ ديبل، ڀڙوچ ۽ ٿاڻي تي پهرين سامونڊي حملن ۽ فتحن ۾ آساني ٿي. ڪرمان ۽ سجستان جي فتحن ذريعي، اسلامي فوجون هندستان جي اتر- اولهه سرحد طرف وڌيون ۽ اول مڪران، زابلستان ۽ ڪابل (اڀرندو افغانستان) فتح ڪيائون ۽ ان کان پوءِ اتان سنڌ ۽ هندستان جا ڪي حـصا فتح ٿيا. مدائني جا ٽي ڪتاب: 1.ڪتاب فتح مڪران 2. ڪتاب ثغرالهند ۽ 3. ڪتاب عمال الهند (هند يعني سنڌ جا گورنر) سنئون سڌو سنڌ جي فتح ۽ اتي جي عربي حڪمرانن سان تعلق رکن ٿا.
ان کان سواءِ مدائـني ”ڪتاب اخبار ثقيف“ يعني ثقفي خاندان جي حالتن بابت ڪتاب لکيو، ياد رهي ته سنڌ جي فتح ۾ ثقفي خاندان جو وڏو هٿ آهي. سڀ کان پهرين عثمان بن ابي العاص الثقفي سنه 15 هجري ۾ عمان مان پنهنجي ٻن ڀائرن حڪم ۽ مغيره جي ڪمانڊ هيٺ ديبل، ڀڙوڇ ۽ ٿاڻي جي بندرن تي سامونڊي لشڪر موڪليو، ان بعد حجاج توڙي محمد بن قاسم ٻئي ثقفي خاندان مان هئا، جن جي همت ۽ حڪمت عملي سان سنڌ فتح ٿي. ”ڪتاب فتوح خراسان“ ۾ خاص طور خراسان جي گورنر جنيد بن عبدالرحمان المـُـري جي سوانح ۽ واقعا لکيائين.(1) معلوم هجي ته پهريائين جنيد تقريباً 5 يا 6 سال (111-105هه) سنڌ جو گورنر هو، جتي هن وڏيون فتحون حاصل ڪيون ۽ غالباً سندس انهيءَ شهرت سبب ئي کيس سنڌ مان بدلي ڪري، سڌو خراسان جو گورنر مقرر ڪيو ويو، جتي هو (سندس وفات محرم 116 هه) تائين رهيو.
مدائني جي مٿئين تصنيفن تي غور ڪرڻ بعد هيءُ نتيجو نڪري ٿو ته، مدائني اسلامي خلافت جي مشرقي ملڪن جي فتحن ۽ تاريخ کان پوري طرح واقف هو. خاص طرح محاذ هند يعني مڪران ۽ سنڌ جي فتحن ۽ اتي جي عرب گورنرن جي حالتن جو پورو ڄاڻو هو ۽ انهن مسئلن تي جدا جدا ڪتاب لکيائين. نه صرف ايترو پر جن مکيه شخصن جو سنڌ جي فتحن ۽ حڪمرانيءَ سان واسطو هو، انهن جي حالتن کان به واقف هو ۽ انهن تي ڪتاب لکيائين.
”فتحنامه“ جو بنياد مدائني جي تصنيفن تي: مٿئين بيان مان واضح ٿيو ته ابوالحسن مدائني ئي هر حوالي کان سنڌ جي فتح ۽ تاريخ جو پهريون مؤرخ ۽ مصنف آهي: بلڪ مدائني ئي هند، سنڌ ۽ مڪران جي فتحن جو اڪيلو مؤرخ ۽ مصنف آهي، ڇاڪاڻ ته عربي تاريخ ۾ ٻئي ڪنهن به مصنف جو نالو نٿو ملي، جنهن مڪمل طور انهن ملڪن جي تاريخ ڏانهن توجهه ڏنو هجي يا انهيءَ موضوع تي ڪوبه ڪتاب لکيو هجي. مڪران ۽ سنڌ جي اسلامي فتحن بابت جو احوال اسان تائين پهتو آهي، سو فقط مدائني جي ذريعي پهتو آهي. ڇاڪاڻ ته مڪران ۽ سنڌ جي اسلامي فتحن يا تاريخ متعلق بلاذري، يعقوبي ۽ طبري جا بيان اڪثر مدائني جي روايتن تي ٻڌل آهن. مطلب ته سنڌ جي فتح بابت جي بنيادي حقيقتون آڳاٽن عرب مؤرخن ذريعي اسان تائين پهتيون آهن، سي اڪثر مدائني جي روايتن ذريعي ئي پهتيون آهن. انهيءَ ڪري چئي سگهجي ٿو ته ”فتحنامه سند“، جو اصل عربيءَ ۾ هو ۽ جنهن ۾ سنڌ جي اوائلي اسلامي فتحن جو ذڪر آهي، تنهن جو گهڻو مدار مدائني جي تصنيفن ۽ روايتن تي آهي. هيٺيان دليل هن نظريي جي وڌيڪ تائيد ڪن ٿا:
(1) اسان هن کان اڳ واضح ڪري چڪا آهيون ته آڳاٽين عربي تاريخن ۾ بلاذري جي ”ڪتاب فتوح البلدان“ ۾ ئي سنڌ جي اسلامي فتحن جو بيان ٻين سڀني ڪتابن جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ تفصيل سان ملي ٿو، ڇو ته ان ۾ بلاذري سڄو سارو 15 صفحن (ص 448-431) جو هڪ خاص خلاصو باب ”فتوح السند“ جي عنوان سان قلمبند ڪيو آهي. هن باب ۾ ڏنل روايتن تي غور ڪرڻ سان هي پڻ معلوم ٿي چڪو ته هن باب جو اصل راوي ۽ مصنف مدائني آهي.
هن باب جي متن ۽ مواد تي غور ڪرڻ سان معلوم ٿيندو ته: (1) ان جي شروعات، حضرت عمر جي خلافت ۾ عمان مان سنڌ ۽ هند جي بندرن (ديبل، ڀڙوچ ۽ ٿاڻي) تي ڪيل پهرئين سامونڊي حملي ۽ فتحن جي واقعي سان ٿئي ٿي، يعني ته محاذ هند (سنڌ ۽ هند) جي ذڪر سان ان جي شروعات ٿئي ٿي. (2) ان کان پوءِ حضرت عثمان رضه جي خلافت کان وٺي عبدالملڪ جي عهد تائين، اسلامي فوجن جي مڪران ۾ جنگين ۽ فتحن جا واقعن ڏنل آهن. يعني ته اهي واقعا مڪران جي فتح سان تعلق رکن ٿا. (3) وليد جي ڏينهن ۾ وري محاذ سنڌ ۽ هند جو ذڪر، ديبل تي عبيدالله بن نبهان ۽ بديل جي سامونڊي حملن سان شروع ٿئي ٿو ۽ محمد بن قاسم هٿان سنڌ جي مڪمل فتح ۽ هند جي ڪن ڀاڱن جي فتح سان پورو ٿئي ٿو. (4) ان کان پوءِ سليمان جي خلافت کان وٺي سنڌ ۽ هند جي عرب گورنرن جو ذڪر شروع ٿئي ٿو، جو معتصم جي خلافت بعد عمر بن عبدالعزيز الهباري جي سنڌ تي قبضي تي ختم ٿئي ٿو.
باب ”فتوح السند“ جي متن ۽ مواد جي مٿئين تفصيل مان ظاهر آهي ته هن باب جي روايت ۾ مدائني غالباً پنهنجي ٽن ڪتابن هر هڪ ”ڪتاب ثغرالهند“ (هند ۽ سنڌ جو محاذ)، ”ڪتاب فتح مڪران“ (مڪران جون فتحون) ۽ ”ڪتاب عامل الهند“ (هند ۽ سنڌ جا گورنر) کي يڪجا جمع ڪيو آهي، اهو قياس جي ويجهو معلوم ٿئي ٿو، ڇاڪاڻ ته بلاذري سنه 279/280 هه ۾ وفات ڪئي ۽ مدائني سنه 225 هه ۾، يعني ته بلاذريءَ کان 55 ورهيه اڳ، جنهن جي معنيٰ ته بلاذري جڏهن هن باب جي روايت خود مدائني کان سندس زباني ٻڌي هوندي، تڏهن مدائني يقيني طور پيريءَ ۾ هوندو ۽ مٿيان ٽي ڪتاب ان کان ڪافي اڳ تصنيف ڪيا هوندائين. انهيءَ ڪري زباني روايت ۾ سنڌ جي فتحن بابت بلاذري کي غالباً پنهنجن انهن تصنيفن جو تـَـت بيان ڪري ٻڌايائين: خود بلاذري کي به پنهنجي ڪتاب لاءِ اختصار جي ضرورت هئي، انهيءَ ڪري غالباً مدائني جي روايت جو اختصار قلمبند ڪيائين.
”فتحنامي“ جي اسلامي تاريخ واري حصي جي مطالعي مان معلوم ٿئي ٿو ته بلاذري جي باب ”فتوح السند“ وارو سڄو مواد ترتيبوار ان ۾ شامل آهي. مثلاً صفحي ]72[ 104 تي ان جي شروعات ئي، بلاذري جي باب مطابق، حضرت عمر جي خلافت ۾ عمان مان عثمان بن ابي العاص ثقفي جي هٿان سنڌ ۽ هند جي بندرن (ديبل، ڀڙوچ ۽ ٿاڻي) تي سامونڊي حملي ۽ فتح جي واقعي سان ٿئي ٿي، ان بعد حضرت عثمان رضه جي خلافت کان وٺي عبدالملڪ جي عهد تائين، اسلامي فوجن جي مڪران ۾ جنگين ۽ فتحن جا واقعا بلڪل بلاذري جي سلسلي مطابق ڏنل آهن: ۽ ان کان پوءِ وليد جي ڏينهن ۾ وري محاذ هند ۽ سنڌ جو ذڪر، ديبل تي عبيدالله بن نبهان ۽ بديل جي سامونڊي حملن سان شروع ٿئي ٿو، ۽ محمد بن قاسم هٿان سنڌ جي فتح جي تفصيلوار بيان سان ختم ٿئي ٿو. البت محمد بن قاسم کان پوءِ، جي عرب گورنر سنڌ ۾ آيا، تن جو بيان فتحنامي ۾ ڪونهي، جنهن جي معنيٰ ته فتحنامي جي هن اسلامي فتحن واري حصي ۾ صرف مدائني جي ٻن ڪتابن يعني ”ڪتاب ثغر الهند“ (محاذ هند ۽ سنڌ) ۽ ”ڪتاب فتح مڪران“ (مڪران جون فتحون) جو مواد موجود آهي، مگر سندس ٽئين ڪتاب ”ڪتاب عمال الهند“ (هند ۽ سنڌ جا گورنر) جو مواد شامل ڪونهي.
(2) ”فتحنامي“ جي اندروني شهادتن مان پڻ معلوم ٿئي ٿو ته ان ۾ غالباً مدائني جا اهي ٻه ڪتاب، يعني ته ”ڪتاب ثغر الهند“ ۽ ”ڪتاب فتح مڪران“ مڪمل طور شامل آهن. هيٺيان دليل ان نظريي جي تائيد ڪن ٿا:
(الف) بلاذري، باب ”فتوح السند“ ۾ مختلف واقعن بابت مدائني جي زبان کي اجمالي طور ۽ اختصار سان قلمبند ڪيو آهي. فتحنامي ۾ اهي ساڳيا واقعا ساڳي ترتيب پر وڌيڪ زياده تفصيل سان بيان ٿيل آهن. مدائني پنهنجي پيريءَ ۾ بلاذري کي غالباً پنهنجي ٽنهي ڪتابن جو تـَـت بيان ڪري ٻڌايو، ۽ ان جي ابتڙ ”فتحنامي“ ۾ غالباً مدائني جا ٻه ڪتاب ”ڪتاب ثغرالهند“ ۽ ”فتح مڪران“ سندس پوري روايت سان شامل آهن، جنهن ڪري جملي واقعن جو تفصيل موجود آهي. ان کان سواءِ باب ”فتوح السند“ ۽ ”فتحنامي“ جي ساڳين بيانن ۾ نه فقط اصولي پر جزئياتي مطابقت به موجود آهي: مثلاً فتحنامي (ص 133) ۾ ڄاڻايل آهي ته ديبل جي حملي وقت حجاج جو خط پهتو، جنهن ۾ هدايت هئي ته ”مناسب ائين آهي ته سج کي پٺي ڏيو، جيئن دشمن کي چڱي طرح ڏسي سگهو.“ اهي لفظ بلاذري جي عبارت (ص 437) ۾ حجاج جي حڪم ”ولتڪن ممايلي المشرق“ جي عين مطابق آهن: فتحنامي (ص 171) ۾ ڄاڻايل آهي ته حجاج ڏانهن محمد بن قاسم سـُـرڪي موڪلڻ لاءِ لکيو، ۽ ان جي انتظام لاءِ حجاج جي حڪم سان پڃيل ڪپهه آئي، جا سرڪي ۾ ٻوڙي، خشڪ ڪندا ويا. بلاذري (ص 436) جي عبارت به ان مطابق آهي ته ”وعمد الحجاج الي القطن المحلوج، فنقع في الخل الخمر الحاذق.“ پهريون مجاهد، جو ديبل قلعي جي ديوار تي چڙهيو، ان جو نالو به بلاذري جي بيان توڙي فتحنامي مطابق ساڳيو آهي (ڏسو فتحنامو ص 308 نوٽ ص 134). ڏاهر جي قاتل جي باري ۾ پڻ فتحنامي ۽ بلاذري جي بيانن ۾ مطابقت آهي (ڏسو فتحنامو ص 326، نوٽ ص 198) انهيءَ جزئيائي مطابقت مان ظاهر آهي ته فتحنامي جا تفصيلي بيان مدائني جي روايت مطابق آهن، جا بلاذري خود مدائني جي زباني پنهنجي باب ”فتوح السند“ ۾ قلمبند ڪئي آهي.
(ب) بلاذري کي مدائنيءَ خود پنهنجي زباني ويهي فتوحات جي واقعن جو بيان ڪري ٻڌايو، انهيءَ ڪري بلاذري باب ”فتوح السند“ جي شروع ۾ سندس نالو سند طور پيش ڪيو آهي ۽ ان بعد لاڳيتو واقعات نقل ڪندو ويو آهي، تان جو ڏاهر جي قتل بعد (ص 438) وري اڳتي هلندڙ بيان لاءِ ٻيهر مدائني جو نالو کڻي ، پنهنجي ماخذ جي تصديق ڪئي اٿس. مطب ته بلاذري سڄو بيان مدائني جي زباني ٻڌو. انهيءَ ڪري ذري ذري سندس نالي آڻڻ جي کيس ضرورت ڪانه هئي.
اوائلي عرب مصنفن جو دستور هو ته خود پنهنجي تصنيف ڪيل ڪتابن ۾ اڪثر هر نئين بيان آڏو پنهنجو نالو کڻي ان بعد، پنهنجو سـَـند جي سلسلو(يعني انهن راوين جا نالا جن کان مصنف تائين ان بيان يا واقعي جي روايت پهتل هجي) پيش ڪري، پوءِ ان بيان کي پيش ڪندا هئا. مؤرخن ۾ ابوجعفر طبري پنهنجي تاريخ ۾ خاص طرح انهيءَ دستور جي پابندي ڪئي آهي. طبري هر نئين واقعي کي بيان ڪرڻ وقت چوندو ته ”قال ابو جعفر...... حدثني فلان قال حدثـني فلان“ (يعني ابو جعفر چوي ٿو ته مون سان فلاڻي هي ذڪر ڪيو)، جنهن چيو ته (مون سان فلاڻي اهو ذڪر ڪيو) يا ”حدثني“ (مون کي ٻڌايو) جي بدران ”عن“ (فلاڻي کان) جو لفظ آڻيندو. مطلب ته خود مصنف جي ڪتاب ۾ اڪثر بار بار خود مصنفن ۽ سندس سـَـند وارن راوين جو ذڪر ايندو.
فتحنامي جي مطالعي مان معلوم ٿئي ٿو ته جيتوڻيڪ هڪ ته زماني جي هٿ چراند سبب ۽ ٻيو غالباً فارسي مترجم علي ڪوفي جي بي احتياطي سبب مختلف واقعن جي روايتن جي سـَـندن کي يا ته اڻپوري حالت ۾ قلمبند ڪيو ويو آهي (يعني ته ڪن راوين جا نالا ڇڏي ڏنا ويا آهن) يا ته بلڪل حذف ڪيو ويو آهي، مگر تنهن هوندي به مدائني جي نالي سان سندس سـَـنـَـدن سميت سڄيون ساريون 13 روايتون (1) فتحنامي ۾ موجود آهن. ٻه ٻـيون روايتون (ص 182 ۽ 183) ”محمد بن حسن“ ۽ ”محمد بن ابوالحسن مدني“ جي نالن سان آندل آهن، جي پڻ غالباً مدائني جون آهن ۽ سندس نالي ”ابوالحسن علي بن محمد“ کي غلط نموني ۾ لکيو ويو آهي. (1) ٻيون 8 روايتون انهن ماڻهن جي نالن سان ڏنل آهن، جن کان ٻيون روايتون فتحنامي ۾ خود مدائني جي زباني بيان ٿيل آهن. (2) جنهن جي معنيٰ ته اهي اٺ روايتون پڻ يقيني طور مدائني جي ذريعي ئي پهتل آهن، پر انهن جي اڳيان مدائني جو نالو حذف ٿيل آهي. انهيءَ لحاظ سان فتحنامي ۾ جملي 23 روايتون مدائني جون تسليم ڪري سگهجن ٿيون، انهن کان سواءِ ٻيون باقي روايتون جملي 14 آهن، جي ٻين راوين جي نالن سان ڏنل آهن ۽ گمان غالب آهي ته انهن روايتن مان گهڻن جي سـَـندن جا اوائلي ڀاڱا حذف ٿيل آهن ۽ شايد انهن مان ڪي ٻيون پڻ مدائني جي ذريعي آيل هجن. بهرحال مجموعي طور فتحنامي ۾ وڏو حصو مدائني جي روايتن جو آهي ۽ سواءِ ”فتحنامي“ جي، سنڌ جي فتحن بابت مدائني جون ايتريون تفصيلوار روايتون ٻئي ڪنهن به عربي يا فارسي جي تاريخي ڪتاب ۾ موجود نه آهن. هيءَ حقيقت ان نظريي جي تائيد ڪري ٿي ته فتحنامي جو اسلامي فتحن ۽ تاريخ وارو گهڻو ڀاڱو مدائني جي ٻن ڪتابن ”ڪتاب ثغرالهند“ ۽ ”ڪتاب فتح مڪران“ جو مجموعو آهي.
فتحنامي جي جملي مواد جا ماخذ ۽ انهن جي اندروني صحت: فتحنامي جي جملي مواد جا ٽي سر چشما نظر اچن ٿا: (الف) مدائني جون روايتون، (ب) مدائني کان سواءِ ٻين عرب عالمن ۽ راوين جون روايتون، ۽ (ج) سنڌ جون مڪاني روايتون. اسان هيٺ انهن ٽنهي ماخذن تي تنقيدي نگاهه سان مختصر بحث ڪنداسون.
(2) سندس مفصل سوانح لاءِ ڏسو فهرست ابن نديم (طبع يورپ) ص 100- 103، ياقوت جو معجم الاديا ِّ (گب ميموريل) 5x309-318، تاريخ بغداد (قاهره) نمبر (6438- ج 12 ص 54) انساب المسعاني (المدائني) شذارت الذهب (طبح قاهره 201x54)، مروج الذهب (طبع پئرس) 7x287
(1) ڏسو فهرست ابن نديم ص 103 ۽ معجم الادباءِ 5x315-316.
(1) فهرست ابن نديم، 103
(1) ڏسو ص ص 105، 107، 109، 131، 133، 134، 145، 226، 261، 325، 346، 356، ۽ 357. مدائني جو نالو ”ابوالحسن بن علي بن محمد“ ڪري آندو ويو آهي.
(1) ڏسو فتحنامي جي آخر ۾ ص 324 تي حاشيه ص 183/ ]164[
(2) مثلاً ٽي روايتون (ص 108، 109، ۽ 111) هذلي جي نالي سان ڏنل آهن، مگر صفحن 109 ۽ 112. تي خود هذلي جون روايتون ابوالحسن مدائني جي زباني ڏنل آهن، ٻه روايتون (ص 112 ۽ 128) عبدالرحمان بن عبدربـہ السليطي جي نالي سان ڏنل آهن، حالانڪ صفحن 334 ۽ 246 تي عبدالرحمان بن عبدربـہ السليطي جون روايتون پڻ ابوالحسن مدائني جي زباني بيان ٿيل آهن، صفحي 201 تي هڪ روايت ابو محمد هندي جي نالي سان ڏنل آهي، مگر صفحن 131 ۽ 252 تي ابو محمد هندي جون ٻئي روايتون ابوالحسن مدائني جي زباني بيان ٿيل آهن. 127 تي صفحي هڪ روايت اسحاق بن ايوب جي نالي سان ڏنل آهي. حالانڪ صفحي 125 تي اسحاق بن ايوب جي روايت ابوالحسن مدائني جي زباني نقل ٿيل آهي، ۽ صفحي 142 تي هڪ روايت ابوالليث التميمي الهندي جي نالي سان آندل آهي، حالانڪ صفحي 197 تي ابوالليث هندي جي روايت ابوالحسن مدائني جي زباني بيان ٿيل آهي.
(الف) مدائني جون روايتون: مدائني کي عرب مؤرخن هڪ معتبر مؤرخ ڪري تسليم ڪيو آهي، جو سندس روايتون اڪثر پڪيون ۽ پختيون آهن. افسوس جو فتحنامي ۾ سندس روايتن جون ڪڙيون حذف ٿيل آهن، انهيءَ ڪري سندس روايتن جو پورو تنقيدي جائزو وٺي نٿو سگهجي، تنهن هوندي به هيٺيون حقيقتون مدائني جي روايتن جي اندروني صحت کي ثابت ڪن ٿيون:
(1) سنڌ بابت فتحنامي ۾ ڏنل مدائني جون اڪثر روايتون سندس انهن سـَـند وارن راوين کان بيان ٿيل آهن، جن کان هن مرڪزي خلافت ۽ ٻين واقعن بابت احوال ٻڌا ۽ نقل ڪيا آهن، ۽ جن جي بيان کي بلاذري ۽ طبري جهڙن معتبر مؤرخن پڻ صحيح تسليم ڪري پنهنجي ڪتابن ۾ داخل ڪيو آهي. هن سلسلي ۾ هيٺيون روايتون غور طلب آهن:
1- ص 109/ ]78[ تي عبدالله بن سوار بابت بيان ابوالحسن مدائني ٻن راوين يعني”هذلي“ ۽ ”مسلمة بن محارب” کان نقل ڪيو آهي. فتحنامي ۾ چار ٻيون روايتون (ص 111، 108، 109، ۽ 112) ”هذلي“ جي وسيلي ۽ هڪ روايت (ص 246) مسلمة بن محارب جي ذريعي بيان ٿيل آهن، جن مان ص 113 تي هذلي واري روايت ۽ ص 246 تي ”مسلمة“ واري روايت آڏو ابوالحسن جو نالو ڏنل آهي، پر ص 108، 109، ۽ 112 تي هذلي وارين روايتن آڏو ابوالحسن جو نالو غالباًفارسي مترجم جي بيڌيانيءَ سبب حذف ٿيل آهي. (1)
سـُـلمي بن عبدالله بن سـُـلمي،(2)جو ابوبڪر الهذلي جي عام نالي سان مشهور آهي، سو اسلامي تاريخ جو مڃيل ۽ مسلم راوي آهي. طبري پنهنجي تاريخ ۾ تقريباً20 روايتون سندس سـَـند جي سلسلي سان نقل ڪيون آهن، جن مان 8 روايتون ابوالحسن مدائني جي ذريعي نقل ڪيل آهن.(3) يعني ته هذلي جون گهڻي ۾ گهڻيون روايتون مدائني جي ذريعي نقل ٿيل آهن. مطلب ته هذلي، مدائني جي استادن مان هو ۽ سندس روايتون نه صرف طبري پر ٻين مصنفن به مدائني جي زباني نقل ڪيون آهن.(4) ابوبڪر هذلي عباسي خليفي منصور (وفات 108 هه/775ع) جي ڏينهن تائين زنده هو،(1) ۽ مدائني، جو سنه 135 هه ۾ ڄائو، ان جي عمر ان وقت تائين تقريباً 23 ورهيه هئي، جنهن ڪري هن، هذلي کان سڌو سنئون سندس زباني جملي تاريخي حالات ٻڌا ۽ پنهنجي ڪتابن ۾ لکيا، ۽ ٻين تائين به پهچايا. (2)
”مسلمة“ جو سڄو نالو ”مسلمة بن محارب بن سلم بن زياد“ آهي ۽ هو مشهور اموي سپهه سالار ”زياد“ جي اولاد مان هو. (3) مسلمة نه صرف تاريخي راوين ۾ مڃيل آهي، پر حديث جي راوين ۾ پڻ شمار ٿيل آهي. (4) هو مدائني جي استادن منجهان آهي ۽ سندس تاريخي روايتون گهڻو ڪري مدائني جي ذريعي ئي بلاذري توڙي طبري تائين پهتيون. مدائني سڌو سنئون کانئس اهي روايتون ٻڌيون. بلاذري”فتوح البلدان“ (ص ص 73، 250 ۽ 280) ۾ ٽي ررايتون ”مسلمة“ جي سـَـند جي سلسلي سان نقل ڪيون آهن، ۽ پنهنجي ٻي تصنيف ”ڪتاب انساب الاشراف“ جي جلد 4 ۽ 11 ۾ جملي ڇهه روايتون مسلمة جي سـَـند جي سلسلي سان مدائني جي زباني سان نقل ڪيون آهن. (5) طبري جملي 43 روايتون مسلمة جي سـَـند جي سلسلي سان نقل ڪيون آهن ۽ اهي سڀئي مدائني جي ڪتابن تان يا مدائني جي شاگرد عمر بن شبہ کان خود مدائني“ جي زباني نقل ڪيل آهن. خود فتحنامي ۾ ص 346 تي ٻي هڪ روايت پڻ ابوالحسن مدائني، مسلمة بن محارب کان نقل ڪئي آهي.
مطلب ته هذلي توڙي مسلمـة، مدائني جا وڏا معاصر ۽ تاريخ جا ڄاڻو هئا. افسوس جو فتحنامي ۾ کانئن جيڪي روايتون مدائني بيان ڪيون آهن، تن مان ڪن جا پويان سلسلا (يعني ته خود هذلي ۽ مسلمة جن ماڻهن کان اهي ڳالهيون ٻڌيون ۽ انهن وري جن کان ٻڌيون، تن جا نالا) حذف ٿيل آهن، جنهن ڪري اکين ڏٺل يا همعصر روايتن جو اندازو لڳائڻ مشڪل آهي. تنهن هوندي به ڪن روايتن جي بنياد تي چئي سگهجي ٿو ته مدائني جي روايتن جو سلسلو نيٺ انهن ماڻهن تائين پهچي ٿو، جي بيان ٿيل واقعن کان پوري طرح واقف هئا. مثلاً ص 111 تي ابوالحسن مدائني جي روايت ابوبڪر هذلي کان ۽ هذلي جي روايت اَسود کان آهي ۽ اها امير معاويـہ جي عهد (41-60 هه) ۾ راشد بن عمرو جي محاذ هند تي مقرري بابت آهي. هن روايت ۾ جيتوڻيڪ هذلي ۽ اَسود جي وچ وارن راوين جا نالا حذف ٿيل آهن(1) ته به بيروني شهادتن جي بنياد تي پڪ سان چئي سگهجي ٿو ته ”اَسود“ مان مراد الاسود بن يزيد النخعي آهي، جو تاريخ جو مشهور راوي آهي. تاريخ طبري ۾ گهٽ ۾ گهٽ 9 تاريخي بيان اهڙا آهن جن جي سـَـندن جي سلسلي جي آخري ڪڙي اَسود آهي. اَسود، ڪوفـي جي برگزيده تابعين مان هو ۽ حضرت عثمان رضه جي شهادت (سنه 35 هه) وقت حضرت عثمان رضهطرفان مدافعت ۾ مشغول هو. (1) ان بعد امير معاويه جي عهد تائين سندس زندهه رهڻ ۽ راشد بن عمرو جي مقرريءَ کان واقف هئڻ بالڪل قياس جي ويجهو نظر اچي ٿو. انهيءَ لحاظ سان مدائني جي هيءَ روايت نموني طور ثابت ڪري ٿي ته سندس روايتن جا ماخذ بالڪل پختا ۽ معاصراڻا آهن.
مٿئين تفصيلي بحث بعد اسان هيٺ فتحنامي ۾ مدائني جي باقي ٻين روايتن جي ماخذن تي مختصر روشني وجهنداسون.
2- ص 112 تي ابوالحسن مدائني جو حاتم بن قبيصة بن المهلب (2) جي زباني ٻڌل بيان ڏنل آهي. حاتم بن قبيصة سنه 98 هه ۾ طخارستان جو گورنر هو.(3) هو تاريخ جو وڏو ڄاڻو هو ۽ راوي عمر بن شبة جهڙيءَ طرح مدائني کان تاريخي روايتون نقل ڪيون آهن، اهڙي طرح هن حاتم بن قبيصة کان به روايتون نقل ڪيون آهن. (4)انهيءَ ڪري مدائني جو حاتم بن قبيصة کان نقل ڪرڻ بالڪل قياس جي ويجهو آهي. البت هيءَ روايت عبدالله بن سوار جي جنگ بابت آهي، جنهن کي امير معاويه تقريباً سنه 41-42 هه ۾ محاذ هند تي مقرر ڪيو ۽ انهيءَ جنگ ۾ حاتم بن قبيصة جو هجڻ ممڪن نظر نٿو اچي. طبري سنه 50 هه جي ٻن واقعن جا اکين ڏٺا احوال جن ماڻهن جي زباني حاتم بن قبيصة جي وسيلي نقل ڪيا آهن، انهن ماڻهن ۽ حاتم بن قبيصة جي وچ ۾ گهٽ ۾ گهٽ هڪ راوي جو واسطو آهي. (1) انهيءَ ڪري فتحنامي جي هن روايت جو پويون حصو ظاهراً حذف ٿيل آهي ۽ جنهن ماڻهو ابن اسوار کي جنگ ۾ ڏٺو، سو خود حاتم بن قبيصة ناهي، مگر اهو راوي، جنهن کان حاتم بن قبيصة هيءُ روايت نقل ڪئي، ٿو ڀانئجي.
3- ص 125 تي ابوالحسن مدائني جي اسحاق بن ايوب جي زباني ٻڌل بيان ڏنل آهي، جو سنه 92 هه ۾ حجاج جو محمد بن قاسم کي سنڌ تي رواني ڪرڻ لاءِ فوج گڏ ڪرڻ بابت آهي. طبري، ابوالحسن مدائني جون اسحاق بن ايوب کان نقل ڪيل ٻه روايتون ڏنيون آهن جي امير معاويه جي عهد ۽ وليد بابت آهن. (2) فتحنامي جي هيءُ روايت پڻ وليد جي عهد جي آهي ۽ روايت جي اعتبار کان مڪمل آهي. ص 127 تي ٻي روايت ۾ اسحاق بن ايوب ۽ هلواث ڪلبي جا نالا ڏنل آهن، ۽ ظاهراً آڏو مدائني جو نالو ڇڏيل آهي ڇو ته هلواث جون روايتون پڻ مدائني ذريعي پهتل آهن.(3)
4- ص 131 تي ابوالحسن ”ابو محمد مولي بني تميم“ کان ديبل جي محاصري جو نقل ڪيو آهي ۽ 252 تي ابوالحسن ساڳئي ”ابو محمد هندي“ کان ملتان جي منروي بتخاني جو بيان نقل ڪيو آهي. ان مان ظاهر آهي ته ابو محمد هند يعني سنڌ جو هو ۽ بنو تميم جو پالتو هو. ٿي سگهي ٿو ته ابو محمد کي انهن واقعن جي سنئين سڌي خبر هجي، ڇاڪاڻ ته اهي واقعا سنه 93-95 هه جا آهن ۽ ممڪن آهي ته ابو محمد گهٽ ۾ گهٽ 56 سال پوءِ به جيئرو رهيو هجي، جو سنه 150 هه ڌاري جڏهن ابوالحسن مدائني جي عمر 15 سال هئي، تڏهن کيس انهن ڳالهين جي خبر ڏني هجيس. پر غالباً فتحنامي ۾ انهن روايتن جو به پويون حصو حذف ٿيل آهي ۽ ابو محمد خود ٻئي ڪنهن کان اهي حالات ٻڌا، ڇاڪاڻ ته بلاذري ”فتوح البلدان“ (ص 438) ۾ محمد بن قاسم جي فتح بابت هڪ بيان نقل ڪيو آهي جو مدائني، ”ابو محمد الهندي“ کان ٻڌو، ۽ ابو محمد وري ”ابو الفرج“ نالي راوي کان ٻڌو. بهرحال بلاذري جو هي حوالو ثابت ڪري ٿو ته ابو محمد، مدائني جي استاد راوين منجهان آهي.
البت فتحنامي ۾ ص 201 تي، ڏاهر جي قتل، لاڏيءَ جي گرفتاري ۽ محمد بن قاسم جو لاڏيءَ کي خريد ڪرڻ واري حڪايت پڻ ابو محمد هنديءَ کان نقل ٿيل آهي، جنهن اها ”ابو مسهر عابي“ کان ٻڌي، جنهن وري اها ”هند جي ڪنهن شخص“کان ٻڌي. هيءَ روايت مشڪوڪ آهي، ڇاڪاڻ ته جيتوڻيڪ ابو محمد مشهور راوي آهي، ۽ پڻ جيڪڏهن ”ابو مسهر عابي“ کي صحيح طور ”ابو مسهر عبدالاعليٰ“ تسليم ڪجي، جو پڻ مشهور راوي آهي(1) ته به روايت جي آخري ڪڙي مشڪوڪ ۽ مبهم آهي.
5- ص 252 تي ابوالحسن مدائني، خريم بن عمرو کان ملتان جي ڌن بابت روايت نقل ڪئي آهي. خود فتحنامي مان ظاهر آهي ته حجاج، خريم کي محمد بن قاسم سان گڏ موڪليو هو (2) ۽ خريم سنڌ جي فتحن ۾ ساڻس گڏوگڏ هو(3) ۽ غالباً ويندي آخر تائين محمد بن قاسم سان گڏ رهيو(4) انهيءَ ڪري ملتان جي فتح ۽ خزاني وارو احوال سندس اکين ڏٺو آهي.
6- ص 197 تي ابوالحسن جي ابوالليث هندي کان ٻڌل روايت (ڏاهر جي قتل بابت) ڏنل آهي، جا هن (ابوالليث) پنهنجي پيءُ کان ٻڌي. ان کان اڳ ص 142 تي پڻ محمد بن قاسم جي ديبل ڏانهن روانگيءَ وارو بيان ”ابو الليث التميمي الهندي“کان بيان ڪيل آهي، پر بيان ڪندڙ (ابوالحسن مدائني) جو نالو حذف ٿيل آهي. ابوالليث هي پويون بيان ”جعونـہ بن عقبة السلمي“ کان ٻـڌو. هاڻي خود فتحنامي جي ص 133 تي ڏنل بيان مان ظاهر آهي ته جعونـہ السلمي، محمد بن قاسم سان گڏ هو ۽ خاص منجنيقن جي چارج ۾ هو. انهيءَ حوالي مان انهن روايتن جي صحت جي تصديق ٿئي ٿي.
7- ص 234 ۽ 246 تي مدائني (علي بن محمد) جون ٻه روايتون عبدالرحمان بن عبد ربـہ السليطي کان ڏنل آهن. پوئين روايت ساڳئي وقت مسلمة بن مهارب ۽ عبدالرحمان بن سليطي کان نقل ٿيل آهي، جنهن جي معنيٰ ته عبدالرحمان ۽ مسلمة ٻئي مدائني جا وڏا معاصر هئا.
وري ص 112 ۽ 128 تي عبدالرحمان بن عبدربـہ کان ٻه روايتون ڏنل آهن جن جو ناقل پڻ مدائني کي ئي سمجهڻ گهرجي، پر سندس نالو حذف ٿيل آهي. عبدالرحمان بن عبدربـہ کان ابوالحسن جون اهي چارئي روايتون مستند آهن، ڇاڪاڻ ته ساڳين واقعن بابت بلاذريءَ جا ابوالحسن کان نقل ڪيل بيان انهن سان ملي اچن ٿا.
مٿين وضاحت مان قدري ظاهر آهي ته ”فتحنامه“ ۾ مدائني سان واسطو رکندڙ روايتون تاريخي اعتبار کان صحيح آهن. البت ص 255 تي ”محمد بن علي ۽ ابوالحسن مدائني“ جي نالن سان ڏاهر جي ڌيئرن جي محمد بن قاسم خلاف سازش بابت جا ڪهاڻي نقل ٿيل آهي، سا جملي مستند تاريخي ماخذن جي خلاف آهي ۽ انهيءَ ڪري ان جو سـَـند جو سلسلو پڻ غالباً مصنوعي آهي. (1)
(ب) مدائني کانسواءِ (؟) باقي ٻيا عرب راوي: جملي ٻيون 14 روايتون اهڙيون آهن (2) جي پڻ عرب راوين کان آهن، پر انهن جي سـَـند جي سلسلي ۾ نه مدائني جو نالو ڏنل آهي ۽ نه وري اهڙي ڪنهن ٻئي راوي جو، جنهن کان (فتحنامي ۾ ڪنهن ٻيءَ جاءِ تي) مدائني جي ٻي ڪا روايت موجود هجي. چئي نٿو سگهجي ته اهي ڪي مستقل روايتون آهن جن سان مدائني جو تعلق ناهي، ڇاڪاڻ ته انهن جي سـَـند جا سلسلا بلڪل مختصر ۽ هڪ ٻن راوين جي نالن تائين محدود آهن. بالڪل ممڪن آهي ته انهن مان ڪافي روايتون مدائني جي ذريعي پهتل هجن مگر مدائني جو نالو به ٻين راوين سان گڏ ڇڏي ڏنو ويو هجي.
جيئن ته انهن روايتن جي سـَـند جا سلسلا بلڪل مختصر طور ڏنل آهن ۽ يقيني طور راوين جا نالا حذف ٿيل آهن، انهيءَ ڪري وڌيڪ تحقيق لاءِ ميدان تنگ آهي. البت ڪي تاريخي اهڃاڻ موجود آهن جي هنن روايتن جي صحيح هجڻ تي شاهد آهن: مثلاً ص [151]/215تي ڏنل داستان جي روايت خواجه امام ابراهيم طرفان آهي ۽ آخر ۾ ص 480 واري حاشيه ۾ ڏنل تفصيلي بحث هن روايت جي صحت کي ثابت ڪري ٿو. ٻين روايتن کي بلاذري ۽ يعقوبي جي فتح سنڌ بابت بيانن سان ڀيٽجي ٿو ته معلوم ٿئي ٿو ته اهي پڻ انهن صحيح ۽ مستند بيانن جي منافي نه آهن، سواءِ ٻن روايتن جي: هڪ ص 268 تي ڏنل لاڏي بابت ”عقيل بن عمرو“ نالي راوي جو بيان، ۽ ٻيو ص 275 تي بنو تميم جي ڪنهن نامعلوم شخص ذريعي نقل ڪيل بيان، جنهن ۾ محمد بن قاسم جو حجاج کان سندس ڌيءُجو سڱ گهرڻ وارو قصو بيان ٿيل آهي. ڪتاب جي آخر ۾ ص 439، حاشيه[94]/131 ۾ محمد بن قاسم جي شادي متعلق تفصيلي بحث ڪيو ويو آهي جنهن مان مٿين ٻنهي روايتن جي ترديد ٿئي ٿي.
(ج) مقامي روايتون: مدائني جون روايتون خواهه اهي ٻيون روايتون، جي عرب راوين جي سـَـنـَـدَن جي سلسلن سان موجود آهن، سي عرب محققن جي فن روايت جي اصولن موجب ڏنل آهن. انهن مان اڪثر روايتن جا سلسلا انهن عرب راوين تائين پهچن ٿا، جن کي واقعن جي سڌي سنئين خبر هئي. ڪن ٻين روايتن جا سلسلا سنڌ جي مقامي راوين، مثلاً، ابو محمد، (1) ابوالليث هندي (2) ۽ امير محمد والي ساوندي سمـہ (3) تائين پهچن ٿا. انهن راوين مان ابو محمد ۽ ابو الليث ٻئي عرب قبيلي بنو تميم سان وابسته هئا ۽ سندن روايتون مدائني ۽ ٻين عرب راوين ذريعي پهتل آهن. ساوندي سمه جو والي امير محمد، غالباً عرب هو، مگر کانئس نقل ڪيل روايت جو سـَـند جو سلسلو حذف ٿيل آهي. انهن ٽن راوين مان صرف ابو محمد هندي جو ص 267 تي ڏاهر جي قتل ۽ لاڏيءَ جي گرفتاري بابت بيان دراصل ٻئي هڪ نامعلوم مقامي شخص کان نقل ٿيل آهي ۽ انهيءَ ڪري ان گمنام شخص جي سند کي مستند چئي نٿو سگهجي، جيئن مٿي ص 2 تي ڄاڻايو ويو آهي.
عرب راوين سان لاڳاپيل انهن ٽن مقامي شخصن جي بيانن کانسواءِ فتحنامي ۾ ڪافي اهڙو مواد موجود آهي جنهن جو بنياد مقامي روايتن تي آهي. اهڙين روايتن مان صرف هڪ روايت ص 195 تي (شجاع نالي شخص جي ڏاهر سان مقابلي بابت) اهڙي آهي جنهن ۾ مقامي راوي، رام سيـہ برهمڻ جو نالو کنيل آهي. باقي هيٺيون روايتون، فن روايت جي اصول موجب نه آهن، ڇاڪاڻ ته انهن ۾ ڪنهن به راوي جو نالو ڏنل ڪونهي.
1- صفحي 62 کان صفحي 105 تائين اسلامي فتوحات کان اڳ واري سنڌ جي تاريخ واري سڄي بيان جو مدار ٻڌل سئل ڳالهين تي آهي ۽ ڪٿي به ڪنهن راوي جو نالو ڄاڻايل ڪونهي. مثلاً ص 55 تي شروعات ئي غير معلوم ”خبرن جي راوين ۽ تاريخ جي مصنفن“ سان ٿئي ٿي ۽ ص 66 تي ”هن داستان جو مصنف ۽ هن بوستان جو لکندڙ“ پڻ نامعلوم آهي. هن باب ۾ ص 77 تي عرب امير عين الدولـہ ريحان مدني جو ذڪر، ص 87 تي رسول الله ﷺ جي هجري ٻئي سال ڏانهن اشارو ۽ ص 103 تي عرب قبيله بنو سامـہ جي علافين جو سنڌ ڏانهن ڀڄي اچڻ وارو ذڪر ڏيکارين ٿا ته هي باب يقيني طور ڪنهن مسلمان مؤرخ جو جمع ڪيل آهي. ان کان سواءِ هن باب ۾ سنڌ جي ڪن مقامي واقعن ۽ حالتن جا تفصيل ڏيکارين ٿا ته هن تاريخي باب مرتب ڪرڻ ۾ ڪافي تحقيق کان ڪم ورتو ويو آهي. البت هن باب ۾ چچ ۽ راڻي سونهن ديوي جي عشق واري داستان وارو افسانوي رنگ غالباً فارسي مترجم جو اضافو آهي جنهن جو ذڪر هيٺ ايندو.
________________________________________
(1) ڏسو آخر ۾ ص 294-295 تي ڏنل حاشيه 108/ ]77[
(2) طبري (3x255) سندس نالو بالڪل انهيءَ طرح ڏنو آهي، جو صحيح سمجهڻ گهرجي. طبري جي ايڊيٽرن اسماءِ خاص جي فهرست ۾ سندس نالو ”سلمـہ بن عبدالله“ ڪري لکيو آهي ۽ ابن رستـہجي ڪتاب ”الاعلاق النقيسـة“ (ص 313) ۾ سندس نالو ”سليمان بن عبدالله“ لکيل آهي. وڌيڪ سندس حالات لاءِ ڏسو آخر ۾ حاشيه ص 294 - 295
(3) ڏسو تاريخ طبري ص ص 1x2831، 1x2872، 1x3068، 1x3135، 1x3198، 2x173، 2x1326 ۽ 3x132.
(4) مثلاً بلاذري ”فتوح البلدان“ (ص 18) ۾ فقط هڪ روايت ”هذلي“ جي اسناد سان اَندي آهي ۽ اها ابوالحسن مدائني جي زباني نقل ٿيل آهي. ساڳيءَ طرح بلاذري پنهنجي ٻئي ڪتاب ”انساب الاشراف“ (جلد 11 ص 227) ۾ پڻ هذلي جي روايت مدائني جي ذريعي نقل ڪئي آهي.
(1) ڏسو طبري 3x401، 424، 435، ۽ 436.
(2) طبري، مدائني جون هذلي کان ٻڌل روايتون مدائني جي شاگرد عمر بن شبـہ جي زباني نقل ڪيون آهن.
(3) ڏسو تاريخ طبري، 2x445 .
(4) ڏسو بخاري جي ”التاريخ الڪبير“ جلد 4 ص 279.
(5) ڏسو ڪتاب انساب الاشراف جلد 4 ص ص 73، 81، 106 ۽ جلد 11 ص ص 27، 168، 226.
(1) ڇاڪاڻ ته هذلي ۽ مسلمـة ٻئي همعصر ۽ مدائني جا مکيه ماخذ آهن ۽ مدائني ڪي روايتون ٻنهي کان ساڳي وقت ٻڌيون آهن (ڏسو تاريخ طبري 2x73). طبري هڪ روايت ڏني آهي جا هن ابن حميد کان ٻڌي ۽ هن مسلمـة کان ٻڌي، مسلمة ابواسحاق عبدالرحمان کان ٻڌي ۽ عبدالرحمان سندس پيءُ اَسود کان ٻڌي (1x225). هن سلسلي اسناد مطابق مسلمـة ۽ اَسود جي وچ ۾ ٻيا راوي آهن. ان مان ظاهر آهي ته فتحنامي جي مٿين روايت ۾ مسلمة جي همعصر هذلي ۽ اَسود جي وچ ۾ به ڪم از ڪم ٻن راوين جا نالا هئڻ کپن جي حذف ٿيل آهن.
(1) ڏسو تاريخ طبري 1+2896، 2916، ۽ 2960.
(2) متن ۾ ”حاتم بن قتبيـہ الباهلي“ غلط آهي ۽ صحيح نالو ”حاتم بن قبيصـة بن المهلب“ آهي-
(3) ڏسو تاريخ طبري 2x1324
(4) تاريخ طبري 2x109-110.
(1) طبري سنه 50 هجري جي ٻن واقعات کي هن ساڳي روايت سان بيان ڪيو آهي ته: ”طبري، عمر بن شبـہ کان، عمر بن شبـہ، حاتم بن قبيصـة، غالب بن سليمان کان، غالب بن سليمان، عبدالرحمان بن صبح کان (ايضا 2x109-110)
(2) ڏسو تاريخ طبري 2x201 ۽ 2x1741
(3) ڏسو مٿي ص 8.
(1) ابو مسهر عبدالاعليٰ بن مسهر تاريخ جي راوين مان آهي ۽ طبري ٽن روايتن (2x4، 3x1130، ۽ 3x2426 ۾ سندس نالو کنيو آهي، جن مان هڪ (3x130) منجهان گمان نڪري ٿو ته هو مامون جي حڪومت جي آخري سال سنه 18 هه ۾ جيئرو هو.
(2) ڏسو فتحنامه، ص 127 ۽ 130
(3) ساڳيو، ص 134، 207، 216، 233.
(4) محمد بن قاسم جي سنڌ مان معزولي سنه 96 هه جي پهرئين اڌ ۾ واقع ٿي. ان وقت تائين خريم جي ڪنهن ٻئي هنڌ موجودگي ثابت ڪانهي ۽ فتحنامي جي حوالن مان قوي گمان نڪري ٿو ته هو سنڌ ۾ هو، محمد بن قاسم جي معزولي بعد سنه 96 جي پوئين ۽ 97 هه ڌاري قتيبـة جي قتل وقت خريم خراسان ۾ نظر اچي ٿو (ڏسو طبري 2x130 ۽ 1312.
(1) ڏسو آخر ۾ ص 351-362 جتي هن مصنوعي حڪايت ۽ صحيح تاريخي حالات تي تفصيلي بحث ڪيو ويو آهي.
(2) ڏسو فتحنامه، ص 106، 107، 113، 116، 119، 121، 128، 137، 171، 193، 201، 205، 207، 219.
(1) ڏسو فتحنامه، ص 131، 252 ۽ 201
(2) ساڳيو، ص 142 ۽ 197
(3) ساڳيو، ص 231.
2- ص 166 تي ڏاهر جو محمد بن قاسم جي مقابلي لاءِ مهراڻ جي ٻئي ڪناري تي سامهون تيار ٿي بيهڻ واري بيان جو مدار به مقامي روايت تي آهي، پر غالباً ان جي صحت جي تصديق لاءِ ان کي خاص طرح ”هند جي دانائن“ ڏانهن منسوب ڪيو ويو آهي.
3- ص 220 تي لاڏيءَ بابت بيان ظاهراً غير معتبر آهي، ڇاڪاڻ ته اتي صاف ڄاڻايل آهي ته اهو بيان ”برهمڻ آباد جي مکيه ماڻهن کان ڏند ڪٿائن ۾ آڻين ٿا“.
4- ص 236 تي اروڙ جي جادوگرڻ وارو قصو محض هڪ قصو ئي آهي، ڇاڪاڻ ته ان جي روايت مبهم آهي ۽ ڄاڻايل آهي ته ”هن ڳالهه جي سنواريندڙن هن طرح بيان ڪيو آهي“.
5- ص 239 تي اروڙ جي برهمڻ قيدي سپاهي وارو قصو به محض هڪ افسانو آهي، ڇاڪاڻ ته ”هن ڳالهه جا راوي ۽ هن تاريخ جا بيان ڪندڙ“ مبهم ۽ نامعلوم آهن.
6- ص 241 تي جيسينہ جو ڪيرج ڏانهن مدد لاءِ وڃڻ وارو بيان ”وڏن مکيه ماڻهن کان ٻڌل ڳالهين“ تي مبني آهي. ۽ جيتوڻيڪ ”وڏن ۽ مکيه ماڻهن“ وارا لفظ جيسينـہ جي ڪيرج ڏانهن وڃڻ واري بيان جي صحت جي تائيد ڪن ٿا پر ان بيان ۾ جيسينـہ سان ”چڱي“ جي محبت وارو افسانو غالباً فارسي مترجم طرفان ٺاهي جوڙي بيان ڪيل آهي، جنهن جو ذڪر هيٺ ايندو.
7- ص 241 تي جيسينه جي ولادت ۽ بهادري وارو قصو ”اروڙ جي ڪن برهمڻن“ کان بيان ٿيل آهي ۽ محض هڪ حڪايت آهي جنهن کي ڪا تاريخي اهميت ڪانهي.
مٿئين مواد جو علاوه، مترجم علي ڪوفي به پنهنجي طرفان عبارت آرائي جي لحاظ سان اضافا ڪيا آهن جن جي هيٺ وضاحت ڪئي ويندي.
اصل عربي ڪتاب جي تاليف بابت راءِ: فتحنامي جي تاريخي پس منظر ۽ ان جي سموري مواد جي جملي ماخذن بابت مٿين ڪيل وضاحت مان معلوم ٿيو ته فتحنامي جي تاليف جو مدار هيٺين سرچشمن تي آهي: (1) مدائني جا ٻه ڪتاب،”ڪتاب فتح مڪران“ ۽ ”ڪتاب ثغرالهند“، (2) مدائني کانسواءِ (؟) ٻين ڪن عرب مؤرخن ۽ راوين جا سنڌ جي فتح بابت بيان، ۽ (3) سنڌ ۾ اسلام کان اڳ واري دؤر حڪومت ۽ محمد بن قاسم جي فتح سان واسطو رکندڙ ڪن حڪايتن بابت سنڌ جي مقامي ماڻهن، دانائن، مکين، برهمڻن ۽ وڏن عمر وارن جا زباني بيان.
پهرئين ۽ ٻئي سر چشمي ۾ تميز ڪرڻ مشڪل آهي، ڇاڪاڻ ته روايتن جا سلسلا حذف ٿيل آهن ۽ بالڪل ممڪن آهي ته فارسي ترجمي ۾ جي روايتون ٻين راوين ڏانهن منسوب آهن، سي دراصل مدائني جي واسطي سان قلمبند ٿيل هجن پر سندس نالو ڇڏي ڏنو ويو هجي. هن دليل جي تائيد هن حقيقت مان ٿئي ٿي ته انهن راوين مان جن بابت به ڪجهه معلوم ٿي نه سگهيو آهي، سي مدائني کان اڳ جا آهن ۽ غالباً سندن بيان مدائني ذريعي ئي پوين تائين پهتا. بهرحال پهرئين ۽ ٻئي سرچشمي جي راوين ۾ ابوالحسن مدائني سڀ کان پوءِ آهي ۽ انهيءَ ڪري، يا ته هيءُ ڪتاب خود مدائني (135-225 هه) تصنيف ڪيو يا ته مدائني جي وفات (سنه 225 هه) بعد تصنيف ٿيو. فتحنامي ۾ خود مدائني وارين روايتن مان ڪن جي آڏو ڄاڻايل آهي ته ٻين ڪن راوين جي ذريعي ابوالحسن کان اهي بيان نقل ٿيل آهن. (1) جنهن جي معنيٰ ته شايد ابوالحسن کان پوءِ اهي بيان کانئس صدري روايتن ذريعي يا سندس ڪتابن ذريعي قلمبند ٿيا.
جنهن مواد جو خاص مقامي روايتن تي مدار آهي ان جي سنه تاليف بابت يقيني طور ڪجهه به چئي نٿو سگهجي، ڇاڪاڻ ته سواءِ ”رام سيه برهمڻ“ جي ٻين راوين جا نالا اڻلڀ آهن ۽ خود رام سيه جو اڪيلو نالو ڪابه رهنمائي نٿو ڪري سگهي.
فتحنامي جي سڄي متن ۾ ڪابه اهڙي مستقل اندروني شهادت موجود ڪانهي جنهن جــي بنياد تــي ان جــو سـنـه تـالـيـف متعين ڪــري سـگهجـي. الـبـت ص[236]/248 تي هڪ عربي شعر ڏنل آهي جو ابوالفتح بستي جي قصيده مان آهي(2) جنهن سنه 400/401 هه ۾ وفات ڪئي. پر جيئن ته ان شعر جو نفس مضمون سان ڪوبه واسطو ڪونهي ۽ ٿي سگهي ٿو ته اهو فارسي مترجم طرفان وڌايل هجي، انهيءَ ڪري ان کي فتحنامي جي سنه تاليف بابت سند طور پيش ڪرڻ منطقي طور صحيح نه ٿيندو.
البت مترجم علي ڪوفي جي ديباچي ۾ ڄاڻايل آهي ته اصل عربي ڪتاب ”عرب عالمن“ جو لکيل هو ۽ ان جو نسخو قاضي اسمـاعيل (سنه 613 هه) جي ”ابن ڏاڏن جي هٿ اکرين“ لکيل هو ۽ سندس خاندان ۾ آڳاٽي وقت کان ميراث طور ورثي ۾ هلندو پئي آيو(1) ”ابن ڏاڏن“ ۽ ”ميراث طور ورثي ۾ هلندو اچڻ“ مان هڪ گماني اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته شايد هيءُ ڪتاب تقريباً ٻن اڍائن سون ورهين کان هن خاندان ۾ هجي. اهو اندازو چوٿين صدي هجريءَ تائين پهچي ٿو ۽ انهيءَ بنياد تي چئي سگهجي ٿو ته اصل عربي ڪتاب مدائني جي وفات کان وٺي چوٿين صدي هجريءَ جي آخر واري عرصي، يعني ته 225 هه کان 400 هه واري عرصي ۾ تاليف ٿيو هجي.
مدائني کان سواءِ ٻئي جنهن به هيءُ ڪتاب تاليف ڪيو، تنهن مدائني جي تصنيف”ڪتاب فتح مڪران“ ۽ ”ڪتاب ثغرالهند“ تي ئي ان جو بنياد رکيو ۽ انهيءَ ڪري هيءُ ڪتاب محمد بن قاسم هٿان سنڌ جي فتح واري بيان تي ختم ٿيو. جيڪڏهن 225 هه-400 هه واري عرصي ۾ لکندڙ مؤلف کي تاريخ سنڌ بابت ڪنهن نئين تاريخ تصنيف ڪرڻ جوخيال هجي ها ته ان وقت تائين جا ٻيا به ڪيئي گورنر حڪمراني ڪري چڪا هئا ۽ انهن جو ذڪر به ڪتاب ۾ شامل ڪري ها.
جيتوڻيڪ هن ڪتاب جو تعلق هڪ محدود تاريخي عرصي سان آهي، پر واقعن جي تفصيل سبب هيءُ ڪتاب هڪ ممتاز تاريخي حيثيت رکي ٿو. سنڌ جي اسلام کان اڳ واري تاريخ جو حتي الامڪان تفصيلي بيان، محمد بن قاسم جو شيراز کان رواني ٿيڻ کان ويندي آخر ۾ ملتان جي فتح تائين مفصل تاريخي بيان، محمد بن قاسم ۽ ڏاهر جي وچ ۾ لڙائيءَ جي تياري، توڙي لڙائيءَ جي ڪيفيت ۽ مختلف معرڪن جا ذري پرزي واقعا، جنگي واقعن ۽ خاص موقعن تي عرب شاعرن جا شعر، حجاج ۽ محمد بن قاسم جي وچ ۾ خط و ڪتابت جو تفصيلي رڪارڊ، فتحنامي ۾ اهو جملي تاريخي مواد اڪثر نئون ۽ انوکو آهي بلڪ ٻين عرب تاريخن ۾ اڻلڀ آهي. ڪتاب جي تاليف ۾ اوڻايون هڪ ته غير معتبر مقامي روايتن کي داخل ڪرڻ سان پيدا ٿيون آهن، ٻيو ته نسخن جي نقل در نقل سبب، خاص نالن ۽ واقعن جي سنن ۽ سالن ۾ تحريف ۽ تصحيف ۽ عبارتن جي خلل سبب وجود ۾ آيون آهن، ۽ ٽيون وري غالباً فارسي مترجم طرفان روايتن جي سلسلن کي حذف ڪرڻ ۽ رنگين عبارت آرائي طرف توجهه ڏيڻ سبب واقع ٿيون آهن. روايتن جي سلسلن ۾ ڪاٽ ڪـُـوٽ سبب واقعن جي صحت کي پرکڻ البت ناممڪن ٿي پيو آهي، باقي ٻين جملي اوڻاين جي علمي تحقيق ۽ تنقيد سان تلافي ٿي سگهي ٿي.
اصل عربي ڪتاب جو نالو: اصل ڪتاب، جنهن جو علي ڪوفي 613هه ڌاري ترجمو ڪيو، ان جو سرورق تي يا شروع ۾ ڪتاب توڙي اصل مصنف جو نالو هئڻ قياس جي ويجهو نظر اچي ٿو، مگر فارسي مترجم علي ڪوفي ان بابت پنهنجي ديباچي ۾ ڪابه وضاحت ڪانه ڪئي، بلڪ پنهنجي فارسي ترجمي لاءِ هڪ نئون نالو تجويز ڪيو، جو غالباً هڪ ته پرتڪلف هئڻ سبب ۽ ٻيو ته ترجمي جي آخر ۾ هئڻ سبب رائج نه ٿي سگهيو. انهيءَ ڪري پوين پڙهندڙن ان کي مختلف نالن سان سڏيندي بالاخر ان کي ”چچ نامه“ سڏيو ۽ اهو آسان مگر غلط نالو مشهور ٿي ويو. گذريل صديءَ ۾ ايلفنسٽن پهريون دفعو، انڊيا آفيس لئبرري واري قلمي نسخي جي مطالعي بعد، ڪتاب جو نالو ”تاريخ هند و سند“ڄاڻايو.(1) ان بعد اليٽ پنهنجي تاريخ ۾ واضح ڪيو ته ”چچ نامـہ“ جي نالي لاءِ خود ڪتاب اندر ڪابه ثابتي موجود ڪانهي، بلڪ ڪتاب جي شروع توڙي آخر ۾ ان کي ”فتحنامه“ سڏيو ويو آهي.(2) آخر ۾ شمس العلماء ڊاڪٽر دائود پوٽي فارسي متن مان ڪتاب جي نالي بابت حوالا جمع ڪري واضح ڪيو ته ڪتاب جو ”فارسي ۾ اصل نالو فتحنامو“ هو (3) ۽ انهيءَ لحاظ سان فارسي ايڊيشن جي سرورق تي ڪتاب جو نالو ”فتحنامه سند المعروف به چچ نامه“ ڪري لکيائين. اسان هيٺ هن مسئلي تي قدري تفصيل سان روشني وجهنداسون.
جيئن ته ڪتاب جو اصلي عربي نالو اسان تائين نه پهتو آهي، انهيءَ ڪري خود فارسي ترجمي جي اندروني شهادتن جي آڌار تي ان جو اندازو لڳائي سگهبو. ڊاڪٽر دائود پوٽه ص ]11[ ، ]14[ ۽ ]248[ جا حوالا ڏنا آهن، جتي هن ڪتاب لاءِ ”اين فتحنامه“ جا لفظ آيل آهن، انهن کانسواءِ ٻين صفحن تي هيٺين قسم جا حوالا موجود آهن. ”اين ڪتاب تاريخ هندو.... فتح سند“ ]ص 8[ ”تاريخ اين فتح“]ص 10[ ،”اين فتحنامه“ ]13[ ”فتح نامه“ (بمعنيٰ فتح جو احوال، جو محمد بن قاسم حجاج ڏانهن لکيو) ]ص 186-187 ۽ 191، 196 ۽ 199[ انهن حوالن مان ظاهر آهي ته لفظ ”فتحنامه“ مترجم ٻن معنائن ۾ استعمال ڪيو آهي. لفظي طور بمعنيٰ ”فتح جو احوال يا خط“ ۽ اصطلاحي طور هيءُ ڪتاب جنهن جو خاص تعلق سنڌ جي فتح سان آهي. هاڻي جيڪڏهن تسليم ڪجي ته لفظ ”فتحنامه“ اصل عربي ڪتاب جي نالي واري مفهوم کي قدري ادا ڪري ٿو، ته پوءِ صرف ايترو چئي سگهبو ته اصل نالي ۾ شايد ”فتح“ جو لفظ هو. ص ]10[ تي ”تاريخ اين فتح“ وارو فقرو به قدري ان گمان جي تائيد ڪري ٿو. ٻئي طرف ص ]8[ تي ڏنل عبارت،”محرر اين ڪتاب تاريخ هندو مقرر فتح سند“، به ڄڻ بياني معلوم ٿئي ٿي، پر جيڪڏهن انهيءَ عبارت مان اصل عربي ڪتاب جي نالي جواندازو لڳائجي ته به صرف ايترو چئي سگهبو ته شايد انهيءَ اصلي نالي ۾ ”تاريخ هندو فتح سند“ جهڙا لفظ هئا.
ياقوت پنهنجي ڪتاب ”معجم البلدان“ (3x457) ۾ ملتان جي بـُـت بابت لکندي چوي ٿو ته ”ذکره المديني في فتوح الهند والسند“ يعني ته ”مدينيءَ ان (بت) جو ذڪر فتوح الهند والسند“ ۾ ڪيو آهي. ياقوت جو هيءُ اڪيلو حوالو جيتري قدر قيمتي ۽ دلچسپ آهي، اوتري قدر مبهم به آهي. جيڪڏهن ان ۾ ”المديني“ کي”المدائني“ تسليم ڪجي ۽ ”فتوح الهند و السند“ کي ڪتاب جو خاص نالو ڪري وٺجي ته پوءِ چئبو ته ابوالحسن مدائني هڪ ڪتاب ”فتوح الهند و السند“ جي نالي سان به لکيو هو (جو ياقوت 1179-1229ع جي مطالعي هيٺ رهي چڪو هو)، ۽ انهيءَ لحاظ سان فارسي مترجم جا مٿيان الفاظ يقيني طور انهيءَ نالي تي غمازي ڪن ٿا. جيڪڏهن هي وضاحت تسليم ڪجي، ته پوءِ چئبو ته هيءُ ”فتحنامه“غالباً ابوالحسن مدائني جي تصنيف آهي، ان جو اصل نالو ”فتوح الهند و السند“هو، ۽ مدائني جي تصنيف جي حيثيت ۾ اهو ڪتاب تقريباً سنه 150 هه (جڏهين مدائني جي عمر گهٽ ۾ گهٽ 15 ورهيه هئي) ۽ 225 هه (جڏهن مدائني وفات ڪئي) جي وچ ڌاري تصنيف ٿيو. پر ڪنهن ٻي مستقل شهادت جي غير موجودگي ۾، هن اڪيلي حوالي جــي بنياد تي اهو نتيجو فيصلائتو بنجي نٿو سگهي، ڇو ته ياقوت جي مٿئين حوالي جا ٻيا مطلب به ٿي سگهن ٿا.(1) پر ان جي باوجود به ايترو چئي سگهجي ٿو ته هن حوالي ۾ ”فتوح الهند و السند“ وارو فقرو، بلاذري جي باب ”فتوح السند“ جو عنوان، ۽ فتحنامي جون مٿيون عبارتون انهيءَ نتيجي ڏانهن رهنمائي ڪن ٿيون ته غالباً اصل عربي ڪتاب جو نالو ”فتوح الهند و السند“ هو.
افسوس جو فارسي مترجم علي ڪوفي نه اصل ڪتاب جي نالي بابت ڪا وضاحت ڪئي، ۽ نه وري پنهنجي فارسي ترجمي لاءِ ڪو صاف ۽ واضح نالو منتخب ڪيو. هڪ ته پنهنجي ترجمي لاءِ نالي چونڊڻ جي تجويز ئي کيس ڪتاب پوري ڪرڻ بعد ياد آئي ۽ ٻيو ته ترجمي جي نالي چونڊڻ ۾ پڻ پنهنجي مربي وزير عين الملڪ جي نالي جو لحاظ رکيائين ۽ انهيءَ ڪري هڪ آسان ۽ صاف نالي جي بدران پنهنجي ترجمي لاءِ هڪ ڊگهو ۽ پر تڪلف ”لقب“ ايجاد ڪيائين-يعني ته ”منهاج الدين والملڪ، الحضرهِ الصدر الاجل العالم عين الملڪ“. (2)مگر هڪ ته خود انهيءَ ڊگهي لقب جي انوکي ساخت ۽ سٽاء به، معنوي لحاظ سان، شڪ گاڏئين آهي، ۽ ٻيو ته وري فتحنامي جي قلمي نسخن ۾ ڪاتبن جي غلطين سبب يا خود مترجم جي مختلف عبارتن سبب، هن ڊگهي لقب کي ”سماِّ الدين والملڪ، الحضرة الصدر الا جل العالم عين الملڪ“ به پڙهي سگهجي ٿو، ته وري ان ۾ ”عين الملڪ“ واري فقري کي ”علا ِّ الملڪ“ به پڙهي سگهجي ٿو.(1)
ظاهر آهي ته مترجم علي ڪوفي بعد، ٻين ماڻهن جن سندس فارسي ترجمي جا قلمي نسخا پڙهيا هوندا انهن کي به هن ڊگهي ۽ مبهم لقب سان ڪتاب کي ياد ڪرڻ ۾ آساني نه ٿي هوندي. اهوئي سبب آهي جو ”طبقات اڪبري“ (تصنيف 1002 هه) جي مصنف (جنهن جو حوالو آڳاٽي ۾ آڳاٽو آهي) توڙي ان بعد ”زبدةالتواريخ“ (تصنيف سنه 1024-1025 هه) جي مصنف، هن ڪتاب کي علي ڪوفي جي ان ڊگهي ”لقب“ جي بدارن هڪ مختصر نالي ”منهاج المسالڪ“سان ياد ڪيو آهي. ٻيو ته جيڪڏهن مترجم علي ڪوفي پنهنجي ايجاد ڪيل انهيءَ ڊگهي لقب کي پنهنجي ترجمي جي شروع واري ديباچي ۾ بيان ڪري ها ته پويان پڙهندڙ ان کي آسانيءَ سان معلوم ڪري سگهن ها، ۽ پوءِ کڻي ڪتاب کي ”منهاج الدين“ يا ”منهاج المسالڪ“ جهڙن مختصر نالن سان سڏين ها ته به متفق طور”منهاج“ لفظ هن ترجمي جي نالي جو پڪو پايو بنجي وڃي ها. پر جيئن مٿي بيان ٿي چڪو، علي ڪوفي کي پنهنجي ترجمي لاءِ موزون لقب چونڊڻ جي دير سان يادگيري آئي ۽ اهو لقب ڪتاب جي آخر ۾ بيان ڪيائين. انهيءَ ڪري پوين پڙهندڙن کي ديباچي ۾ ڪتاب جو ڪوبه نالو نظر ڪونه آيو، ۽ شروع واري تاريخي باب ۾ چچ بابت ڏنل ڊگهي بيان ۽ چچ جي حرفت ۽ هوشياري کان متاثر ٿي، ”شاهنامه“ ۽ ”سڪندر نامه“ جي مناسبت سان، هن ڪتاب کي ”چچنامه“سڏيائون. ڀانئجي ٿو ته ڪتاب جو اهو مصنوعي نالو ڪافي آڳاٽي وقت کان مشهور ٿيو، ڇاڪاڻ ته ”طبقات اڪبري“، جو سنه 1002 هه ۾ تصنيف ٿيو، ۽ جو آڳاٽي ۾ آڳاٽو موجود ڪتاب آهي، جنهن ۾ فتحنامي جو ذڪر ملي ٿو، تنهن جا ان متعلق هي لفظ آهن ته: ”تاريخ منهاج المسالک که مشهور به چچ نامه است“.(1) ان جي معنيٰ ته گهٽ ۾ گهٽ 1002 هه کان گهڻو اڳ علي ڪوفي جو هيءُ فارسي ترجمو ”چچنامه“ جي غلط مگر آسان نالي سان مشهور ٿي چڪو هو.”طبقات اڪبري“ بعد ”بيگلارنامه“، جو سنه 1017 هه جي تصنيف آهي، ان ۾ به هن ترجمي کي ”ڪتاب چچنامه“ جي عام نالي سان سڏيو ويو آهي.(2) خود فتحنامي جي سڀني موجوده قلمي نسخن ۾ سڀ کان آڳاٽو قلمي نسخو، جو شوال سنه 1061 هه ۾ لکيو ويو ۽ جو پنجاب يونيورسٽي لئبرري ۾ محفوظ آهي، ان جي سرورق تي به هيءَ عبارت لکيل آهي: ”اين تاريخ فتح سنداست متعلق چچنامه خوانداست محمد بن قاسم خويش حجاج“.(3) هن مبهم عبارت ۾ پڻ ”چچنامه“ جو نالو موجود آهي. انهن حوالن مان ظاهر آهي ته 11- صدي هجريءَ جي شروع کان هيءُ ڪتاب ”چچنامه“ جي عام نالي سان سڏجڻ لڳو، بلڪ ان کان به اڳ انهيءَ نالي سان مشهور ٿي چڪو هو. ان وقت کان اڄ تائين اهو ڪتاب انهيءَ نالي سان مشهور رهيو آهي، حالانڪ علمي طور انهيءَ نالي کي متفق طور استعمال ڪونه ڪيو ويو آهي، ڇاڪاڻ ته هن ڪتاب جي قلمي نسخي ن ۾ (جنهن جو ذڪر هيٺ ايندو) جو سنه 1232هه جو لکيل آهي، ان ۾ ڪتاب جو نالو”مهناج الدين معروف به چچنامه“ ڄاڻايل آهي، ۽ ٻئي نسخي ڪ ۾ (جنهن جو ذڪر هيٺ ايندو). جو سنه 1288هه جو لکيل آهي، ان ۾ ڪتاب جو نالو ”تاريخ قاسمي“ يا ”چچنامه“ لکيل آهي.
بهرحال ڪتاب جي اصل عربي نالي جو نشان نه ملڻ، خود اصل فارسي نالي جو مبهم هئڻ، ۽ آساني خاطر ٻين بدليل ۽ غلط نالن جي رائج ٿيڻ جو وڏو سبب مترجم علي ڪوفي جي اصل ڪتاب متعلق بي احتياطي ۽ پنهنجي ڪيل ڦيرگهير آهي. هيٺ اسان انهيءَ اهم مسئلي تي روشني وجهڻ جي ڪوشش ڪنداسون.
________________________________________
(1) مثلاً، فارسي متن ۾ صفحي ]103[ تي هيءُ الفاظ آهن: حکما ِّ دوربين و بزرگان برگزين از ابوالحسن روايت کردند ”صفحي ]157[ تي“ از ابوالحسن مدائني روايت کردند ”جا الفاظ آندل آهن، ۽ صفحي ]164[ تي ”در احاديث مي آرند از (علي بن) محمد ابي الحسن المدائني“ جا الفاظ آندل آهن.
(2) ڏسو آخر ۾ ص 344، حاشيه ]248/236[
(1) ڏسو مٿي مقدمه ص 3. اليٽ (( Elliot ”هٿ اکرين لکيل“ مان مراد ”تصنيف ڪيل“ وٺڻ ٿو گهري (ڏسو تاريخ ”اليٽ جلد 1“، ص 134) مگر اهڙي گمان لاءِ ڪابه ثابتي موجود ڪانهي. جيڪڏهن هيءُ ڪتاب قاضي اسماعيل جي وڏن مان ڪنهن جو تصنيف ڪيل هجي ها ته هو اهڙي خبر علي ڪوفي کي ٻڌائي ها.
(1) ڏسو ايلفنسٽن جي انگريزي ۾ لکيل ”هندستان جي تاريخ“، ڇاپو پنجون، لنڊن 1866ع، ص 311 حاشيه 31.
(2) اليٽ جي تاريخ جلد 1 ، ص 131.
(3) ”فتحنامه سند المعروف به چچنامه“، تصحيح ڊاڪٽر دائود پوٽه، مقدمه، ص ”يو“ .
(1) پهريون ته هن حوالي ۾ مصنف جو نالو ”المديني“ آهي ۽ نه ”المدائني“ ۽ انهيءَ ڪري مذڪور ڪتاب ”فتوح الهند و السند“ جو مصنف ”المديني“ هو ۽ نه ”المدائني“. جيئن ته فتحنامي ۾ ”المديني“ نالي شخص جو ايترو ذڪر ناهي، انهيءَ ڪري ”فتوح الهند و السند“ يقيني طور بالڪل هڪ ٻيو الڳ ڪتاب هو. خود ياقوت پنهنجي ٻئي ڪتاب”معجم الادباءَ“ ۾ المدائني جي تصنيفن جا نالا ابن نديم جي ڪتاب الفهرست تان نقل ڪري ڏنا آهن، مگر نڪي ياقوت جي انهن نقل ڪيل نالن ۾ ۽ نڪي ابن نديم جي اصل ڪتاب ۾ مدائني جي ڪتاب ”فتوح الهند و السند“ جو ذڪر آهي. ٻيو ته جيڪڏهن فرض ڪجي ته هن حوالي ۾ صورتخطي جي غلطي سبب ”المديني“ لکجي ويو آهي ۽ دراصل اهو صحيح نالو ”المدائني“ آهي ته به ”فتوح الهند و السند“ واري فقري مان لازمي طور مراد ڪو خاص ڪتاب وٺي نٿو سگهجي. بلڪ اهو اشارو مجموعي طور المدائني جي ڪتابن ”ڪتاب فتح مڪران“، ”ڪتاب ثغرالهند“ ۽ ”ڪتاب عامل الهند“ ڏانهن ٿي سگهي ٿو جن ۾ هند ۽ سنڌ جي ٻين فتحن جو ذڪر هو.
(2) فتحنامي ص 259
(1) ڏسو حاشيه (1) ص 259 ۽ آخر ۾ ص 362 تي ڏنل حاشيه 259/]247[
(1) طبقات اڪبري، جلد 3 ص 506
(2) بيگلارنامـہ، نسخه قلمي مڪتبـہ عاليـہ هزهائينس مير نور محمد خان مرحوم حيدرآباد سنڌ.
(3) هن ساڳئي سرورق جي چوٽي تي کٻي طرف ”فتح نامه ابا مسلم“ جا الفاظ لکيل آهن ۽ ان بعد مٿين ڄاڻايل عبارت آهي، ان جي هيٺان وري هيءَ ناقص عبارت آهي: ”ابن قصه ابا مسلم مروذي که جنگ کرده باشد..... مروروذ..... وکشتن او، درين ڪتاب تمام مذکور شد.... فتحنامه اين..... مروروذ و حافط محمد ظهور الدين“. هن عبارت جو سلسلو وري نسخي جي بالڪل پوئين صفحي تي پٺيان شروع ٿئي ٿو، جنهن جو تعلق ابو مسلم مروروذي (خراساني) ۽ خراسان جي گورنر نصر بن سيار جي لڙائي سان آهي، مگر انهيءَ سڄي عبارت جو هن نسخي جي اندروني مواد سان ڪوبه تعلق ڪونهي.
مترجم علي ڪوفي ۽ سندس فارسي ترجمو
مترجم: خود مترجم بابت اسان کي صرف اهي ئي محدود واقعا ملن ٿا، جي هن پاڻ پنهنجي متعلق پنهنجي فارسي ترجمي جي ديباچي ۾ ۽ وري ڪتاب جي آخر ۾ڏنا آهن.
پنهنجو سڄو نالو ”علي بن حامد بن ابي بڪر ڪوفي“(1) ڄاڻايو اٿس (ص 56). سنه 613هه ۾ سندس عمر 58 ورهيه هئي (ص 56)، جنهن جي معنيٰ ته هو تقريباً 555هه ۾ ڄائو. سندس نسبت ”ڪوفي“ مان گمان نڪري ٿو ته شايد هو ڪوفي ۾ ڄائو ۽ اتي ئي وڏو ٿيو. سندس بيان موجب هو جڏهن ”پنهنجي عمر جو هڪ عرصو آرام ۽ نعمت ۾ گذاري چڪو ۽ ڪميني دنيا مان وڏو نصيب ۽ مڪمل حصو کڻي چڪو، تڏهن حادثن جي مصيبتن ۽ زماني جي اوچتين آفتن کان]جبور ٿي[ پنهنجي اصلوڪي وطن ۽ پيدائش جي جڳهه کان جدا ٿي ڪي ڏينهن اچي اُچ مبارڪ ۾ سڪونت ڪري آرام ورتائين“ (ص 57). هن مان ظاهر آهي ته سندس اوائلي زندگي ڪافي آرام ۽ شان سان گذري، ۽ زندگي ۾ ”مڪمل“ ڪاميابي واري فقره مان گمان نڪري ٿو ته شايد هو جواني بعد، يعني اندازاً چاليهن ورهين جي ڄمار کان پوءِ، پنهنجي اصلي وطن (ڪوفي؟) مان مجبوراً هجرت ڪري آخر ”ڪي ڏينهن اچي اُچ مبارڪ ۾ سڪونت ڪري آرام ورتائين“ (ص 57). ان وقت اتي جي حڪومت سنڌ ۽ ملتان جـــــي سلطان ناصرالدين قباچه (602-625هه) جي هٿ ۾ هئي جو هڪ بهادر، بيدار مغز ۽ علم پرور سلطان هو، ۽ مغلن جي فتني سبب خراسان، غور ۽ غزنه جي فاضلن ۽ عالمن اچي سندس درٻار ۾ اَجهو ورتو هو ۽ سلطان مڙني سان مهربانيون ڪيون. سندس وزير شرف الملڪ رضي الدين ابوبڪر پڻ هڪ وڏو علم دوست ۽ عالمن جو قدردان هو. وزير شرف الملڪ، علي ڪوفي جي وڏي عزت ڪئي ۽ کيس دل کولي نوازيو، ۽ اهڙيءَ طرح هو ڪي ئي سال سندس ”مهرباني جي پاڇي“ ۾ رهيو ۽ سندس ”احسان تي پلجي“ آرام ورتائين (ص 58). وزير شرف الملڪ بعد سندس اولاد به کيس نعمتن سان نوازيو، جو پاڻ لکي ٿو ته ”سندس اولاد...... جي نعمت جا حق تنهنجي گردن تي لازم آهن.“ (ص 58).
فتحنامه جي ديباچي مان ظاهر آهي ته علي ڪوفي هڪ ديندار شخص هو. ص 9 تي سلطان ناصرالدين قباچه بابت سندس دعائيه شعر ۽ ص 60 تي ڏنل قطعه ڏيکارين ٿا ته هو هڪ چڱو خاصو شاعر هو. فتحنامي جو ترجمو سندس سادي فارسي نثر ۽ مؤثر اسلوب بيان جي ساک ڀري ٿو، ۽ پڻ اسلامي تاريخ سان سندس خاص دلچسپي ثابت ڪري ٿو. غالباً انهن علمي ۽ ادبي لياقتن سبب ئي سلطان ناصرالدين ۽ سندس قابل وزيرن جي دربار ۾ علي ڪوفي کي مقبوليت حاصل ٿي. مگر سنه 613هه ۾ جڏهن سندس عمر اٺونجاهه ورهيه هئي، سندس بخت ڦيرو کاڌو ۽ خوشي خاڪ ٿي وئي. انهيءَ ڪري ٻيا سڀ آسانگا پلي تصنيف ۽ تاليف طرف توجهه ڪيائين ۽ هندستان جي اوائلي اسلامي فتحن بابت ڪتاب جي ڳولا ۾ اُچ مان اروڙ جو سفر اختيار ڪيائين، جتي مولانا امام قاضي اسماعيل سان ملاقات ٿيس. قاضي اسماعيل کيس اوائلي اسلامي فتحن جي تاريخ متعلق هڪ عربي ڪتاب ڏيکاريو جو قاضي صاحب جي ”ابن ڏاڏن جي هٿ اکرين“ لکيل هو ۽ جو سندس خاندان ۾ هڪٻئي کان ميراث طور رهندو پئي آيو (ص 57). علي ڪوفي هن ڪتاب کي عربيءَ مان فارسيءَ ۾ ترجمو ڪيو ۽ ان ترجمي کي پنهنجي مرحوم مربي وزير شرف الملڪ رضي الدين ابوبڪر جي زنده فرزند عين الملڪ فخرالدين حسين جي نام نامي اسم گرامي سان منسوب ڪيو (ص 58-59). غالباً وزير عين الملڪ کانئس منهن موڙيو هو ۽ انهيءَ ڪري هن ڪتاب جي انتساب ذريعي سندس رضامندو حاصل ڪرڻ ٿي چاهيائين: ”جيئن هن کوٽي وٿ جي وسيلي آساني سان درجا حاصل ڪري سگهي، ۽ بلند درگاهه ۾ ويجهڙائي حاصل ٿئي ۽ قبوليت جي اقبال سان مشرف ٿئي.“ (ص 20).
علي ڪوفي جو اهوئي ترجمو ٿيل ڪتاب ”فتحنامه“، جو هن وقت ”چچنامه“ جي نالي سان سڏجي ٿو، اسان تائين پهتو آهي. اهو معلوم نه آهي ته ان تاليف بعد علي ڪوفي ڪيترو وقت زنده رهيو ۽ ٻيا ڪهڙا ڪتاب لکيائين. پر جيئن ته هن باقي عمر لاءِ تصنيف ۽ تاليف کي ئي پنهنجو خاص مشغلو بنايو هو، انهيءَ ڪري ٿي سگهي ٿو ته هن ٻيا به ڪي ڪتاب لکيا هجن. هن پوئين دؤر جي هڪ مصنف سيد
محب الله پنهنجي مختصر ”تاريخ سنڌ“ ۾ علي ڪوفي جي ٻن ٻين ڪتابن جا حوالا ڏنا آهن، پر سندس نالو غلطيءَ وچان ”علي بن ابراهيم ڪوفي“ ڪري ڄاڻايو اٿس. تاريخ جي ”حصي دوم“ (”در تفصيل امصار و بلاد و حصار و قصبات سنده و وجـہ سميہ و لغة آنها“) ۾ حيدرآباد توڙي ماٿيلي جي بنياد بابت ڪتاب ”تنقيح الاسناد“ جون عبارتون اختصار سان نقل ڪيون اٿس ۽ شهر ميرپور (لڳ ماٿيلي) بابت پڻ ساڳئي ڪتاب مان نقل ڪرڻ بعد لکيو اٿس ته: ”انتهيٰ ترجمه نقيح الاسناد في تشريح الامصار و البلاد“ تصنيف علي بن ابراهيم الکوفي صاحب چچنامه“. وري ڪتاب جي ”حصه سوم“ (”بقية ذيل الاوراق در تشريح ذوات سنده“) ۾ ذات ”ڪلتاس“ بابت لکي ٿو ته ”صاحب کتاب الانساب علي بن ابراهيم الکوفي ميگويد که کلتاس نام مردي بود از مغول که حالا کلتاسيان منسوب باواند.“ ڪتاب جي حصه ”هارم“ (”تتمه خاتمه در تشريح بعضي اماکن و جبال مشهور وغيره“) ۾ ”تهان ستي“ (ستين جو ٿان) بابت پڻ ساڳئي ”ڪتاب الانساب“ مان عبارت نقل ٿيل آهي، جنهن جي آخر ۾ آهي ته: ”انتهيٰ خلاصة عبارت سيد علي اصغر تتوي.“ جنهن جي معنيٰ ته دراصل سيد علي اصغر ٺٽوي ”ڪتاب الانساب“ جو حوالو پنهنجي ڪتاب ۾ آندو هو ۽ سيد محب الله اها عبارت نقل ڪئي آهي. سيد محب الله پنهنجي ڪتاب ۾ هيٺين ماخذن جا نالا ڏنا آهن: چچنامه، تحفة الکرام، تاريخ طاهري، جمع الجوامع، طبقات بهادر شاهي، تاريخ بي بدل، رساله سيد علي اصغر تتوي الملقب به خاڪسار ۽ تاريخ سيوستاني. علي ڪوفي جي ڪتابن جو ذڪر ماخذ طور ڪونه ڪيو اٿس، جو غالباً علي ڪوفي جا ڪتاب وٽس ڪين هئا، پر جن ڪتابن مان نقل ڪيائين تن ۾ علي ڪوفي جي ٻن ڪتابن جا حوالا موجود هئا. تنهن ڪري علي ڪوفي جي ”ڪتاب الانساب“ جو حوالو ”رساله سيد علي اصغر ٺٽوي“ جي عبارت ذريعي نقل ٿيل آهي ۽ ٻئي ”ڪتاب تنقيح الاسناد في تشريح الامصار والبلاد“ جو حوالو به غالباً هن ساڳئي رسالي، يا تاريخ سيوستاني تان ورتل آهي، جيتوڻيڪ اهو ڄاڻايل نه آهي ۽ ائين پيو معلوم ٿئي جو ڄڻ ته اهو ڪتاب خود سيد محب الله جي آڏو موجود هو.
بهرحال علي ڪوفي جي انهن ٻن ڪتابن جا اهي انوکا ۽ مبهم مگر دلچسپ حوالا ڏيکارين ٿا ته علي ڪوفي پنهنجي باقي زندگي تصنيف ۽ تاليف ۾ صرف ڪئي ۽ ”فتحنامه“ وارو فارسي ترجمو ئي سندس تصنيفات ۾ سڀ کان مشهور ٿيو.
فارسي ترجمي تي تنقيدي نظر: اصل عربي ڪتاب جي حقيقت تائين پهچڻ لاءِ هيءُ معلوم ڪرڻ ضروري آهي ته مترجم علي ڪوفي سندس هن فارسي ترجمي ۾ پنهنجي طرفان ڪهڙا اضافا ڪيا آهن يا ڪهڙيون ترميمون ڪيون.
مترجم ”مخلص ڪتاب“ يعني ڪتاب جي خاتمي واري عنوان هيٺ، هن ڪتاب کي عربيءَ مان فارسيءَ ۾ ترجمي ڪرڻ جي ضرورت ۽ اهميت کي واضح ڪندي لکي ٿو ته:
”اگرچ عربي زبان ۽ حجازي لئي ۾ وڏو درجو هوس..... ليڪن جنهن صورت ۾ حجازي پرده ۾ (ڍڪيل) هو ۽ پهلوي (فارسي) ٻوليءَ جي زيور ۽ سينگار کان خالي هو، تنهنڪري عجم ۾ رائج نه ٿي سگهيو. ايران جي ڪنهن به سينگاريندڙ، نه هن فتحنامي جي ڪنوار کي سينگاريو هو، ۽ نڪي زبان جي سينگارخاني ۽ حڪمتن جي بجڪي (بغچه) مان هن کي ڪو وڳو ڍڪايو هو: نه عقل جي خزاني مان ڪو زيور پهرايو هو، ۽ نه وري فصاحت جي ميدان ۽ بلاغت جي باغيچن مان هن ميدان ۾ گهوڙو ڊوڙايو هو.“ ص (259).
مترجم جا مٿيان لفظ ”فارسي ترجمي“ بابت سندس خيالن جي ترجماني ڪن ٿا. سندس خيال موجب: (1) ايراني مصنفن جي طرز موجب ان کي سينگارڻ، (2) زبان جي رنگيني سان ان کي چمڪائڻ، (3) دانائي ۽ عقل جو زيور پهرائڻ يعني ته ضرورت مطابق تشريح ڪرڻ ۽ نتيجا ڪڍڻ، ۽ (4) اسلوب بيان کي فصاحت ۽ بلاغت جي سانچي ۾ سموهڻ، اهي جملي ضرورتون هن ”فارسي ترجمي“ ۾ درڪار هيون. مترجم جي انهيءَ نظريي جو عڪس سندس هن ڪيل فارسي ترجمي ۾ جابجا نظر اچي ٿو ۽ سندس هن انهيءَ نطريي کي سمجهڻ سان سندس طرفان ڪيل اضافن۽ ترميمن جو به پتو لڳائي سگهجي ٿو.
شروع ۾ پهرين ويهن صفحن (61-50) ۾ ڪتاب جــو ديباچو، ۽ آخر ۾ ”دعا ِّ مخلص ڪتاب“ (ص 259-258) وارا عنوان ته ظاهراً مترجم طرفان آهن، جن کي شامل ڪرڻ ۾ هو بلڪل حق بجانب آهي. پر انهن کانسواءِ به ٻيا ڪافي اضافا آهن، جي مترجم جي مٿي ڏيکاريل نظريي جي زير اثر ڪتاب جي متن جو جز بنجي ويا آهن. ان سلسلي ۾ هيٺيان اضافا غور طلب آهن:
(1) عورتن جا قصا ۽ عشقيه افسانا: ”فتحنامه“ ۾ جو خالص تاريخي مواد، واقعن ۽ فتحن جي ذڪر جي صورت ۾ موجود آهي، ان جي تسلسل خواه تفصيل تي معتبر عرب تاريخون شاهد آهن، ان کان سواءِ خود فارسي عبارت جي جملن جي سٽا ِّ ۽ ساخت ظاهر ڪن ٿا ته اهو اصل عربي متن تان ترجمو ٿيل آهي. انهيءَ خالص تاريخي مواد جي برعڪس جو حڪايتي ۽ روايتي مواد آهي تنهن جي فارسي عبارت ئي ڏيکاري ٿي ته اهو مواد اصل عرب مؤرخن جو نه آهي، ڇاڪاڻ جو نه ان ۾ خالص تاريخي حقيقتن بابت بحث آهي ۽ نڪي وري ان ۾ انهن آڳاٽن عرب مؤرخن جي اسلوب بيان وارو ايجاز ۽ اختصار آهي.
اسان مٿي چئي آيا آهيون ته اهو حڪايتي مواد اڪثر مقامي روايتن تي ٻڌل آهي، ۽ شايد اروڙ ۽ بکر جي عربي النسل قاضين جي ڪوشش سان ان کي گڏ ڪري هن ڪتاب ۾ شامل ڪيو ويو هجي. انهيءَ مواد ذريعي فارسي مترجم علي ڪوفي کي هن ڪنوار کي سينگارڻ لاءِ ميدان ملي ويو، ۽ جتي جتي عورتن بابت اشارا هئا تن کي هن پنهنجي ترجمي ۾ فارسي وارو افسانوي ۽ روماني رنگ ڏيئي بنائي ٺاهي پيش ڪيو. اهڙيءَ طرح راڻي سونهن ديوي ۽ چچ جو عشق (ص 68-66)، ڏاهر جي ڀيڻ ”مايين“ ۽ سوڀن راءَ ڀاٽيه جي مڱڻي جو قصو (ص 95-92)، ڏاهر جي زال ”لاڏي“ ۽ محمد بن قاسم جي شادي جو قصو (ص 123 ۽ 201)، ڏاهر جي ڀاڻيجي ”جمنا“ ۽ سندس نڪاح جي حڪايت (ص 210)، جيسينه سان ڪيرج جي راجا دروهر جي ڀيڻ ”چڱي“ جي محبت جو داستان (ص 246-240) ۽ آخر ۾ ڏاهر جي ٻن ڌيئرن، محمد بن قاسم ۽ خليفي وليد وارو قصو (ص 258-256)، انهن مڙني قصن کي افسانوي رنگ ڏيئي، مرچ مصالح ڳنڍي، نوڙيءَ مان نانگ بنائي پيش ڪرڻ ۾ فارسي مترجم علي ڪوفي جو غالباً وڏو هٿ آهي. اهو سندس روماني تخيل جو نتيجو آهي جو راڻي سونهن ديوي فارسي شعر ۾ پنهنجي محبت جو اظهار ڪري ٿي (ص 66)، ۽ پڻ ”ڪيرج“ جي حاڪم دروهر جي ڀيڻ ”چڱي“ جيسينه جي عشق جي آڳ ۾ پچي ۽ پڄري ٿي ۽ بستري تي ليٽندي فارسي رباعي جهونگاري ٿي (ص 242). مطلب ته اصل متن ۾ انهن ڳالهين بابت جي ڪو اشارو هو ته ان کي ڇڪي افسانو بنايائين. سندس اهو وڌاءُ صرف عشقيه حڪايتن تائين محدود نه رهيو بلڪ جتي به گنجائش ڏٺائين، اتي ڳالهه کي وڌايائين. ص236 تي اروڙ جي جادو گرياڻي واري ڳالهه محض هڪ اجائي ڊيگهه آهي، ۽ ص 240-239 تي برهمڻ سپاهي ۽ محمد بن قاسم جي ڳالهه به سندس هن وڌاءُ جو ٻيو مثال آهي جنهن ۾ اروڙ جو برهمڻ سپاهي فارسي شعر پڙهي ٿو!!
(2) عبارت آرائي: مترجم، ترجمي متعلق ”عبارت جي هار“ (ص 58) ۽ ”زبان جي سينگار خانه“ (ص 259) جي خصوصيتن جو ذڪر ڪيو آهي ۽ ان مطابق پنهنجي هن ترجمي ۾ پڻ محض عبارت آرائي ۽ رنگين بياني خاطر ڪي اضافا ڪيا اٿس جن جو نفس مضمون سان ڪوبه تعلق ڪونهي.
انهن اضافن مان هڪ ته (غالباً سندس پنهنجا) اهي فارسي شعر آهن جي ڪنهن نه ڪنهن زال يا مرد جي واتان چوايا اٿس (جن جو بيان مٿي اچي چڪو آهي) يا موقعي جي مناسبت سان آندا اٿس، مثلاً ص 240 تي هڪ فارسي رباعي واعديوفائي جي اصول جي تصديق خاطر، ۽ ص 248 تي شاعر ابوالفتح بستي جي هڪ عربي قصيده(1) جو بيت صلاح مشوري جي حڪمت عملي بابت، شاهد طور آندا اٿس.
ٻيو ته اسلوب بيان جي رنگيني خاطر سڌي سنئين ڳالهه کي تڪلف ۽ تصنع سان ادا ڪيو اٿس، جنهن جو مثال هيٺيون بار بار آيل عبارتون آهن جن جي سنئين سڌي لفظن ۾ معنيٰ آهي ته ”سج لٿو“ ”صبوح ٿيو“ يا ”سج اڀريو“:
ص 76: جڏهن دنيا ڪاري گودڙي ڍڪي ۽ ستارن جو بادشاهه رات جي ڪارنهن واري چادر ۾ لڪي ويو.
ص 144: ٻئي ڏينهن جڏهن صبح صادق اونداهيءَ جي پردي مان اطلس جو لباس پهري ظاهر ٿيو.
ص 147: جڏهن رات جو سرمائي پردو ستارن جي بادشاهه (سج) جي روشنائيءَ جي چوڪ سان ڦاٽي پيو.
ص 190: ٻئي ڏينهن جڏهن صبوح (پنهنجو) جهان کي سينگاريندڙ ۽ دل کي وڻندڙ حسن، مشرق جي طرف کي ڏيکاريو.
ص 212: جڏهن صبح صادق انڌاري رات جي پردي مان ٻاهر نڪتو.
ص 243: ٻئي ڏينهن جڏهين ستارن جو بادشاه (سج) آسمانن جي برجن مان نڪتو ۽ سرمائي پردو ڦاڙي ڦٽو ڪيائين.
ص 255: ٻئي ڏينهن جڏهن ستارن جو بادشاهه (سج) رات جي پردي مان ظاهر ٿيو.
(3) لقبن جا اضافا: مترجم جي ڏينهن ۾ بادشاهن، بزرگن جي شان ۽ شوڪت خاطر فخريه لقبن جو استعمال عام ٿي چڪو هو. ”شهاب الدين“ ۽ ”معزالدين“ ٻيئي سلطان محمد بن سام غوري جا شاهي لقب هئا. کانئس پوءِ سلطان ”ناصرالدين“ قباچه جي حڪومت ۾ مترجم علي ڪوفي اُچ ۾ آيو. سلطان ناصرالدين جي وزير ابوبڪر جو لقب ”رضي الدين“ هو، جو علي ڪوفي جو وڏو مربي هو. ان بعد وزير ابوبڪر جو پٽ حسين ”فخرالدين“ جي لقب سان وزير ٿيو، جنهن ڏانهن علي ڪوفي پنهنجو فارسي ترجمو منسوب ڪيو. وقت جي انهيءَ رواج موجب علي ڪوفي به پنهنجي ترجمي ۾ اڳين بزرگن ۽ اميرن جي نالن اڳيان اهڙن لقبن جو اضافو ڪيو، مثلاً پنهنجي متن ۾(1) ص ]12[ /58 تي نبي ﷺ جي ساٿي ابوموسيٰ الاشعري رضه کي ”ڪريم الدين، وجيہ العرب، نظام الملة و قوام الملة“ جي لقبن سان ياد ڪيو اٿس، حالانڪ ان وقت ۾ اهڙن لقبن جو نالو نشان به ڪونه هو. ساڳيءَ طرح ص ]9[/56 تي محمد بن قاسم کي ”عمادالدولة و الدين“ جو لقب ڏنو اٿس، ٻين پنجن جاين(1) تي محض ”عمادالدين“ تي اڪتفا ڪئي اٿس، ۽ ص ]127[ /152 تي وري کيس ”ڪريم الدين“ جو لقب ڏنو اٿس. اسان ص 261 تي ڏنل حاشيي ۾ وضاحت ڪئي آهي ته محمد بن قاسم انهن لقبن کان آجو هو ۽ محض سندس ڪنيـت ”ابوالبهار“ هو. ص ]235[ /246 تي اروڙ جي قاضي موسيٰ لاء ”برهان الملة والدين“ جو لقب آندو اٿس ۽ سندس اولاد مان پنهنجي همعصر قاضي اسماعيل کي وري ص] 9[ تي ”ڪمال الملةوالدين“ جو لقب ڏنو اٿس. نه فقط ماڻهن لاءِ پر پنهنجي هن فارسي ترجمي لاءِ به ص ]247[ /259 تي ”منهاج الدين...الخ“ جو لقب تجويز ڪيو اٿس. مطلب ته اهي لقبن وارا اضافا محض سندس ”زبان جي سينگار خانه“ جون سوکڙيون آهن ورنه انهن جو حقيقت سان ڪوبه تعلق ناهي.
(4) تشريحي اضافا: ترجمي ڪرڻ وقت اصل عربي متن ۾ آيل ڪن شهرن يا مڪانن جي نالن کي مترجم مختصر الفاظن ۾ سمجهايو آهي ته اهي سندس وقت ۾ ڪٿي هئا يا ڪهڙا هئا. مثلاً:
ص 88/ ]49[: چچ، مڪران ۽ ڪرمان جي وچ ۾ حد مقرر ڪئي. انهيءَ حد جي وڌيڪ وضاحت لاءِ چيو ويو آهي ته ”اها ساڳي حد اسان جي هن وقت تائين قائم آهي.“ اهي لفظ ظاهراً مترجم جا آهن ۽ محض گماني آهن.
ص [49]/88: هت شهر ”قندابيل“ جي وضاحت ۾ ڄاڻايل آهي ته ”قندابيل يعني قندهار.“ ”يعني قندهار“ وارو فقرو ظاهراً مترجم جي طرفان آهي جو صحيح نه آهي. قندابيل مان مراد ”گنداوا“ آهي جنهن بابت اسان ص 416 تي ڏنل حاشيي ۾ روشني وڌي آهي.
________________________________________
(1) اصل فارسي عبارت هن طرح آهي: ”بنده دولت محمدي علي بن محمد بن ابي بڪر ڪوفي، ص ]8[ . ڪتاب جي قلمي نسخن ۾ ڪن صاحبن غلطي وچان لفظ ”محمدي“ کي ”محمد“ يا ”محمد بن“ ڪري پڙهيو آهي ۽ اهڙيءَ طرح ”اليٽ“ (جلد 1 ص 131) توڙي ”ايٿي“ (فهرست انڊيا آفيس لئبرري No: 435) مؤلف جو نالو ”محمد علي بن حامد بن ابي بڪر ڪوفي“ ڪري لکيو آهي، ۽ ”ريو“ (فهرست متحف برطانيه جلد 1، ص 290) وري ”محمد بن علي بن حامد بن ابي بڪر ڪوفي“ ڪري ڄاڻايو آهي، حالانڪ فارسي متن ۾ ٽن ٻين جاين تي مؤلف پنهنجو ذاتي نالو صاف طور ”علي“ ڪري لکيو آهي- ڏسو ص [8]/56 ، 58/]11[ ۽ 60/ ]13[. روهڙيءَ جي سيد محب الله پنهنجي مختصر تاريخ سنڌ (فارسي قلمي نسخي) ۾ ٻه دفعا مؤلف جو نالو ”علي بن ابراهيم الڪوفي“ ڪري لکيو آهي، مگر خود مؤلف جي پنهنجي عبارت انهيءَ گمان جي ترديد ڪري ٿي.
(1) تصديق لاءِ ڏسو آخر ۾ حاشيه، ص 344
(1) هن ترجمي ۾ ڪي القاب به سنڌيءَ ۾ ترجمو ٿي ويا آهن انهيءَ ڪري تصديق لاءِ فارسي متن ڏسڻ گهرجي جنهن جا صفحا چورس ڏنگين ۾ ڏنل آهن
(1) ڏسو ص ص ]93، 106، 141، 163 ۽ 244[ /123، 133، 164، 182، ۽ 256.
ص 135[107]/: هن صفحي تي ”ڪارمتي“ ۽ ”ندمتي“ لفظن جي تشريح مترجم طرفان ڪيل آهي ۽ لکي ٿو ته: ”ڪارمتي يعني گل شور“ (کاري مٽي) ۽ ”ندمتي يعني گل سمين“ (چانديءَ جهڙي مٽي). سندس انهن فقرن تي ص 458 تي ڏنل حاشيي ۾ روشني وڌي وئي آهي.
ص 189/[171]: هت لفظ ”نيم نيزه“ جي تشريح ۾ لکي ٿو ته ”لوهو دستو جنهن کي سيل به چوندا آهن“ ۽ وري ص 195/ [178]: تي به ساڳي لفظ جي وضاحت ڪندي لکيو اٿس ته ”لوهه جا دستا جنهن کي هندو سيل چوندا آهن.“
ص 229/[217]: هن صفحي تي شهر برهمڻ آباد جي وضاحت ۾ چيل آهي ته برهمڻ آباد يعني بابراه. ”يعني بابراه“ وارو فقرو مترجم طرفان آهي ۽ هن صحيح طور برهمڻ آباد جو مقامي نالو ”بابراه“ (يعني ٻانڀڻاه) ڏنو آهي جيئن ته اسان ص 336 تي ڏنل حاشيي ۾ ان جي وضاحت ڪئي آهي.
مٿيان جملي اضافا مترجم علي ڪوفي پنهنجي فارسي ترجمي ۾ رنگين بياني، عبارت آرائي، يا تشريح خاطر ڪيا آهن ۽ سندس نقطه نگاه کان هو ان ۾ حق بجانب آهي. البت انهن اضافن اصل صحيح ۽ معتبر عربي تاريخ جي ڪتاب کي افسانوي رنگ ڏنو آهي، ۽ ان جي قدر ۽ قيمت کي سطحي محققن جي نظر ۾ البت گهٽايو آهي. تنهن هوندي به گهري نظر سان مترجم جي انهن اضافن کي پرکي سگهجي ٿو ۽ ڪتاب جي اصليت کي پروڙي سگهجي ٿو.
انهن اضافن کان علاوه، مترجم علي ڪوفي کان ڪي ڪميون عمداً توڙي سهواً واقع ٿيون آهن جن جي تلافي مشڪل آهي. هيٺين ڪمين، خاص طور اصل عربي ڪتاب جي صحت تي وڏو اثر وڌو آهي:
(1) مترجم علي ڪوفي اصل ڪتاب جو نالو نه ڏنو ۽ ان جي بدلي پنهنجي فارسي ترجمي لاءِ پر تڪلف نالو تجويز ڪيو. انهيءَ اصولي اوڻاين نه صرف اصل عربي ڪتاب جي نالي کي محو ڪري ڇڏيو بلڪ آئيندي لاءِ ان جي جڙتو نالن لاءِ ميدان کولي ڇڏيو، جنهن جو بيان مٿي اچي چڪو آهي.
(2) مترجم، اصل عربي ڪتاب ۾ مختلف بيانن بابت راوين جي سـَـنـَـدن وارن سلسلن کي ڪيترن ئي جاين تي غير ضروري سمجهي ڇڏي ڏنو آهي ۽ راوين جي نالن ڏيڻ بدران محض ”راوين“ يا ”لکندڙن“ جهڙا مبهم لفظ ترجمي ۾ رکيا آهن، مثلاً:
ص 62 ڪتاب جي شروعات ۾ ئي راوين جا نالا حذف ڪري هنن مبهم لفظن سان شروع ڪري ٿو ته: ”خبرن جي راوين ۽ تاريخ جي مصنفن هن طرح بيان ڪيو آهي- الخ“.
ص 72 ”هن داستان جو مصنف ۽ هن بوستان جو مصنف هن طرح روايت ٿو ڪري- الخ“ (چچ جي راڻيءَ سونهن ديوي سان شادي بابت).
ص 79 ”هن فتح جي ڳالهه لکندڙ هن طرح چيو آهي- الخ“ (چچ جو ڪشمير کان اروڙ ۾ واپس اچڻ بابت).
ص 105 ”هنن خبرن جي راوين ۽ هنن روايتن جي ڄاڻن هن طرح بيان ڪيو آهي- الخ“ (عهد اسلام ۾ فتحن جي شروعات بابت).
ص 107 ”هن روايت جي ڪن راوين ۽ هن داستان جي ڪن لکندڙن بيان ڪيو آهي- الخ“ (حضرت عثمان رضه جي ڏينهن ۾ فتحن بابت).
ص 123 ”خبرن ۾ تصرف ڪندڙ ۽ روايتن جا تفسير ڪندڙ هيئن ٿا چون-الخ“ (محمد بن قاسم جي سنڌ جي محاذ تي مقرري بابت).
ص 163 ”هن ڳالهه جي راوي چيو ته- الخ“ (علاقيءَ جي ڏاهر کي نصيحت بابت).
ص 190 ”هنن ڪنوارين (حڪايتن) جي سينگاريندڙن هن طرح روايت ڪئي آهي ته- الخ“ (10- رمضان تي محمد بن قاسم ۽ ڏاهر جي جنگ بابت).
انهن حذف ڪيل سـَـنـَـدن جي بنياد تي چئي سگهجي ٿو ته اسان جي فارسي مترجم کي تاريخي ســَـندَن جي اهميت جي پوري ڄاڻ نه هئي. ڀانئجي ٿو ته اصل سـَـنـَـدن ۾ ڏنل ٺيٺ عربي نالن کي ڪڍي، اجمالي طور مٿين سهڻن لفظن وارن جملن لکڻ سان مترجم ڪتاب جو زيب و زينت وڌائڻ ٿي گهريو. مٿين جاين مان ڪتاب جي شروعات،اسلامي فتحن جي شروعات وغيره اهڙا مقام آهن جن تي عربي تاريخ جي اصول موجب سندون تفصيل سان بيان ٿيل هونديون. غالباً مترجم اهي ســَـندَن جا خاص ڊگها سلسلا محض عبارت آرائي خاطر حذف ڪيا آهن، ڇاڪاڻ ته ٻين جاين تي جتي هڪ يا ٻن راوين جا نالا آهن ته اهي قائم رکيا اٿس. ممڪن آهي ته انهن مان ڪن جاين تي، خصوصاً اسلام کان اڳ وارن بيانن (مثلاً چچ جي راڻي سونهن ديوي سان شادي) لاءِ، ســَـندَن جا سلسلا نه به هجن، مگر عهد اسلام وارين ســَـندَن جي حذف هئڻ سبب اها پرک به مشڪل ٿي پئي آهي، پڪ سان چئي سگهجي ٿو ته ص 105 تي ”عهد اسلام ۾ فتحون“ واري اهم باب جي شروعات ســَـندَن جي سلسلي کان خالي نه هوندي، ڇاڪاڻ ته بلاذري به هوبهو انهيءَ طرح شروعات ڪري، اهو بيان ”علي بن محمد بن عبدالله بن ابي سيف“، يعني المدائني جو سڄو نالو آڻي سندس زباني بيان ڪيو آهي.
بهرحال ســَـندَن جا سلسلا ڇڏي ڏيڻ واري ڪمي هڪ وڏي اوڻائي آهي، جا مترجم کان واقع ٿي آهي. سندس انهن بالڪل مبهم ”روايتن“ سبب ڪتاب جي اصليت تي قدري پردو پئجي ويو آهي، ۽ محقق ۽ موضوع بيانن کي پرکڻ مشڪل ٿي پيو آهي. ان کان سواءِ ڪتاب جي شروعات واري روايت ۾ اصل مصنف جي نالي هجڻ جو پڻ گمان آهي، پر مترجم جي هن خالي عبارت آرائي سبب اها حقيقت پڻ محو ٿي وئي آهي.
(3) جتي ســَـندَن جا سلسلا قائم رکيا اٿس، اتي به معلوم ٿئي ٿو ته ســَـندَن کي مڪمل طور نه ڏنو اٿس، مثلاً هيٺيون ٻه روايتون غور طلب آهن:
1- ص 108: هذلي ڳالهه ڪئي آهي (حضرت علي رضه جي خلافت ۾ حارث بن مـُـره جي مڪران ۾ جنگ بابت).
2- ص 111: هن تاريخ جي سلجهائيندڙن، هذلي ۽ عيسيٰ بن موسيٰ کان روايت ڪئي آهي ۽ پنهنجي پيءُ کان ٻڌو (سنان بن سلمه جو محاذ هند تي مقرر ٿيڻ).
پهرينءَ روايت ۾ صرف ”هذلي“ جو نالو کنيو ويو آهي مگر جنهن کان ”هذلي“ هيءَ خبر ٻڌي يا جنهن کي ”هذلي“ هيءَ خبر ٻڌائي، تن ٻنهيءَ جا نالا روايت ۾ حذف ڪيا ويا آهن: يعني ته سـَـندَ جي سلسلي جو پهريون حصو حذف ڪيو ويو آهي. خود فتحنامي ۾ ڏنل هيٺين ٻن روايتن جي سـَـندَن جا سلسلا ثابت ڪن ٿا ته سنڌ جي روايتن جي سلسلي ۾ ”هذلي“ وچ واري ڪڙي آهي ۽ انهن روايتن ۾ کانئس اڳ توڙي پوءِ جي راوين جو هئڻ ضروري آهي.
ص 109: ابوالحسن، هذلي کان روايت ڪئي آهي ۽ هن مسلمة بن محارب بن زياد کان ٻڌو (عبدالله بن سوار جو محاذ هند تي مقرر ٿيڻ).
ص 112: ابوالحسن، هذلي کان ٻڌو ۽ انهي ”اسود“ کان روايت ڪئي (راشد جو محاذ هند تي مقرر ٿيڻ).
هنن مثالن مان ظاهر آهي ته غالباً فارسي مترجم جي بي احتياطي سبب سـَـندن جا سلسلا ناقص رهجي ويا آهن، جنهن ڪري تحقيقي نقطهِّ نظر کان هڪ وڏي ڪمي پيدا ٿي پئي آهي. اهڙا مثال ٻيا به ڪافي آهن.
(4) ترجمي ڪرڻ وقت مترجم کان سهواً به ڪي اصل عربي عبارتون ڇڏجي ويون آهن، جنهنڪري ترجمي ۾ پڻ خلل ۽ خال رهجي ويا آهن. عبارتن جي صورتخطي واريون اوڻايون پوءِ جي ڪاتبن جي بي احتياطي يا اڻ ڄاڻائي سبب واقع ٿيون آهن، مگر کٽل عبارتون مترجم جي سهوَ جوئي نتيجو آهن ڇاڪاڻ ته ڪتاب جي فارسي ترجمي وارن جملي قلمي نسخن ۾ اهي عبارتون کٽل آهن، مثلاً:
1- ص 112-111/ [81]: سنان بن سلمه ۽ احنف بن قيس وارو ذڪر
2- ص 146/ [221]: ڪاڪي ڪوتل جي خاندان جو ذڪر
3- ص 217/ [203]: علافي (يا جيسينه؟) جو ڪشمير ڏانهن وڃڻ وارو ذڪر
4- ص 229/ [217]: محمد بن قاسم، قتيبہ ۽ جهم بن زحر وارو ذڪر
5- ص 245[233]/: جيسينه جو ڪشمير ڏانهن وڃڻ وارو ذڪر
انهن ناقص عبارتن مان محض پهرئين ۽ چوٿين عبارت جي تصحيح مشڪل سان ٻين ڪتابن جي آڌار تي ٿي سگهي آهي مگر ٻين عبارتن جي تصحيح امڪان کان ٻاهر آهي. هن اهم تاريخي ڪتاب جا اهي خال ۽ خلل نهايت ئي قيمتي تاريخي معلومات تي دائمي حجاب آهن.
فارسي ترجمي جي اهميت: باوجود مترجم جي اوڻاين جي، سندس هن فارسي ترجمي جي تاريخي توڙي ادبي اهميت مسلم آهي. مترجم، اصل عربي ڪتاب جو فارسي ۾ ترجمو ڪري اوائلي اسلامي- هندي تاريخ تي عموماً ۽ سنڌ جي تاريخ تي خصوصاً هڪ جوڏو احسان ڪيو آهي، ڇاڪاڻ ته اصل عربي ڪتاب جي غيرموجودگيءَ ۾ ”فتحنامه“ ئي انهيءَ آڳاٽي تاريخ جو اڪيلو سرچشمو آهي: نه فقط ايترو مگر غالباً هيءُ پهريون ڪتاب آهي جو سنڌ جي سرزمين ۾ سنڌ ۽ هند جي تاريخ بابت تيار ڪيو ويو. ان کان سواء ”فتحنامه“ انهن چند تاريخي ڪتابن مان آهي جي آڳاٽو عربيءَ مان فارسيءَ ۾ ترجمو ٿيا. ”بلغمي“ پهريون شخص هو، جنهن 350 ۽ 360هه جي وچ ڌاري تاريخ طبري جو فارسي ۾ ترجمو ڪيو. ”تاريخ سيستان“ ٻيو ڪتاب آهي، جنهن جو ڪافي مواد عربيءَ مان ترجمو ٿيل آهي، مگر اهو ڪتاب دراصل فارسيءَ ۾ ئي لکڻ شروع ڪيو ويو: ان کان سواءِ صرف ان جو پهريون ڀاڱو ”فتحنامه“ کان اڳ سنه 445-448 هه ڌاري لکيو ويو، مگر ان جو ٻيو ڀاڱو ”فتحنامه“ بعد سنه 725 هه ڌاري تاليف ڪيو ويو.(1) ٽيون ”ڪتاب الفتوح“ احمد بن اعثم ڪوفي خليفي هارون رشيد جي دؤر تائين فتحن بابت لکيو(2) ، جنهن جو فارسي ترجمو ”محمد بن احمد المستوفي“ الهروي سنه 596 هجريءَ ۾، يعني ته فتحنامي کان 17-18 سال اڳ ڪيو (3) ۽ جن حالتن ۾ هيءُ ترجمو ڪيائين، اهي ذري گهٽ علي ڪوفي جهڙا هئا: يعني ته مترجم جو ضلع بوشنج ۾ هيءُ ڪتاب ترجمو ڪرڻ، ۽ خراسان جي وزير مؤيدالملڪ قوام الدوله والدين افتخار اڪابر خوارزم و خراسان جو سندس مربي هئڻ. علي ڪوفي به ڄڻ ساڳين حالتن ۾ سندس نقش قدم تي هليو ۽ 17 سالن بعد 613هه ۾ ”فتحنامه“ ترجمو ڪيائين. بهرحال ”فتحنامه“ انهن چند تاريخي ڪتابن مان چوٿون نمبر آهي جي آڳاٽي وقت ۾ عربي مان فارسيءَ ۾ ترجما ٿيا.
ادبي نقطه ِّ نظر سان پڻ ”فتحنامه“ فارسي نثر جي بلڪل آڳاٽن ڪتابن مان آهي ۽ هندستان جي فارسي ادب ۾ غالباً فارسي نثر جو پهريون ڪتاب آهي. ان جو اسلوب بيان سادو ۽ سلوڻو آهي. عوفي پنهنجو ”لباب الالباب“ فتحنامه جي تاليف کان فقط ٽي- چار سال کن پوءِ سن 617 هه ڌاري لکيو ۽ ان کي سلطان ناصرالدين جي ساڳئي وزير عين الملڪ فخرالدين حسين جي نالي سان منسوب ڪيائين، جنهن جي نالي علي ڪوفي ”فتحنامه“ کي منسوب ڪيو. يعني ته عوفي توڙي علي ڪوفي ساڳئي دؤر جا آهن، مگر ”فتحنامه“ جي مقدمي کي ”لباب الالباب“ جي مقدمي سان ڀيٽ ڪندي واضح ٿئي ٿو ته عوفي جي اسلوب بيان ۾ ڪافي تڪلف ۽ تصنع آهي ۽ ان جي برعڪس علي ڪوفي جو اسلوب بيان وڌيڪ صاف، سادو ۽ پـُـراثر آهي.
فارسي ترجمي بعد ان جي اشاعت
علي ڪوفي سنه 613هه (1216ع) ۾ تصنيف ۽ تاليف ڏانهن متوجهه ٿيو ۽ انهيءَ سال يا ٻئي سال ستت ئي ”فتحنامه“ وارو فارسي ترجمو تيار ڪيائين. جيئن ته اهو ترجمو سلطان ناصرالدين قباچه جي وزير عين الملڪ فخرالدين حسين جي نالي منسوب ڪيائين، انهيءَ لاءِ ته سندس ”بلند درگاه ۾ ويجهڙائي حاصل ٿئي“، گمان غالب آهي ته علي ڪوفي پنهنجي ترجمي جو هڪ نسخو کڻي وڃي اُچ ۾ (جو سلطان ناصرالدين جي گاديءَ جو هنڌ هو) وزير عين الملڪ جي خدمت ۾ پيش ڪيو هوندو. ممڪن آهي ته هڪ نسخو اروڙ- بکر جي قاضين کي ڏنو هجيس، جن جي اصل عربي ڪتاب تان ”فتحنامه“ ترجمو ڪيو هئائين، ۽ اهڙو ڪو هڪ نسخو پاڻ وٽ به رکيو هجيس. مگر جيئن ته ترجمي وقت (سنه 613 هه) به سندس عمر 58 ورهيه هئي ۽ ان بعد ٻين مصنفن جي ڪتابن خواه سلطان ناصرالدين جي درٻار جي معزز درٻاري عالمن فاضلن ۾ سندس ذڪر نٿو ملي، انهيءَ ڪري ڀانئجي ٿو ته علي ڪوفي ان بعد ڪو گهڻو وقت جيئرو ڪونه رهيو ۽ انهيءَ ڪري فتحنامي جا قلمي نسخا به غالباً محدود ئي رهيا.
”فتحنامه“ جو جهوني ۾ جهونو قلمي نسخو جو هن وقت تائين دريافت ٿي چڪو آهي، سو سنه 1061 هه جو لکيل آهي ۽ پنجاب يونيورسٽي لئبرريءَ ۾ محفوظ آهي. باقي جملي نسخا 1230 هه کان پوءِ جا لکيل آهن.
تعجب آهي ته سنه 613 هه کان وٺي سنه 1061هه تائين، يعني ته تقريباً ساڍن چئن سوَن واري انهيءَ عرصي جو ڪوبه قلمي نسخو هن وقت تائين نه مليو آهي. البت سلطان فيروز شاه طرفان ملتان جي گورنر عين الملڪ ماهرو جي لکيل خطن جي مجموعي ”منشات ماهرو“(1) ۾ هڪ اهڙو حوالو موجود آهي جو غالباً ”فتحنامه“ تان ورتل آهي. ”منشات ماهرو“ ۾ عين الملڪ طرفان سنڌ جي سمن حاڪمن ڄام ٻانڀڻي (بانهبنيہ) ۽ ڄام جوڻي ڏانهن لکيل خط موجود آهن، جي اندروني شهادتن جي بنياد تي، تقريباً 761-765 هه واري عرصي ۾ لکيل آهن. ڄام ٻانڀڻي سنڌ ۾ پنهنجي خود مختار حڪمراني قائم ڪرڻ ٿي چاهي ۽ انهيءَ ڪري دهليءَ جي مرڪزي حڪومت جي مخالف ڪندو رهيو. انهيءَ ڪري عين الملڪ پنهنجي هڪ جوابي خط ۾ سندس مخالفت ۽ عهد شڪنيءَ جو ذڪر ڪندي کيس طعنو ڏنو آهي ته اها سنڌين جي قديم عادت آهي، ۽ انهيءَ سلسلي ۾ راجا ڏاهر جي ٻن ڌيئرن جي محمد بن قاسم خلاف سازش ۽ دغا واري ڳالهه مثال طور آندي اٿس. جيئن ته اها ڏند ڪٿا دراصل سواءِ فتحنامي جي ٻئي ڪنهن به ڪتاب ۾ ڏنل ڪانهي، انهيءَ ڪري گمان غالب آهي ته ”فتحنامه“ عين الملڪ ماهرو جي نظر مان گذريو هو ۽ شايد ڄام ٻانڀڻيـو به ان مان واقف هو، جو عين الملڪ ان حڪايت کي مشهور سمجهي ڏانهنس لکيل خط ۾ ان جو ذڪر ڪيو آهي. بهرحال هن حوالي سان قدري تصديق ٿئي ٿي ته ڪتاب جي فارسي ترجمي (613هه) کان تقريباً ڏيڍ سؤ سال پوءِ (761-765هه) به هن ترجمي جا قلمي نسخا ملتان توڙي سنڌ ۾ موجود هئا.
ان بعد وري تقريباً اڍائي سؤ سال پوءِ، يارهين صدي هجريءَ جي اوائل ڌاري فتحنامي جي قلمي نسخن جي موجودگيءَ جو ثبوت ملي ٿو، ڇاڪاڻ ته طبقات اڪبري (تصنيف سنه 1002هه)، تاريخ معصومي (تصنيف سنه 1009هه)، تاريخ فرشته (تصنيف سنه 1015هه)، بيگلارنامه (تصنيف سنه 1017هه) ۽ زبدهِ التواريخ (تصنيف سن 1014-1025هه) جي مصنفن ان مان سنڌ جي اوائلي تاريخ بابت واقعا نقل ڪيا آهن.
ان بعد وري سؤ سال کن پوءِ، ٻارهين صديءَ جي اوائل ۾”تاريخ مفضلي“ (تصنيف سنه 1124-1131هه)(1) جي مؤلف مفضل خان، ۽ ٻارهين صديءَ جي آخر ۾ ”تحفته الڪرام“ (تصنيف 1182هه) جي مصنف مير علي شير قانع، فتحنامي مان سنڌ جي اوائلي تاريخ ۽ محمد بن قاسم جي فتحن بابت واقعا نقل ڪيا آهن.
فتحنامه جا ترجما: انهن آڳاٽن مؤرخن بعد موجوده عالمن ۽ مؤرخن گذريل صدي ۽ هن صديءَ ۾ ”فتحنامه“ جي ترجمن طرف توجهه ڏنو ۽ سڄي ڪتاب يا ان جي ڪن حصن جا انگريزي، سنڌي ۽ اردو ۾ هيٺيان ترجما ڪيا:
(الف) ليفٽيننٽ ٽي.پوسٽنس (T.Postans) غالباً پهريون شخص هو، جنهن انگريزي زبان ۾ سنه 1838ع ۽ سنه 1841ع ۾ ”جرنل ايشياٽڪ سوسائٽي آف بنگال“ ۾ هن ڪتاب جو مختصر ترجمو شايع ڪيو(2). اها شروعاتي ڪوشش هئي، انهيءَ ڪري پوسٽنس جو ترجمو ڪافي ناقص آهي(3).
(ب) ان بعد اليٽ، سڄي ڪتاب جا خاص تاريخي حصا ترجمو ڪيا(4). مگر ماڻهن ۽ ماڳن جي نالن جي تحقيق ۾ سندس ترجمي ۾ پڻ نقص رهجي ويا، جن تي محقق هوڙي والا پنهنجي ڪتاب ”هندي- مسلم تاريخ بابت مطالعات“
(ص 80-100) ۾ تنقيدي روشني وڌي آهي.
(ج) ان بعد سنڌ جي مشهور اديب مرزا قليچ بيگ پهريون دفعو سڄي ڪتاب جو انگريزيءَ ۾ ترجمو ڪيو، جو ڪراچيءَ ۾ ڪمشنر جي پريس مان سنه 1900ع ۾ ڇپجي پڌرو ٿيو. مرزا صاحب پنهنجي ترجمي جي تمهيد، مؤرخ 20-نومبر 1900ع ۾ لکي ٿو ته ”ڪتاب جي ترجمي ڪرڻ ۾ مون کي ڪافي تڪليفون پيش آيون. منهنجي قلمي نسخي ۾ ايتريون ته چڪون ۽ خال هئا، جو مون کي ڪتاب جا جيترا ٿي سگهيا اوترا ٻيا قلمي نسخا هٿ ڪرڻا پيا. انهيءَ لاءِ ته پنهنجي نسخي کي انهن سان ڀيٽي غلطين جون درستيون ڪريان ۽ خالن کي ڀريان. مون کي حيدرآباد، ٺٽي، سکر ۽ شڪارپور مان دوستن جي مهربانيءَ سان 7 يا 8 نسخا هٿ آيا، ۽ ان بعد ڪافي محنت ۽ ڪاوش سان، ۽ عربي عالمن جي مدد سان، مون (عبارت جون) درستيون ڪيون، ۽ جيترو ٿي سگهيو اوترو خال ڀريا (مگر بدقسمتيءَ سان سڀني قلمي نسخن ۾ چڪون ۽ خال هئا). ان بعد مون ڪتاب جو ممڪن حد تائين لفظ بلفظ ترجمو ڪيو.
مون ڪافي حاشيا ۽ حوالا پڻ ڏنا آهن، جي مفيد ثابت ٿيندا. ان کان سواءِ مشترڪ واقعن بابت مون تاريخ معصومي ۽ تحفته الڪرام جي بيانن جا اقتباس پڻ ڀيٽ خاطر ڏنا آهن. قرآن شريف جي آيتن لاءِ رڪوع ۽ سورتن جا حوالا مون سيل(Sale) جي انگريزي ترجمي تان ڏنا آهن، ۽ رچرڊسن جي ٽيبل تان مون هجري سالن جا مسيحي سال درج ڪيا آهن.“
مرزا صاحب جي مٿئين بيان مان ظاهر آهي ته سندس ڪوشش هن ڪتاب جي مڪمل ۽ ممڪن حد تائين صحيح انگريزي ترجمي لاءِ پهرين ڪوشش هئي.ان کان علاوه مرزا صاحب پنهنجي ترجمي جي آخر ۾، ماڻهن ۽ ماڳن جي نالي جي الف-بي وار فهرست پڻ شامل ڪئي آهي، جا موجوده طرز تحقيق جي نقطه ِّ نظر کان هڪ قابل قدر اضافو موجود آهي.
انهيءَ اهتمام هوندي به مرزا صاحب جو انگريزي ترجمو ڪافي تصحيح جو محتاج آهي. مرزا صاحب جن ستن اٺن قلمي نسخن کي سامهون رکيو هو، تن جي ڪابه وضاحت ڪانه ڪئي اٿس، جو اندازو لڳائجي ته اهي نسخا ڪيتري قدر معتبر هئا. خود سندس راءِ موجب ”سڀني قلمي نسخن ۾ چُڪون ۽ خال هئا“، ۽ انهيءَ ڪري ئي غالباً مرزا صاحب جي ترجمي ۾ ماڻهن ۽ ماڳن جي نالن خواه عبارتن ۾ ڪافي غلطيون رهجي ويون آهن.
(د) انڊيا آفيس لنڊن واري قلمي نسخي تان، سنڌ جي مير صاحبن جي اهتمام سان فتحنامي جو هڪ سنڌي ترجمو ٿيو جو ڪافي عرصي تائين هزهائينس مير نورمحمد خان (حيدرآباد) جي ڪتبخاني جو زيب و زينت رهيو، ان بعد اهو ترجمو مرحوم خداداد خان مصنف ”لب تاريخ سنڌ“ جي ملڪيت بنيو، ۽ هن وقت محترم محمد حنيف صاحب صديقي وٽ محفوظ آهي.
________________________________________
(1) ڏسو ”تاريخ سيستان“ طبع طهران سنه 1314 شمسي، مقدمه ص ”و“
(2) ڏسو ياقوت، معجم الادباء (گب ميموريل) جلد 1 ص 379، ۽ ”لسان الميزان“، مطبوع حيدرآباد دکن، جلد 1، ص 138
(3) ڏسو فهرست ريو (Rieu) جلد 1، ص 151، ۽ پڻ ”فتوحات اعثم ڪوفي“، مطبوع بمبئي.
(1) مسلم يونيورسٽي علي ڳڙهه ۾ تاريخ جي پروفيسر محترم شيخ عبدالرشيد کان هڪ خط آڳاٽو پهتل آهي، جنهن ۾ هن صاحب لکيو آهي ته هن ”منشات ماهرو“ کي ايڊٽ ڪيو آهي ۽ ڪتاب زير طبع آهي.
(1) ڏسو فهرست ريو (Rieu)، جلد 2، ص ص 892-893
(2) ڏسو ”جرنل ايشياٽڪ سوسائٽي آف بنگال“، جلد-7 (No. LXXIV) سال 1838ع، ص ص 93-96 ۽ x297-310، ۽ جلد-10 (No. CXI) سال 1841ع، ص ص 183-197 ۽ 267-271
(3) ڏسو اليٽ جي تاريخ، مقامي مؤرخن جي زباني، جلد 1، ص 137
(4) ايضـاً جلد 1، ص ص 131-211.
(هه) سنه 1923ع ۾ مرزا قليچ بيگ صاحب وري هن ڪتاب جو سنڌيءَ ۾ ترجمو شروع ڪيو. سندس ان ترجمي جو پهريون ڀاڱو، جملي 60 صفحا، جو سنڌ جي اسلام کان اڳ واري تاريخ تي مشتمل آهي، ڪرشنا پرنٽنگ پريس (پهريان 40 صفحا) ۽ بلئوٽڪسي پريس (41 کان 60 صفحا) حيدرآباد مان شايع ٿيو. مرزا صاحب ان پهرئين ڀاڱي جي مهاڳ، مؤرخه 30-جولاءِ 1923ع ۾ ڄاڻايو آهي ته: ”هاڻي ڪن دوستن جي فرمائش موجب مون سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪيو آهي.“ آخر ۾ ”اشاري“ طور لکيو اٿس ته: ”ڪتاب ٻن ڀاڱن ۾ ڇپڻو آهي. پهريون ننڍو ڀاڱو فقط چچ جي راڄ تائين آهي، باقي ٻئي ڀاڱي ۾ اچڻو آهي.“ مرزا صاحب جو هيءُ ترجمو به محض ترجمو ئي آهي، ۽ تصحيح ۽ تحقيق کان خالي آهي.
(و) مرزا قليچ بيگ صاحب جي انگريزي ترجمي تان، محترم محمد حفيظ الرحمان ”حفيظ“ بهاولپوري، ڪتاب جو اردو ۾ ترجمو ڪيو، جو ”عزيز المطابع اليڪٽرڪ پريس بهاولپور“ ۾ ڇپيو. مترجم جي ديباچي جي تاريخ 10- رمضان 1357هه/4- نومبر 1938ع ڄاڻايل آهي. هيءُ ترجمي جو به ترجمو آهي ۽ انهيءَ ڪري صحت کان ناقص آهي.
فتحنامي جي فارسي متن جي اشاعت: خود فارسي متن جي تصحيح ۽ تحقيق طرف سڀ کان پهريون توجهه سنڌ جي عالم، فاضل، محقق ۽ اديب، شمس العلماء ڊاڪٽر عمر بن محمد دائودپوٽي ڪيو ۽ سندس تصحيح ڪيل ”فتحنامه سند“، مجلس مخطوطات فارسيه حيدرآباد دکن جي ڪوشش ۽ اهتمام سان سنه 1358هه/1939ع ۾ مطبعه لطيفي دهلي مان ڇپجي شايع ٿيو.
موجوده تحقيق ۽ تجسس جي اصولن ۽ معيار مطابق هيءَ پهرين ڪوشش هئي، جنهن موجب فاضل مصحح، ڪتاب جا مختلف قلمي نسخا سامهون رکي، متن جي تصحيح ڪئي، ڪتاب جو مقدمو لکيو، متن جي وضاحت لاءِ حواشي ۽ تعليقات لکيا، ۽ آخر ۾ ماڻهن ۽ ماڳن جي فهرست شامل ڪئي.
متن جي تصحيح لاءِ فاضل محقق هيٺيان قلمي نسخا استعمال ڪيا:
نسخه: م برٽش ميوزم وارو نسخو، 9-محرم 1248هه جو لکيل.
نسخه پ ڪتبخانه پنجاب يونيورسٽي وارو نسخو، 4- شوال 1061هه جو لکيل.
نسخه ب ڪتبخانه بانڪيپور وارو نسخو، 10- ذيقعد 1272هه جو لکيل.
نسخه ڪ ڪتبخانه رايل ايشياٽڪ سوسائٽي بنگال، ڪلڪته، وارو نسخو 9- آڪٽوبر
1887ع جو لکيل.
نسخه س علاؤالدين صاحب سمه جو ذاتي نسخو، ڪـــافــــــي پوءِ جــــــو لکيل، تاريخ
نامعلوم.
نسخه ج ميرنور محمد خان جي ڪتبخاني وارو سنڌي ترجمو، محمد حنيف صاحب صديقيءَ وٽ موجود، تاريخ ترجمه نامعلوم.
انهن نسخن جي علاوه مصحح، مرزا قليچ بيگ واري انگريزي ترجمي توڙي اليٽ واري انگريزي ترجمي کي پڻ استعمال ڪيو.
انهيءَ اهتمام سان فتحنامي جو فارسي متن پهريون دفعو ڪافي صحيح نموني ۾ ڇاپي جي صورت ۾ علمي دنيا جي آڏو پيش ٿيو. متن جي وس آهر صحت کان علاوه، فاضل محقق پهريون دفعو ڪتاب جي اصل نالي تي مقدمه ۾ بحث ڪيو ۽ ڪتاب جي عام مشهور مصنوعي نالي ”چچنامه“ جي بدلي اندروني شهادتن جي بنياد تي، ان جو زياده صحيح نالو ”فتحنامه سند“ تجويز ڪيو. پنهنجي حواشي ۾ پڻ فاضل محقق ڪن تاريخي ۽ جغرافيائي حقيقتن تي روشني وڌي.
مطلب ته محترم ڊاڪٽر دائودپوٽي جي انهيءَ مخلصاڻي ڪوشش پهريون دفعو هن تاريخي ڪتاب جي متن کي روشن ڪيو ۽ ”الفضل للمتقدم“. مگر صاحب موصوف سان روبرو خيالن جي ڏي وٺ مان معلوم ٿيو ته هيءُ ڪم ڪافي عجلت ۾ پورو ڪيو ويو، ۽ غالباً انهيءَ ڪري ئي ڪن خاص نالن جي اصليت، متن جي ڪن منجهيل عبارتن جي صحت، وڌيڪ قلمي نسخن جي ڀيٽ، ڪتاب جي تاريخي پس منظر جي گهري جاچ، تاريخي واقعن ۽ جاگرافيائي پس منظر ّتي ڪي ضروري مباحث ۽ ٻيا ڪي پهلو تشنه ِّ تحقيق رهجي ويا.
موجوده سنڌي ترجمو ۽ ان ۾ ڪيل تحقيق
موجود سنڌي ترجمي ۽ تاليف ۾ انهن تحقيق طلب مسئلن کي ممڪن حد تائين سلجهائڻ جي ڪوشش ڪئي وئي آهي. ڪتاب جي سڄي متن جي ذري پرزي تصحيح، ۽ آخر ۾ هر انوکي ۽ مشڪل مقام ۽ مسئلي جي عملي تنقيد ۽ تشريح، هن ترجمي ۽ تاليف جا ٻه امتيازي پهلو آهن. انهيءَ سلسلي ۾ خاص ڪوشش ڪئي وئي آهي، تنهن جو مختصر طور هيٺ ذڪر ڪجي ٿو. انهيءَ لاءِ ته آئيندي محقق کي باقي رهيل مسئلن ڏانهن متوجهه ٿيڻ ۾ آساني ٿئي:
(1) ڪتاب جي قلمي نسخن جي ڀيٽ: مٿي ص 86-85 تي فتحنامي جي انهن قلمي نسخن جو ذڪر ڪيو ويو آهي جن کي فارسي متن جي ايڊيٽر شمس العلما ِّ ڊاڪٽر دائودپوٽي صاحب استعمال ڪيو آهي. صاحب موصوف نسخي م کي بنيادي نسخو تسليم ڪيو آهي ۽ نسخي پ جي پڙهڻين کي اڪثر جاين تي ترجيح ڏني آهي(1).
نسخه پ: بنده نسخي پ جو پنجاب يونيورسٽي لئبرري ۾ مطالعو ڪري، ان کي بنيادي نسخو تسليم ڪري فارسي متن جي ڪافي پڙهڻين کي درست ڪيو آهي: مثلاً ص 102، حاشيه-2 (ڏهرسينه جي عمر ٽيهه سال هئي ۽ نه حڪمراني)، ص 112، حاشيه-1 (عبدربه ۽ نه عبدالله) ص 112، حاشيه-2 (ڪوه منذر ۽ نه ڪوه مندر) ص 151 تي (1)-(1) انگن اندر سڄي عبارت جي تصحيح، ص 165، حاشيه-1 (حمران ۽ نه حمزان)، ص 179، حاشيه-1 (جيور ۽ نه جيپور)، ص 193، حاشيه-1 (”اي عزيزو“ ۽ نه ”اي بني عزيز“) ص 197، تي (1)-(1) انگن اندر ڏاهر جا سندس پنهنجي ٻوليءَ وارا اصل لفظ، وغيره.
نسخه ن: فارسي ايڊيشن ۾ ٻيو مکيه نسخو ب استعمال ڪيو ويو آهي، جو بانڪيپور لئبرري ۾ محفوظ آهي(1) . هيءُ نسخو راجي محمد نالي ڪاتب 3-ذي القعده 1272هه ۾ شهر پونه ۾ ٻئي هڪ نسخي تان اتاريو، جو مير مراد علي خان جي ارشاد موجب محمد خليل نالي ڪاتب 3-ذي القعده سنه 1232هه ۾ لکيو هو. هي مير مرادعلي خان وارو اصل نسخه جو ب کان 40 ورهيه اڳ جو لکيل آهي، سو هزهائينس مير نورمحمد خان مرحوم جي لئبرريءَ ۾ محفوظ آهي. دوست محترم مير نورمحمد خان (ننڍي) جي مهربانيءَ سان هي نسخو مطالعي لاءِ مليو ۽ اسان ان کي ن جي نشاني سان نروار ڪيو آهي. هيءُ نسخو، فتحنامي جي جملي موجوده نسخن ۾ قدامت جي لحاظ سان ٻيو نمبر آهي ۽ صرف نسخه پ ئي هن کان آڳاٽو لکيل آهي. اسان نسخه ن جي آڌار تي پڻ متن جي ڪافي پڙهڻين کي درست ڪيو آهي. مثلاً: ص 79/ سٽ 1 ۾ ”تاکيـہ“ ۽ نه ”کنبہ“، ص 79/سٽ 5 ۾ ”شاکلهار“ ۽ نه ”شاکلها“، ص 139/سٽ 15 ۾ ”فيکيدوا“ ۽ نه ”فکيدوا“، ص 197/سٽ 15-14 ۾ ڏاهر جا سندس پنهنجي ٻوليءَ ۾ لفظ جي صرف پ ۽ ن ۾ ڏنل آهن، وغيره. ڪي خاص درستيون ن ۽ ر جي متفق پڙهڻين موجب ڪيون ويون آهن. مثلاً ص 134/ سٽ 10 ۾ ”ذڪوان بن علوان بڪري“ ۽ نه ”ذڪوان بن حلوان بڪري“، ص 157/سٽ 15 ۾ ”قصه وجورته“ ۽ نه ”قصه وسورته“ وغيره.
نسخه ر: فارسي متن جي فاضل ايڊيٽر برٽش ميوزم واري (or 1787) نسخه مکي بنيادي قرار ڏنو آهي. اهو نسخو دراصل جناب حضرت پير صاحب پاڳاري جن جي لئبرريءَ جو هو ۽ ان جي صفحي 205 تي پير صاحب علي گوهر شاهه (اصغر) رضه (1331-1263هه) جي مهر لڳل آهي، جنهن تي هيءُ طغرا ڏنل آهي ته:
ز درج صبغت الله شـہ علي گوهر بود
چو خورشيد حقيقت شد محمد راشد ( ) لامع
1250
هن نسخي جو ڪاتب ”نور محمد چپ نويس“ آهي، جنهن اهو نسخو 9- محرم سنه 1248هه ۾ لکيو.(1) شاهي لئبرري رامپور ۾ هڪ ”مجموعه تاريخ فارسي“ (رقم 500) ٽن ڪتابن، هر هڪ تاريخ معصومي، چچنامه ۽ تاريخ طاهريءَ تي مشتمل آهي. اهي ٽيئي ڪتاب ساڳئي خط ۾ ساڳئي ڪاتب جا لکيل آهن، جنهن تاريخ طاهريءَ جي آخر ۾ پنهنجو نالو ۽ تاريخ ڪتابت هن طرح ڄاڻايا آهن: ”حاجي ّمحمد مجاور درگاه بتاريخ غره ماه جمادي الثاني سنه 1245.“ هن نسخي ۽ مٿئين نسخي م کي ڀيٽڻ مان صاف طور معلوم ٿئي ٿو ته نسخه م هن رامپور واري نسخي جو نقل آهي. حاجي محمد روهڙيءَ ۾ ”وار مبارڪ“ جي درگاه جو مجاور هو ۽ بنده سندس ٻيا هٿ لکيل ڪي رسالا به ساڳئي خط ۾لکيل ڏٺا آهن. هن روهڙي واري نسخي تان پير صاحب پاڳاره واري نسخي جو نقل ٿيڻ بلڪل قياس جي ويجهو آهي. هن رامپور نسخي کي اسان رجي نشان سان نروار ڪيو آهي ۽ ان جي پرهڻين جي آڌار تي متن ۾ ڪيترين ئي جاين تي ڪي اهم درستيون ڪيون آهن: مثلاً ص 157/سٽ 10-9 ۾ (1)-(1) واري عبارت جي تصحيح، ص 177/سٽ 22 ۾ (1)-(1) اندر فقري جو اضافو ته محمد بن قاسم جا سپاهي ”ڇلنگيون ڇلنگيون ٿي“ ٽپيا، ص 224/سٽ 2 ۾ ”قيان بن طاهر“ (يعني گيان بن ٿاهر) ۽ نه ”قبايض بن طاهر“، ص 190/سٽ 12 ۾ ”دهول“ (يعني ڍول) ۽ نه هول، ص 231/سٽ 12 تي ”دنده وکر بهار“ (يعني ڍنڍ وڪر بهار) ۽ نه ”دنده وڪربها ِّ“ وغيره.
مطلب ته پ، ن ۽ ر فتحنامه جي جملي قلمي نسخن ۾ نمبر وار قديم نسخا آهن، جن مان پ جو دوباره مطالعو ڪيو ويو آهي ۽ ن ۽ ر کي پهريون دفعو هن سنڌي ايڊيشن جي تصحيح لاءِ استعمال ڪيو ويو آهي. باقي صرف ٽي يا چار ٻيا قلمي نسخا معلوم آهن،(1) جن جو مطالعو فائدي کان خالي نه ٿيندو، مگر اهي نسخا هڪ ته پوءِ جا لکيل آهن ۽ ٻيو ته وري ناقص آهن ۽ انهيءَ ڪري ايڏي اهميت نٿا رکن.
(2) اصل عربي ڪتاب جي ڪاتبن جي سهو سببان يا مترجم علي ڪوفي جي ڀل کان متن جي ڪن عبارتن جا حصا حذف ٿي ويا آهن ۽ انهيءَ ڪري جملي قلمي نسخن ۾ پڻ اهي خال ۽ خلل رهجي ويا آهن، جن جو ذڪر مٿي (ص 80-79) اچي چڪو آهي. اسان ٻين عربي ڪتابن مان انهن کٽل عبارتن کي ڳولڻ جي ڪوشش ڪئي آهي ۽ گهٽ ۾ گهٽ ٻن ناقص عبارتن کي درست ڪيو آهي. پهريون: صفحي 111/[81] تي سنان بن سلمه ۽ احنف بن قيس واري بيان جي تصحيح ابن قتيبة جي ڪتاب عيون الاخبار (1x227) تان ڪئي وئي آهي، ٻيو: صفحي 228/[217] تي محمد بن قاسم ۽ قتيبـہ کي حجاج طرفان چين جي فتح ۽ امارت جي حڪم، ۽ محمد بن قاسم جو جهم بن زحر کي عراق جي لشڪر سان قتيـبـہ ڏانهن موڪلڻ واري بيان جي درستي يعقوبي (2x246) ۽ طبري (1x90-889) جي حوالن ذريعي ڪئي وئي آهي(1).
(3) هن سڄي ترجمي ۾ ماڻهن ۽ ماڳن جي، نالن جي متن جي مختلف پڙهڻين ۽ ٻين ماخذن جي بنياد تي، درستي ڪئي وئي آهي: عربي نالن جي صحيح صورتخطي قائم ڪئي وئي آهي، ۽ مقامي نالن جي ممڪن حد تائين اصلوڪي صورت نروار ڪئي وئي آهي. مثلاً ص 80 تي ”سرڪونڌ پٽ ڀنڊرکو“ (فارسي متن ۾: پسرڪول بن بهندرکو)، ص 80 تي ”وڪيو پٽ ڪاڪو“ (فارسي متن ۾: کيـہ بن کاکـہ). ص 147 تي ”چنان“ (فارسي متن ۾: جتان) وغيره درستيون، قابل توجهه آهن.
(4) جيتري قدر ٿي سگهيو آهي اوترو، جن ماڻهن يا ماڳن جوذڪر فتحنامي ۾ آيو آهي، انهن جي سڃاڻپ ڪئي وئي آهي. انهيءَ سلسلي ۾ هيٺيان مثال خاص اهميت رکن ٿا:
محمد بن قاسم سان سنڌ جي فتح وقت جيڪي ساٿي ۽ سپهه سالار گڏ هئا تن مان گهڻن جي سوانح تي روشني وڌي وئي آهي. مثلاً جهم بن زحر الجعفي (ص 304-303)، عطية بن سعد العوفي (ص 305)، سفيان بن الابرد الڪلبي (ص 306)، قطن بن برڪ الڪلابي (ص 306)، نباتة بن حنظلة الڪلابي (ص 307)، تميم بن زيد قيني (ص 326-325)، خريم بن عمرو المدني (ص 499- 331)، حڪم بن عيوانة ڪلبي (ص 333) ۽ وداع بن حميد البحري (ص 337-336). پڻ حجاج جي ڪاتب، حمران (ص 319-318) ۽ ص 171/[151] تي ڏنل داستان جي مصنف خواجه امام ابراهيم جي حالات کي روشن ڪيو ويو آهي.
ماڳن ۽ شهرن، ڍنڍن ۽ ڍورن جي سڃاڻپ تي خاص ڌيان ڏنو ويو آهي، ۽ انهيءَ سلسلي ۾ هيٺين شهرن ۽ ماڳن متعلق ڪيل جغرافيائي ۽ تاريخي تحقيق في الحال هڪ خاص اضافو آهي: اروڙ (ص 262-261)،ديبل (ص 273-264)، ڪيڪانان (ص 274-273)، برهمڻ آباد (ص 276-274)، نيرون ڪوٽ (ص 277-276)، ڪنوهار مندر (ص 282-281)، راوڙ (ص 290-286)،موج (ص 313-312)، بغرور يعني بکر (ص 315، 263)،اگهم (ص 421)، جلوالي ڍورو (ص 330-328)، ڪيرج يعني ڪيرا يا کيڙا (ص 337)، ساوندي ۽ ڍنڍ وڪربهار (ص 338-337)، ملتان جو منروي بتخانو (ص 347-346)، وغيره.
(5) هن ڇاپي ۾ نه فقط تاريخي ۽ جغرافيائي تحقيق کي مدنظر رکيو ويو آهي، پر ضرورت آهر ادبي تحقيق ڏانهن به پورو ڌيان ڏنو ويو آهي. فتحنامه ۾ مذڪور شاعرن جي سوانح تي ممڪن حد تائين روشني وڌي وئي آهي ۽ سندن ديوانن يا عربي ادب جي ٻين ڪتابن جي مدد سان سندن شعرن جون گهربل درستيون ڪيون ويون آهن. شاعرن مان هر هڪ اعورشني (ص 295)، عبدالله بن الاعور الحرمازي (297-296)، حمزهِ بن بيض الحنفي (ص 303-202)، ۽ عديل بن فرخ العجلي (ص 307)، بابت مختصر مگر جامع حوالا قلمبند ڪيا ويا آهن، ص 107-106/[72] تي حڪيم بن جبلـہ ڏانهن منسوب شعرن بابت حاشيه ص 293-292 ۾ روشني وڌي وئي آهي، ۽ ص 117-116 [86]/ تي شاعر فرزدق جي ڏنل شعرن جي سندس ديوان جي مختلف ڇاپن تان تصحيح ۽ تڪميل ڪئي وئي آهي. ان کان سواءِ نامعلوم شاعرن جي شعرن کي متعين ڪرڻ جي پڻ حتي المقدور ڪوشش ڪئي وئي آهي، ۽ گهٽ ۾ گهٽ هڪڙو نامعلوم بيت، جو ص 248/[236] تي ڏنل آهي، ان بابت پتو لڳايو ويو آهي ته اهو مشهور شاعر ابوالفتح بستي جي هڪ قصيده جو بيت آهي (ڏسو ص 344).
(6) محمد بن قاسم متعلق هر نقطه ِّ نظر کان ضروري تحقيق جي تڪميل ڪئي وئي آهي. ص 261 تي فتحنامه ۾ سندس ڄاڻايل لقب ”عماد الدين“ جي مصنوعيت تي تبصرو ڪيو ويو آهي ۽ محمد بن قاسم جي حقيقي ڪنيـت ”ابوالبهار“ کي نروار ڪيو ويو آهي، ص 300-298 تي محمد بن قاسم جي خاندان ۽ شاديءَ بابت فتحنامه جي جملي متضاد ۽ مشڪوڪ بيانن کي مستند تاريخي حوالن سان ڀيٽي صحيح حالتن ۽ نتيجن کي پيش ڪيو ويو آهي، ۽ آخر ۾ ص 362-351 تي تاريخي واقعن جي روشنيءَ ۾ محمد بن قاسم جي سنڌ مان واپسي، نظربندي ۽ وفات تي تحقيقي بحث ڪري، فتحنامه ۾ ڏنل ڏاهر جي ڌيئرن واري جڙتو افساني جي ترديد ڪئي وئي آهي.
علمي نقطه ِّ نظر کان هن سنڌي ڇاپي جا مٿيان ڇهه پهلو خصوصي حيثيت رکن ٿا، ورنه مجموعي طور متن جي حاشين توڙي متن جي آخر ۾ ”اشارن ۽ واڌارن“ جي عنوان هيٺ هر مشڪوڪ ۽ تحقيق طلب مسئلي تي روشني وڌي وئي آهي. ڪتاب جي آخر ۾ ماڻهن ۽ ماڳن جي نالن جي فهرست شامل ڪئي ويئي آهي، جيئن حوالن ڳولڻ ۾ آساني ٿئي. باقي ڪتاب جي اصليت، فارسي ترجمي جي اوڻاين توڙي اهميت، ۽ بعد جي ترجمن توڙي فارسي ڇاپي جي حقيقت بابت اميد ته هيءُ مقدمو هر مؤرخ ۽ محقق لاءِ مفيد ثابت ٿيندو.
(ن.ب)
________________________________________
(1) ڏسو فارسي ايڊيشن، مقدمه ص (يط).
(1) ڏسو فهرست بانڪيپور لئبرري، مرتبه ”ڊينيسن راس“، جلد 7، ص 177، رقم (597).
(1) ڏسو فارسي ايڊيشن، مقدمه ص (يط-ڪ)
(1) ”ببليوٿيڪ امپيريل“ ۾ شايد ٻه نسخا موجود آهن، جن ڏانهن اليٽ پنهنجي تاريخ (1x137) ۾ اشارو ڪيو آهي، اي- بلاشيٽ (E.Blochet) جي فهرست (ببليوٿيڪ نيشنل، پئرس، جلد 1 ص 363) ۾ هڪ نسخي جو حوالو اسان جي نظر مان پڻ گذريو آهي، مگر ان جو تفصيل اسان وٽ قلمنڊ ٿيل ناهي، انهيءَ ڪري ان بابت وڌيڪ ڪجهه به چئي نٿو سگهجي. نسخه م کان سواءِ، متحف برطانيه ۾ هڪ ٻيو نسخو به موجود آهي (فهرست ريو 1x290-291-158 OR No.) مگر هڪ ته اهو ناقص آهي ۽ ٻيو ته وري ڪافي پوءِ جو يعني ته 19- صدي عيسوي جو لکيل آهي، ان کان سواءِ ڪي ٽڪرا فتحنامي جا هڪ ”مجموعه اقتباسات تاريخي“ No. or 1838) ۾ پڻ شامل آهن. انڊيا آفيس لئبرري، لنڊن ۾ پڻ هڪ قلمي نسخو موجود آهي (فهرست، ايٿي (No. 435 جنهن جي ڪن عربي عبارتن کي فارسي متن جي فاضل ايڊيٽر ڀيٽيو آهي، مگر سندس راءِ ۾ هيءُ نسخو به ناقص ۽ گهڻو غلط آهي (ڏسو فارسي ايڊيشن، مقدمه-کد).
(1) ڏسو آخر ۾ حاشيه 228/ ]217[ ص 335-334