فرضي ۽ حقيقي زندگي
چاچي عمر مون کي چيو، ”فلم ۾ تون بلڪل منفرد ھئين. عورتن سان ڳالھائڻ مھل تنھنجو روايتي حِجاب ڪرڻ بلڪل بہ نہ ھيو.“ ھاڻي مون سان آغاِجي مون سان مخاطب ٿيو، ”ڏس يوسف! توکي پريشان نہ ٿيڻ گهرجي، جيڪڏهن تون واقعي ئي ان ڇوڪريءَ سان شادي ڪرڻ جي خواهش رکين ٿو تہ آئون ھلي وڃي، انھن کان تنھنجي لاءِ سڱ وٺندس.“ آئون دل ئي دل ۾ کليس تہ ھي سادو ماڻھو فلم جي فرضي ڪھاڻيءَ کي حقيقت سمجهي ويٺو آھي. مون آغاجِيءَ کي چيو، ”اھا تہ فقط فلم ھئي، پر حقيقت ۾ ايئن ناھي.“ آئون ھنن کي اھو نہ ٻڌايان ھا تہ شايد چاچا عمر ۽ آغاجِي سڱ وٺڻ لاءِ نرگس جي گهر وڃي پھچن ھا!
ڪجهہ وقت کان پوءِ آغاجِيءَ کي ڳالھ سمجهہ ۾ اچي وئي. فلم ’ميلا‘ جو ٻيو يادگار پھلو اھو آھي تہ نوشاد ميان ۽ نرگس سان منھنجي دوستيءَ جي شروعات ٿي ھئي.
اداڪارہ نرگس (سنجي دت جي ماءُ) مردن جي محفلن ۾ بي حجاب ايندي هئي. ھُوءَ بھادر ھئي. اسان جي گهر ۾ ھن جو اچڻ وڃڻ ھوندو ھو. ھن جي والدہ جدن ٻائي، امان ۽ ادي سڪينہ جي سھيلي ٿي وئي ھئي. ان ۾ ڪو بہ شڪ ڪونھي تہ نرگس باصلاحيت اداڪارہ ھئي. وقت سان گڏ ھن جون صلاحيتون وڌي رھيون ھيون. ھڪ سال کان پوءِ اسان ھڪ دفعو وري فلم ’انداز‘ ۾ گڏ ڪم ڪيو. ھيءَ فلم محبوب خان جي ھئي، نرگس جي ڪم ۾ پختگي اچي چڪي هئي. ’انداز‘ فلم ۾ ’راج ڪپور‘ جو ھجڻ منھنجي لاءِ وڏي خوشي ھئي. ائين محسوس ٿيندو هو تہ خالصه ڪاليج وارا ڏينھن موٽي آيا آھن، جتي اسان فٽبال کيڏندا ھئاسين. منھنجي گول ڪرڻ تي ھُو پنجابيءَ ۾ رڙيون ڪندو ھو. راج ڪپور ۽ نرگس جي جوڙي ڏاڍي سٺي لڳندي هئي. راج ڪپور ۽ نرگس اداڪاري ڪرڻ وقت احساسن ۽ جذبن جو اظھار ڪرڻ مھل ڪامياب رھندا ھئا. اھڙي قسم جي آساني، مون کي مڌو بالا سان ڪم ڪرڻ وقت محسوس ٿيندي هئي. اھا ان وقت جي ڳالھ آهي، جڏھن اسان فلم ‘ترانہ‘ ۾ ڪم ڪري رهيا ھئاسين. مڌو بالا ھڪ زبردست اداڪارہ ھئي، ھن جو ردِعمل فطري ھوندو ھو. اسان جون ملاقاتون محبوب صاحب يا نوشاد ميان جي گهر ۾ ٿينديون هيون. آئون فلمن ۾ بدنصيب، ڏکن سان ڀريل ۽ پريشان ماڻھن جو ڪردار ادا ڪري رھيو ھئس. مون پنھنجو ھر ڪردار حقيقي ڪيفيت ۾ ڪيو. ان ڪري روزمره جي زندگيءَ ۾ وڏي حد تائين اھي ڪيفيتون مون تي طاري ٿي ويون. زندگي، بدلجي وئي. فلمي مصروفيتن جي ڪري سڀ صحتمند سرگرميون ختم ٿي ويون. دوستن، ساٿين، ڀائرن ۽ ڀينرن کان ڪٽجي چڪو ھئس. فٽبال ۽ ڪرڪيٽ کان بہ پري ٿي ويو ھئس. گهر ۾ ڀائرن ۽ ڀينرن سان مختصر ملاقات ٿيندي هئي. آئون انھن پريشانين وارن ڏينھن ۾ مشھور نفسياتدان ’ڊاڪٽر ڊبليو ڊي نڪولس‘ سان لندن ۾ وڃي مليس. مون پنھنجي طبيعت جي باري ۾ ڊاڪٽر کي آگاھ ڪيو. ڊاڪٽر ڊبليو ڊي نڪولس مون کي چيو تہ، ”توھان ڪم کان فارغ ٿي گهر وڃي، پنھنجن فلمن جي ڪم بابت سوچيندا رھندا آھيو ۽ مڪالما ورجائيندا رھندا آھيو. اھا ئي ڳالھ آھي نہ؟“ مون کي ڊاڪٽر تي حيرانگي ٿي، ڊاڪٽر مون کي چيو تہ، ”تون اڪيلو انھيءَ بيماريءَ ۾ مبتلا ناھين. ڪيترن ئي فلمي شخصيتن کي اھڙي قسم جي ڪيفيت ٿي ويندي آهي.“ ڊاڪٽر مون کي تسلي ڏني ۽ چيائين تہ گهڻو وقت دوستن سان گڏ گذاريو. ڊاڪٽر مون کي اھو بہ چيو ھو تہ، ”انھيءَ صورتحال مان نڪرڻ لاءِ توکي فلمن جي نوعيت بدلائڻي پوندي. ڇو تہ جيڪو اداڪار ھڪ ئي طرز جا ڪردار ڪندو آهي، ان کي فلمي ۽ حقيقي زندگيءَ ۾ ڪوبہ فرق محسوس نہ ٿيندو آهي.
1950ع جي ڏھاڪي جي شروعات ۾ محبوب صاحب جي گهر ۾ ٿيندڙ ھڪ محفل ۾ مون اعلان ڪيو تہ ھاڻي آئون ٽرئجڊي فلمن بدران مزاحيه فلمن ۾ ڪم ڪندس. ٻئي ڏينھن آئون ’ايس مکرجي‘ سان ملڻ ويس تہ آصف (فلم مغلِ اعظم جو ڊائريڪٽر) بہ اتي موجود ھو. مون مکرجي صاحب کي چيو تہ ”ھڪ پروڊيوسر ’شري رامولونائيڊو‘ تامل فلم کي ھندي ۾ ڪرڻ چاھي ٿو، منھنجو خيال آھي تہ آئون ان فلم ۾ ڪم ڪيان تہ منھنجي ڪردار جو تاثر بدلجي سگهي ٿو. توھان جو ان باري ۾ ڪھڙو خيال آھي؟“
مکرجي صاحب منھنجي تائيد ڪئي ۽ چيائين تہ، ”ھڪ اداڪار کي پنھنجي اداڪاري ڏيکارڻي ھوندي آھي پوءِ اھو ٽريجڊي ھجي يا ڪاميڊي، ڪو فرق نٿو پوي. اصل ڳالھ تہ ڪم ڪرڻ جي صلاحيت ۽ ھمت ھوندي آھي.“ ان موقعي تي آصف جي چھري تي شرارتي مرڪ اچي وئي. چيائين، ”پوءِ توھان اھو ڪري ڏيکاريو.“ آصف منھنجي لاءِ ھڪ چئلينج کڙو ڪري ڇڏيو هو. 1955ع ۾ منھنجي پھرين ڪاميڊي فلم ’آزاد‘ ھئي. جنھن جي ڪري مون کي ڪاميابي ۽ آزاديءَ جو احساس ٿيو ھو. جنھن ڏينھن اھا فلم رليز ٿي، ان ڏينھن آئون ڄاڻِي واڻِي بمبئيءَ کان پري ’مھابلي ايشور‘ ۾ ھيس. فلم تي پئسا خرچ ڪندڙ ’وي وي پوري‘ صاحب رات جو مون کي فون ڪري جاڳايو. ھُو فلم جي ڪاميابيءَ تي ڏاڍو خوش ھو، اسان ھڪٻئي کي مبارڪون ڏنيون. صبح سوير مون کي فون تي پروڊيوسر ’شري رامولونائيڊو‘ فلم جي ڪاميابيءَ تي مبارڪباد ڏني، ھُو بہ ڏاڍو خوش ھو.
1949ع ۾ فلم ’شبنم‘ جي ڪاميابيءَ کان پوءِ مون پنھنجي پاڻ کي ڪار جو تحفو ڏنو ھو. ھاڻي ’آزاد‘ فلم جي ڪاميابيءَ کان پوءِ بمبئيءَ ۾ گهر وٺڻ جي خواھش ٿي. ھي شھر، بمبئي منھنجي جنم ڀومي پشاور کان وڌيڪ محبوب ۽ پيارو آھي.
ان وقت منھنجو ڀاءُ ايوب بيمار ھو ۽ امان جي صحت بہ ڏينھون ڏينھن خراب ٿيندي پئي وئي، دم واري مرض شدت اختيار ڪري ورتي ھئي. منھنجي دلي خواهش هئي تہ امان جي خوشيءَ خاطر لازمي ھڪ گهر خريد ڪيان. جنھن کي ھُوءَ صحيح معنيٰ ۾ پنھنجو گهر چئي سگهي. آئون ھر روز صبح جو وھنجي ڪپڙا پائي امان وٽ ويندو ھئس، امان کي پنھنجي جهوليءَ ۾ سمھاريندو ھئس. اٿڻ جي ڪوشش ڪندي ھئي تہ ڀاڪرن ۾ کڻي کيس ڪرسيءَ تي ويھاريندو ھئس. ان وقت آغاجِي کِلي پوندو هو ۽ چوندو هو تہ، ”منھنجي زال کي کڻڻ جو ايترو ئي شوق اٿئي تہ پوءِ پنھنجي زال وٺي اچ.“
وڏي ڀاءُ نُور صاحب جي پنھنجي دنيا ھئي، جنھن ۾ ھُو مگن رھندو ھو، ننڍا ڀائر ۽ ڀينرون پڙھڻ ۾ مشغول ھئا. اھي ادي سڪينہ جي ڪنٽرول ۾ ھوندا ھئا، بلڪہ گهر جون سڀ ذميواريون ادي سڪينہ سنڀاليون هيون. منھنجيون پڦيون بہ ادي سڪينہ کان ڊڄنديون ھيون. گهر ۾ صرف چاچا عمر ھو، جيڪو ادي سڪينہ کان نہ ڊڄندو هو. چاچا اديءَ کي چيڙائڻ خاطر چوندو هو تہ، ”يوسف جي شادي فلاڻي ھيروئن سان ٿيڻ گهرجي“ تہ ھُوءَ ڪاوڙ ۾ ڪمري مان ٻاھر ھلي ويندي ھئي يا خود چاچي کي ڪنھن ڪم جي بھاني ٻاھر موڪلي ڇڏيندي هئي. دراصل اديءَ کي مون سان فلمن ۾ گڏ ڪم ڪندڙ اداڪارائون پسند نہ ھيون، پر جڏهن اھي عورتون، اسان جي گهر اينديون هيون تہ ادي انھن جي بھتر نموني خاطر تواضع ڪندي ھئي.
ادي سڪينہ، نرگس کي پسند ڪندي هئي. ھڪ ڏينھن مون کان پڇيائين، ”نرگس ۽ راج ڪپور جي وچ ۾ ڪھڙو معاملو ٿو ھلي؟“
مون چيو، ”راج اسان جي گهر ۾ ايندو رھندو آھي، جڏھن اچي تہ تون پاڻ پڇي وٺجانس.“ راج، اديءَ جي ھٿ جي ٺھيل چانھ بيحد پسند ڪندو ھو. منھنجي اھا عادت ناھي تہ ٻين جي معاملن ۾ پوان. ھڪ ڏينھن ’فلمستان اسٽوڊيو‘ ۾ ماني کائڻ کان پوءِ اشوڪ ڀاءُ واش روم طرف ھليو ويو، نالني جئہ ونت بہ ان جي پٺيان وئي، ڪم تي جلدي وڃڻ جي ڪري آئون بہ ھٿ ڌوئڻ واش روم ڏي وڃڻ لڳس، پر پوءِ مون کي جلدي اھو احساس ٿيو تہ انھن ٻنھي جي پويان وڃڻ صحيح ناھي. اشوڪ ڀاءُ سان حُجائتو ھجڻ باوجود مون ان کان ڪڏھن انھيءَ واقعي بابت پڇا نہ ڪئي ۽ نہ ئي ڪنھن ٻئي سان ذڪر ڪيم. انھن ڏينھن ۾ پريس، ھيرو ۽ ھيروئن جي معاشقن جون خبرون ڳولي ڇاپيندو رھندو ھو. مون ڪيترن ئي فلمي صحافين کي سمجهايو تہ فلمي اسٽار فرضي دنيا ۾ رھندا آھن، ان فرضي ماحول ۾ انھن جو ھڪٻئي سان مذاق ۽ پيار محبت کي توھان حقيقت ڇو سمجهندا آھيو. جيئن مڌو بالا سان منھنجي عشق ۽ محبت جا قصا اخبارن ۽ رسالن ۾ ڇپجي رھيا ھئا. ھا انھيءَ ڳالھ جو اعتراف ڪيان ٿو تہ آئون مڌو بالا ڏانھن مائل ضرور ٿيو ھئس. مڌو بالا بيباڪ ۽ ھڪ زندہ دل عورت ھئي. ھن منھنجي زندگيءَ جي ڪيترن ئي خالي خانن کي ڀري ڇڏيو هو. ھن ۾ اھي سڀ خوبيون موجود هيون، جن جي مون کي ڳولا ھئي. ‘ترانہ‘ فلم ۾ ماڻھن اسان جي جوڙيءَ کي تمام گهڻو ساراهيو ھو. اسان جي محبت جا قصا تہ پھرين بہ ھلي رھيا ھئا، پوءِ اھو جڏهن اعلان ٿيو تہ فلم ’مغلِ اعظم‘ ۾ اسان ٻئي بطور ھيرو ۽ ھيروئن اينداسين. ان تہ ويتر ٻرنديءَ تي تيل جو ڪم ڪيو. مغلِ اعظم جي ڊائريڪٽر آصف کي بہ خبر ھئي تہ مڌو بالا منھنجي باري ۾ ڪھڙا جذبا ۽ احساس رکي ٿي. مون بابت انھن جي وچ ۾ گفتگو ٿيندي رھندي ھئي. آصف ھن کي ٻڌايو ھو تہ، ”دليپ ڪمار زندگي جا اھم فيصلا ڪرڻ ۾ ڪڏهن بہ جلد بازي نہ ڪندو آهي ۽ ھُو ھڪ اصول پسند پٺاڻ آھي، جنھن ڪري ڪو واعدو وغيرہ وٺڻو آهي تہ ان سان گهاٽي قربت ۽ بي تڪلفي ڪرڻي پوندي.“ مڌو بالا ۽ منھنجي محبت ۾ آصف جو پنھنجو ذاتي مفاد لڪل ھو، ڇو تہ ان جو لازمي اثر ھن جي فلم مغلِ اعظم تي ظاهر ٿيڻو هو. مڌو بالا سان محبت ۽ پيار جا قصا ۽ پوءِ ان سان منھنجا تعلقات خراب ڇو ٿيا؟ اھو سوال اڪثر مون کان پڇيو ويندو آھي. ھن سان تعلق ٽُٽڻ جو اصل سبب ھن جو پيءُ ھو. ھن جو پيءُ اسان جي ممڪنہ شاديءَ کي دراصل پنھنجي ڪاروبار ۽ واپار ۾ تبديل ڪرڻ چاھيندو ھو. آصف ڪوشش ڪئي تہ منھنجي ۽ مڌو بالا جي تعلقن ۾ ڪو فرق نہ پوي، پر ٿيو ائين جو فلم جي شوٽنگ دوران مڌو بالا ۽ منھنجي وچ ۾ ڳالھ ٻولھ بند ٿي وئي. فلم مغلِ اعظم جو اھو ڪمال جو منظر، جنھن لکن ماڻھن کي تخيلات جي باھ ڏيکاري... مغلِ اعظم فلم جو ھي اھو منظر آھي، جنھن ۾ منھنجي ۽ مڌو بالا جي چپن جي وچ ۾ مور جو کنڀ اچي ٿو وڃي. اھو منظر تڏهن پئي فلمايو ويو، جڏھن اسان ھڪٻئي سان ڳالھائڻ تہ پري، ھڪٻئي کي ڏسڻ بہ پسند نہ ڪندا ھئاسين. سچي ڳالھ اھا آھي تہ ھڪ شاندار ۽ ڪمال جو منظر فلمي تاريخ ۾ ٻن پيشوَر اداڪارن کي زبردست خراجِ تحسين طور پيش ڪيو وڃي، ڇو تہ انھن ھدايتڪار جي حڪم جي تعميل ڪندي، ذاتي اختلافن کي ھڪ پاسي رکي ھڪ لازوال منظر ڏنو ھو.