مان ۽ تون
"شھر پيا وڃو؟" زال پڇي ٿي.
"ها، پر ڏي خبر اڄ ڪيئن ٿو لڳانءِ."
"انتھائي خوبصورت سدائين جيان. توهان جھڙو ور تہ خدا ڪن ڀاڳ وندين زالن کي ئي ڏيندو آهي، توهان تہ منھنجا مجازي خدا آهيو... منھنجي نظرن سان ڪو ڏسي تہ اوهان کان وڌيڪ حسين ٻيو هن دنيا ۾ ڪو آهي ئي ڪونہ....!" پنھنجي تعريف ۾ اهڙا جملا ٻڌي منھنجو من ڦنڊي پوي ٿو.
"چڱو هاڻي مان هلان ٿو."
"ﷲ نگهبان." زال چوي ٿي.
پاڙي ۾ ٻن ٽن گهٽين جي فاصلي تي هڪ مسجد آهي جنھن جي ڀرپاسي ۾ ڪجهہ دڪان پڻ آهن. رکيل جي دڪان تي چاچو قربان اڪثر ويٺو هوندو آهي. جڏهن بہ اتان گذر ٿيندو اٿم تہ چاچو ضرور صلاحيندو آهي.
"ابا، نماز پڙهو، نماز نيڪي جي راھہ ٿي ڏسي، پٽ ﷲ آڏو سِرڙو جهڪائڻ جو لطف ئي ڪجهہ اور آهي."
ڪڏهن ڪڏهن تہ يڪو چار پنج منٽ بيھاري ڇڏيندو آهي، پوءِ تہ بس الائي ڪيئن جان ڇڏائيندو آهيان ۽ ڪڏهن تہ وري پري کان چاچي تي نظر پوندي ئي گهٽي مٽائي ويندو آهيان، ڇو تہ اجايو ٽائيم جو ضايع ڪندو آهي.
هونءَ چاچو قربان ويچارو آهي سورن جو ستايل، مسڪين زندگيءَ جا ڏاڍا ڏکيا موڙ ڏٺا آهن، بلڪہ اهڙين درد ڀرين گهڙين مان پئي گذريو آهي، پاڻ سائنس جي ڪنھن سبجيڪٽ ۾ ليڪچرر هو. ٻڌڻ ۾ ايندو آ تہ هو پنھنجي سبجيڪٽ ۾ ڏاڍو هوشيار هو. گهڻو عرصو ٿيندو جو هو پنھنجي پياري زال ۽ ٻارڙن سان گڏجي پنھنجي رشتيدارن ڏانھن ٽيڪسيءَ ۾ ڄامشوري وڃي رهيو هو، تہ نيشنل هاءِ وي تي سندن ٽيڪسي هڪ وڏي ٽرالر سان ٽڪرائجي پئي هئي. ان ايڪسيڊنٽ ۾ سندس ٻنھي ٻارن گڊو ۽ پپي سان گڏ سندس زال بہ اجل جو شڪار ٿي وئي هئي. چاچي کي جڏهن هوش آيو هو تہ پنھنجي ٻارڙن لاءِ پڇيو هئائين پر جڏهن کيس خبر پئي هئي تہ اهي مري ويا آهن تہ... تہ اڌ چريو ٿي ويو هو. بس ويچاري جي قسمت هئي جو بچي پيو. بدن تي سُڪا ڌڪ تہ ڏاڍا لڳا هئس پر جان بچي پيس. هن جو خوشحال گهر اجڙي ويو. مسڪين سان وڏي ويڌن ٿي وئي. چوندا آهن ڪجهہ ماڻھن جي زندگيءَ ۾ ڏک بہ ڪنھن طوفان وانگر ايندا آهن. جيڪي اک ڇنڀ ۾ ئي سندن سڀ ڪجهہ کڻي ويندا آهن. خوشين، اميدن ۽ حسين خوابن سميت. ها...، درد ڪڏهن ڪڏهن ذهن جي ڪمري ۾ ماضي جي يادن کي جرڪائي مستقبل جي خوابن کي دڦ ڪري ڇڏيندو آهي. چاچي قربان سان بہ ڪجهہ ائين ئي ٿيو. بس ان واقعي کانپوءِ جلد اوچتو ئي اوچتو سندس ذهن ۾ هڪ اهڙي جذباتي لھر اڀري جو ليڪچرر شپ تان استعيفى ڏئي ڇڏيائين. پوءِ سندس جيءُ جهري پيو هو. پنھنجي زال ۽ ٻارن کانسواءِ چاچي هن دنيا ۾ زندہ رهڻ نہ ٿي چاهيو ۽ هڪ ٻہ دفعا ڪوشش بہ ڪئي هئائين خودڪشي جي. پر ماڻھن بچائي ورتو هوس. پوءِ وري سندس جيون ۾ هڪ انقلاب ڪر موڙي اٿيو ۽ هو رب جي طرف رجوع ٿي پيو، جنھن ڪري سندس سوچ ۾ غير معمولي تبديلي اچي ويئي. هاڻي سندس ذهن مان سڀ سائنسي فارمولا ڊهي ويا ۽ هو فقط رب سان ويجهو ٿيڻ جو فارمولو اپنائڻ لڳو. هن جي اها ڪھاڻي پاڙي جي گهڻن ماڻھن کي معلوم آهي. چاچي قربان کي محلي جا اڪثر ماڻھو "چاچو" ئي چوندا آهن. چاچو جڏهن کان عبادت الاهي ۾ مصروف ٿي ويو آهي، تڏهن کان چوندو آهي.
"جيترو دلي ۽ ذهني سڪون مونکي رب جي در تان مليو آهي، ايترو دنيا جي ڪنھن بہ ڪنڊ ۾ نہ ٿو ملي سگهي، منھنجي من جا سڀ مونجهارا ختم ٿي ويا آهن.... مان هر پريشانيءَ کان آجو ٿي ويو آهيان. سبحان ﷲ ......"
هاڻي آئون رکيل جي دڪان آڏو گذري رهيو آهيان، پر ڊپ آهي تہ چاچو سڏي وري نہ نصيحت شروع ڪري... شڪر آ ڪونھي ڪو، سانجهيءَ جو وقت آهي. شايد نماز تي ويو هوندو. مان پنھنجي قدمن جي رفتار وڌايان ٿو. سوچيان ٿو اڄ وري دوستن جي آڏو نيون ٻٽاڪون هڻڻيون اٿم تہ جيئن پنھنجي تعريف ۾ ڪجهہ ٻڌي سگهان. واھہ، واھہ ڏاڍي وڻي ٿي. پر... الا جي ڇو دوست اڄ ڪلھہ منھنجي ڪا ڳالھہ مڃن ئي ڪو نہ ٿا يا تہ منھنجي ڪا بہ ڊاڙ ٻڌي اڻٻڌي ٿا ڪري ڇڏين يا وري... اختلاف. شايد هاڻي منھنجون ٻٽاڪون ٻڌي ٻڌي سندن ڪن پچي پيا آهن. يا هينئر وڌيڪ ڊاڙون ڊشون ٻڌڻ جي منجهن سگهہ ئي ڪانہ رهي آهي. مونکي لڳي ٿو تہ اڄ ڪلھہ هو مون کي شايد ڪو سائڪو ڪيس سمجهڻ لڳا آهن. ڀلا مون کي بہ هڪ عرصي کان وٺي برداشت ڪيو اٿائون. جڏهن کان مونکي "مان" جي بيماري ٿي آهي. پھريان تہ منھنجين ڪوڙين سچين ڳالھين مان سڀ سٺو Impression وٺندا هئا. ايتري تائين جو آفيس ۾ بہ منھنجن ڊاڙن کي سچ سمجهي منھنجا ڪليگ مونکي ڏاڍي عزت ڏيندا هئا. اها ڪا مھيني ڏيڍ جي ڳالھہ آهي جو اسلم جي اوطاق تي پروگرام مطابق ويو هوس ۽ پھچندي ئي سڀني کان پڇيو هوم.
"ڪيئن ٿو لڳانءِ جاني." هر ڪنھن پنھنجي انداز سان تعريف جا جملا چيا هئا.
"يار واھہ.... اڄ تہ هيرو ٿو لڳين."
" "
"ادا تو جھڙو شھزادو گهٽ ۾ گهٽ اسان جي شھر ۾ تہ ڪونھي."
"ڇو ڀائو رڳو شھر ۾ ، مان تہ چوان ٿو يار جھڙي personality رکندڙ ماڻھو تہ پوري سنڌ ۾ آڱرين تي ڳڻڻ جيترا مس هوندا!!"
خبر ناهي دوستن ٽوڪ مان اهي جملا چيا هئا يا واقعي تعريف ڪئي هئائون. بھرحال....! مون پنھنجي شرٽ جي ڪالر کي ٺاهيندي سڀني کي چيو هو. "مھرباني." پوءِ معمول مطابق وجهہ ڪڍي هلندڙ ڪچھري ۾ ٽڀڪو هڻي، پاڻ کي سرخرو ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي هئي دوستن ۾ "مان" جي رٽ لڳائيندي چيو هو.
"يار مان ڪالھہ هڪ ضرورتمند کي پنج هزار روپيہ عطيي طور ڏئي ڇڏيا. ويچارو ڏاڍو مجبور هو. منھنجو پيرين پئي شڪريو ادا ڪيائين مون هن کي چيو: " بابا توهان جھڙن مسڪينن جي مدد ڪرڻ تہ اسان جو فرض آهي، توهان جھڙن ماڻھن لاءِ منھنجا دروازا هر وقت کليل آهن. ۽ بس پوءِ تہ وڏيون وڏيون دعائون ڏيندو رهيو." مونکي ائين ٿي لڳو ڄڻ سنگتي منھنجين ٻٽاڪن کي حقيقت سمجهي رهيا هئا. آصف مون ڏانھن اچرج وچان ڏسندي پڇيو هو:
"يار ڀلا تون ان همراھہ کي سڃاڻين ڇا؟"
"نہ ادا سچ پڇو تہ مونکي هن جي نالي جي بہ خبر نہ آهي!"
"پر شفقت تون بہ آهين تہ اسان وانگر مڊل ڪلاس جو ماڻھو پوءِ ايترا پئسہ ڪٿان افورڊ ڪيئي!؟" راشد مون ڏانھن گهوريندي پڇو هو. پھريان تہ آئون ڪجهہ گهٻرائجي ويو هوس، پر پوءِ پاڻ سنڀالي کيس مطمئن ڪندي چيو هيم:
"ادا مون وٽ هڪ کل جا سم سم وارو عمل آهي." اهو جملو چوندي آئون ٿورو مرڪيو هوس." ان عمل مان آئون پيو دولت ميڙيندو آهيان... بھرحال اها تہ ٿي وئي مذاق پر حقيقت اها آهي تہ مان پنھنجي پگهار مان ٿورا ٿورا پئسہ اهڙن ماڻھن لاءِ بچائي رکندو آهيان."
"پوءِ ڀلا اهو ماڻھو پئسہ موٽائي ڏيندئي يا ڇُٽا؟" وري آصف پڇيو هو.
"ڀائو مان توهان کي اڳ ۾ ئي ٻڌائي چڪو آهيان تہ مون اهي پئسہ کيس عطيي طور ڏنا آهن واپس وٺڻ لاءِ نہ. اها ئي تہ منھنجي سخاوت آهي. مان... مان.... مان.... پوءِ تہ بس وري "مان"، "مان" جو ورد شروع ڪيو هو ۽ دوستن جي واڇ بہ گودو هڻندي وئي هئي. منھنجين اهڙين ڳالھين کانپوءِ مٿن سٺو رعب پئجي چڪو هو. مان کين موقعو ئي ڪونہ ڏنو هو ڳالھائڻ جو، تہ مٿن ڪيئن نہ رعب پوي ها. هنن کان موڪلائي گهر وڃڻ وقت دل ئي دل ۾ ٽڏي رهيو هوس ۽ ذهن ۾ سوچيو هو:" اڄ بہ سٺو بيوقوف بڻائي آيومانِ، پير کوڙي ٻٽاڪ هڻڻ بہ ڪو هر ڪنھن جو ڪم ٿورئي آهي. مان پاڻ مڃائڻ خوب ڄاڻان، باقي ٻئي ڪنھن جي تعريف ڪرڻ پاڻ کان پڄي ئي ڪونہ. مڃان ٿو تہ منھنجن دوستن ۾ بہ گهڻيون خوبيون آهن، پر مان هروڀرو ڇا لاءِ ويٺو سندن تعريفون ڪيان.
مگر هاڻي سمجهان ٿو تہ هنن کي منھنجي اصل روپ جي خبر پئجي وئي آهي تہ آئون اندران کوکلو ۽ سکڻي ڪـُني وانگر آهيان. ها... هاڻي الائي جي ڇو مونکي پنھنجو وجود ڀرندو ٿو محسوس ٿئي ڪنھن ڪچي ڀتر جيان. جنھن کي ٿوري ٺوڪر لڳائڻ جي ضرورت هوندي آهي. منھنجي دل کي بہ چوٽ لڳي آهي، ڇو تہ اڄ ڪلھہ ڪو ئي لفٽ جو ڪو نہ ٿو ڪرائي، ڪوئي response جو ڪو نہ ٿو ڏئي. پوءِ مان ڪيئن نہ ڀران. منھنجو وجود ڪيئن نہ منتشر ٿئي. هينئر هلندي هلندي اوچتو رڪي پيو آهيان، ذهن مان سوچن جو وهڪرو پڻ بند ٿي چڪو آهي. آصف جي اوطاق تائين باقي ٿورو ئي فاصلو رهيو آهي. پر الا جي ڇو؟ دل نہ ٿي چئي اوڏانھن وڃڻ لاءِ. شايد انھيءَ ڪري تہ هاڻي منھنجا دوست مون سان منھن ڏئي ڳالھائڻ بہ پسند نہ ٿا ڪن. ها... آئون سندن هر ڳالھہ سان اختلاف جو ڪيان ٿو! هاڻي مڙي پنھنجي گهر وارو رستو وٺان ٿو. سوچن ئي سوچن ۾ وقت ائين ٿو گذري جيئن ڪنھن پھاڙ تان وهندڙ تيز آبشار. رکيل جي دڪان تائين پھچي ويو آهيان پر پنڌ جو احساس ئي ناهي ٿيو.
"پٽ شفقت." پٺيان چاچي قربان جو آواز آيو آهي، سوچان ٿو اڳي ئي ذهن تي ٽينشن آهي، وري ويتر چاچو پنھنجو ليڪچر شروع ڪندو تہ بور ٿي پوندس. سو تڪڙو هلي ٿو پوان.
"ابا شفقت ناراض آهين ڇا؟" چاچي جا اهي لفظ ٻڌي منھنجا تيز قدم رڪي پيا آهن." نہ چاچا اهڙي ڪائي ڳالھہ ناهي" مڙي ڏاهنس ويندي چوان ٿو.
"پٽ ڇو اڄ تون ڪجهہ پريشان ٿو لڳين، خير تہ آهي بابا."
"ها...، ها چاچا... خير... خير آ اهڙي ڪا ڳالھہ ڪونھي."
"بابلا ڀلا توهان کي ڪي ٻہ ٽي پل واندڪائي ٿيندي."
"ها چاچا حڪم." نہ چاهيندي بہ وات مان نڪري وڃي ٿو.
"هيڏانھن اچو بابا توهان سان ڪجهہ ڳالھائڻو اٿم." چاچو قربان منھنجو هٿ پڪڙي پنھنجي گهر ڏانھن وٺي وڃي ٿو.
مان چاچي قربان جي گهر پھريون ڀيرو وڃي رهيو آهيان. چاچو پنھنجي اڇي پھراڻ جي کيسي ۾ هٿ هڻي چاٻي ڪڍڻ کانپوءِ دروازو کولي مونکي اندر اچڻ لاءِ چوي ٿو. مان در جي چائنٺ ٽپي هن جي پٺيان سامھون ٺھيل ڪوٺيءَ ۾ وڃي رهيو آهيان. ڪوٺي تي هڪ نظر وجهي دل ۾ سوچيان ٿو چاچو ڪيئن ٿو رهي هن ڪوٺيءَ ۾، مونکي تہ بيھندي ئي ٻوسٽ ٿو محسوس ٿئي ۽ سيٽنگ بہ عجيب آهي. اتر واري ڀت وٽ هڪ ڍلي کٽ، مٿن کان موڙو، اولھہ واري ڀت سان لڳ هڪ ٽين جي پراڻي ٽينڪ ڀرسان ئي تڏي جو مصلو ٽنگيل. هڪ ڪنڊ سان پاڻي جو دلو ۽ مٿانئس رکيل جست جو گلاس ۽....
"پٽ ڇا ٿو سوچين؟" مونکي سوچ ۾ ٻڏل محسوس ڪندي چاچو سوال ڪري ٿو.
"نہ چاچا ڪجهہ بہ نہ."
"نہ بابا تون ڪجهہ سوچين پيو. چاچي کي نہ ٿو ٻڌائڻ چاهين ڇا؟"
"چاچا اهڙي ڪا ڳالھہ ڪونھي، ڇاهي تہ آئون توهان جي گهر ۾ پھريون ڀيرو آيو آهيان نہ، سو ائين ئي گهر جو جائزو پئي ورتم."
"پوءِ ڪيئن لڳو منھنجو هي ننڍڙو محل." چاچو مرڪندي چوي ٿو.
"محل، چاچا تون هن گهر کي محل ٿو سڏين، مونکي تہ هي ڪٻاڙ خانو ٿو لڳي، چاچا ڪڏهن مان پنھنجو گهر توکي ڏيکاريندس.آهي تہ غريباڻو پر ڏسڻ کانپوءِ چڱن ڀلن جو وات پٽجي ويندو آهي. وري "مان واري رٽ لڳائڻ شروع ڪيان ٿو. چاچا قربان دراصل مان.... مان... مان.... چاچو قربان منھنجي "مان" واري عادت کان اڳ بہ ڪجهہ واقف هو، پر هن ملاقات کانپوءِ کيس وڌيڪ پتو پيو آهي.
"مان" جو دورو پوڻ کانپوءِ چاچو قربان مون ڏانھن ڏسي فقط پنھنجو ڪنڌ هاڪار ۾ لوڏي رهيو آهي. جيئن ڪو ماهر نفسيات پنھنجي مريض جي ڳالھہ ٻڌي سندس مريض کي سمجهڻ جي ڪوشش ڪندو هجي.
"پٽ نفسيات کي پڙهيو اٿئي؟" چاچو مون کان اگرو سوال ڪري ٿو.
"نہ.... اهڙا خشڪ موضوع مون کي پسند نہ آهن." مان نرڙ ۾ گهنج وجهي چوان ٿو.
چاچو قربان ڪجهہ وقت خاموش رهڻ کانپوءِ چوي ٿو. "نفسيات جي هڪ وڏي ماهر جو چوڻ آهي. "پاڻ کي مڃائڻ ۽ سرخرو ڪرڻ جو بھترين طريقو اهو آهي تہ...." چاچي کي کنگهہ اُڀري ٿي مان ڏانھنس سواليه نظرن سان گهوريندي پڇان ٿو.
"ها چاچا اهو ڪھڙو طريقو آهي؟"
"پاڻي" کنگهندي کنگهندي پاڻي لاءِ پڪاري ٿو. مان ڀرسان پيل پاڻي جي دلي مان کيس گلاس ڀري ڏيان ٿو. جواب ٻڌڻ لاءِ منھنجو اتساھہ اڃان وڌي ٿو.
"ها تہ چاچا توهان ڳالھہ اڌ ۾ ڇڏي."
"ها پٽ مون چيو پئي تہ هڪ نفسيات جي ماهر چيو آهي. توهان ڪنھن سان بہ ملاقات دوران ۽ خاص طور پھرين ملاقات تي پاڻ کي پڏائڻ ۽ ساراهڻ بجاءِ جنھن سان اوهان جي ڪچھري ٿئي ٿي، ان جي هر ڳالھہ کي مانائتي موٽ ڏئي سندس جائز تعريف ڪريو. يا کڻي ائين چئجي تہ ساڻس مخالفت نہ ڪريو. ڇو تہ جنھن دوستيءَ جي شروعات سٺي انڊراسٽينڊنگ سان ناهي ٿيندي، ان جو اختتام ڏاڍو برو ٿيندو آهي. مان چاچي قربان جي ڳالھہ ڌيان سان ٻڌان ٿو. "ان نفسيات جي ماهر تڏهن ئي چيو آهي تہ ڪامياب دوستيءَ جو راز انھيءَ ۾ لڪل آهي تہ اوهان پاڻ کي پنھنجي دوستن آڏو گهٽ ڪري پيش ڪريو ۽ هون، بہ ڦلدار وڻ هميشہ جهڪيل هوندو آهي پُٽ ۽ ها پنھنجن دوستن جي خوبين کي ڀرپور طرح اجاگر ڪرڻ جي ڪوشش ڪريو." چاچي جي اها ڳالھہ ٻڌي دل ڪُري ٿي پر پوءِ بہ الائي ڇو سڀ ڪجهہ ٻڌان پيو."سو جيڪڏهن توهان پنھنجي دوستن جي جائز تعريف ڪندا تہ هو بہ اوهان جي اوڻاين کي لڪائي اوهان جي شخصيت جا تعريف وارا پھلو ڳولھڻ لڳندا. ٻين لفظن ۾ ان ماهرِ نفسيات جي چوڻ جو مقصد اهو آهي تہ جيڪو "مان" ڇڏي "تون" چوڻ شروع ڪندو اهو ئي ڪامياب دوستي ماڻي سگهندو.... پٽ شفقت بور تہ نٿا ٿيو؟"
"نہ چاچا مان غور سان ٻڌان پيو."
"پٽ دنيا جي هڪ ٻئي ڏاهي جو چوڻ آهي، انساني فطرت جي اهم ترين تقاضا اها آهي تہ سندس تعريف ڪئي وڃي ۽ اها ئي تقاضا آهي جيڪا اسان کي جانورن کان مختلف بڻائي ٿي. مطلب تہ ٻئي جي جائز تعريف ضرور ڪجي پر پاڻ پڏائڻ چڱو نہ آهي. شاعرن جي سرتاج ڀٽ جي گهوٽ بہ "مان" کان منع ڪئي آهي، تڏهن ئي چيو اٿائين:
ڪين مائيندا من ۾ خودي ۽ خدا،
ٻن ترارين جاءِ ناهي هڪ ميـاڻ ۾.
چاچو بيت پڙهي ماٺ ٿي ويو آهي. آئون سندس چھري ۾ ڏسي رهيو آهيان مون کي پھريون دفعو سندس چھري ۾ نور جا تجلا محسوس ٿي رهيا آهن. پھريان سندس صاف شفاف مک تي پشم جھڙي ڏاڙهي کي ڏسان ٿو ۽ پوءِ نماڻن نيڻن کي. سندس چپن مان نڪتل لفظن جي چاشني منھنجي روح تي ڪجهہ اهڙو اثر ڪيو آهي جو آئون اندران ئي اندران ڀري پيو آهيان ۽ نندي رهيو آهيان پاڻ کي..... من جي پاتال ۾ ٻڏي پاڻ سان ڳالھايان ٿو.
"مان ڇا آهيان؟ ڪجهہ بہ تہ ناهيان. ها ڪجهہ بہ نہ. ڪجهہ بہ نہ...." اندر جي آلاپن جيءُ جهوري وڌو آهي.
چاچو ٿڌو ساھہ ڀري هڪ ٻيو بيت ٻڌائي ٿو.
پاڻ سڃاڻي پاڻي کي ڳولھي لھج پاڻ.
پاڻ منجهان ئي پاڻ کي، پوندئي ڄاڻ سڃاڻ.
بيت ختم ڪيو اٿائين تہ سندس اکين جي ساگر ۾ لڙڪن جون ٻيڙيون ترڻ لڳيون آهن، ڪجهہ ساعتون سانت کانپوءِ چاچو وري ڳالھائي ٿو.
"توهان کان هڪ سوال پڇان پٽ."
"ها چاچا."
"مجازي عشق ڇا هوندو آهي. پتو اٿوَ؟"
"ها چاچا ان کي دنياوي محبت چوندا آهي."
"۽ حقيقي عشق؟"
"چاچا چوندا آهن اهو ﷲ، سان ٿيندو آهي."
"بابا جيڪڏهن توهان کي مجازي عشق ۽ حقيقي عشق جي باري ۾ ايتري خبر آهي تہ پڪ اهو بہ ڄاڻيندا هوندﺂ تہ حقيقي عشق بہ دراصل مجازي عشق مان ئي ٿيندو آهي."
"ها چاچا اهو ٻڌو اٿم" مان کيس ماٺيڻي آواز ۾ جواب ڏيان ٿو.
"شفقت پٽ "تون" جو فلسفو بہ ڪجهہ ائين ئي آهي. پھريان پنھنجي "مان" کي ماري "تون" چئجي. دوستن عزيزن کان وٺي دنيا جي هر ننڍي وڏي شيءِ تائين. "تون، تون" جو ورد ڪجي ۽ ان مجازي "تون" کانپوءِ خبر اٿئي ڇا ٿيندو آهي؟"
مان ماٺ ڪيو ويٺو آهيان ڇو تہ خبر نہ آهي تہ پوءِ ڇا ٿيندو آهي. منھنجي مک تي بيخبري جو تاثر ڏسي کن پل ۾ چوي ٿو.
"بابا پوءِ حقيقي "تون" جي خبر پئجي ويندي آهي ۽ بس... پوءِ تون ئي تون، تون ئي تون، ڪک پن ۾ تون وارو فلسفو سمجهہ ۾ اچي ويندو آهي."
هاڻي لڳي ٿو ڪمري ۾ ڪو راڪاس گهمي ويو آهي. چوڌاري قبرستان جھڙي خاموشي ٿي محسوس ٿي. مان بہ ماٺ آهيان ڪنھن بي زبان بت جيان. چاچي قربان بہ اکيون ٻوٽي ڪنڌ جهڪائي ڇڏيو آهي. لڳي ٿو ڄڻ هي وحدت جي وسيع سمنڊ ۾ ٻڏي ويو آهي. آئون کيس ٻڏل ئي ڇڏي گهرڏانھن موٽان ٿو.
رکيل جي دڪان وٽان گذران ٿو سندس اوئلي دور جي ريڊيو ۾ هلندڙ ڪلام منھنجي ڪنن سان ٽڪرائجي ٿو. "محبوب ڳولھي ڏس من ۾ الا، من ۾ الا ڪک پن ۾ الا" ڪلام جا ٻول منھنجي من کي جنجهوڙي ٿا ڇڏين گهر پھچان ٿو. اڄ ٻن ٽن سالن کانپوءِ پھريون ڀيرو زال سان گڏجي ماني کاوان ٿو. هوءَ منھنجي ان رويي کي ڏسي حيران ٿي رهي آهي.... هينئر سمھڻ جو وقت ٿيو آهي. آئون کيس پيار منجهان ڳراٺڙي پائي سندس تعريف ڪندي چوان ٿو.
"جميلا مونکي اڄ احساس ٿيو آهي تہ مان ڏاڍو نفرت لائق آهيان ۽ تون..... تون نھايت پياري. مان سدائين پاڻ کي آئيني ۾ ڏسي پنھنجي تعريف جا جملا پاڻ بہ چوندو هوس ۽ توکان پڻ چورائيندو هوس. پر مون کي اها خبر ڪونہ هئي تہ منھنجو آئينو تہ تون آهين. اهو سچ آهي تہ اندر جو ڪوجهو ماڻھو شڪل جو ڪيڏو بہ سھڻو هجي ان کي سھڻو نہ چئبو. جميلا مان بہ اهڙن ماڻھن مان آهيان، ها... مون پنھنجي سونھن کي بار بار پئي ڏٺو، پر پنھنجي دل جي ڪاراڻ ڏانھن ڪڏهن ڪو توجھہ ئي نہ ڪيم. مون... تہ تنھنجي مرڪ تي بہ ڌيان نہ ڏنو جيڪا مسيحا جو ڪم ڪري سگهي ٿي. مون تنھنجي سنڌوءَ جهڙين گهرين اکڙين مان بہ ڪڏهن پنھنجي اندر جي اُڃَ نہ اُجهائي. جميلا تو جھڙي خوبصورت زال... تو جھڙي باسيرت زال... تو جھڙي.... مان ڏاڍو خوش قسمت آهيان جميلا جو تون مون کي ملين،."
جميلا جي دل ۾ خوشين جا گلاب ٽڙڻ لڳن ٿا، هو، چوطرف بھار ٿي محسوس ڪري. "شفقت تون بہ مونکي پيارو آهين، انتھائي پيارو، پنھنجي جيون کان بہ وڌيڪ." هوءَ مونکي زور سان ڀاڪر پائي منھنجي سيني ۾ منھن لڪائيندي چوي ٿي ۽ منھنجي اندر جي آڳر تي سُکَ جون شھنايون وڄي پون ٿيون.
"ﷲ اڪبر، ﷲ اڪبر...... الصلوات خيرالمن النوم، الصلوات خيرالـمن النوم."
اڄ پھريون ڀيرو ان آواز تي منھنجي اک کلي آهي. گهڙيءَ ۾ ٽائيم ڏسان ٿو پنج وڄي ٻہ منٽ ٿيا آهن. مان ازخود بسترو ڇڏي تيار ٿي پاڙي واري مسجد ڏانھن رخ ڪيان ٿو. ٻہ رڪعتون سنت ادا ڪرڻ کان پوءِ فرض نماز پڙهي دعا لاءِ هٿ کڻان ٿو. پر هتي بہ پنھنجي عادت کان مجبور ٿي "مان" چوڻ کان نہ ٿو مڙان ۽ دعا ۾ چوان ٿو.
"يا رب مان، گنهگار آهيان، مان عيبدار آهيان، اي منھنجا مولا مان تنھنجو هڪ ناچيز ۽ ادنى بندو آهيان. ها... مان تنھنجي ٻاجهہ جو طلبگار آهيان. مان ڪجهہ بہ نہ آهيان فقط خاڪ آهيان. ياﷲ مون تي رحم ڪر، ڪرم ڪر." ها منھنجا لڙڪ لڙي رهيا آهن ۽ آواز پڻ ڳورو ٿو محسوس ٿئي. "اي ﷲ تون رحيم آهين، تون ڪريم آهين، يا رب تون هر شي تي قادر آهين، تون عظيم آهين، تون ئي خالق ۽ مالڪ آهين، تون غفور ۽ غفار آهين. تون ئي تون آن منھنجا مالڪ تون ئي تون... تون ئي تون... ڪک پن ۾ تون.“