زال مڙس جي فلمي جوڙي
مون سان فلم ۾ پھريون ڀيرو ڪم ڪرڻ تي سائرا تمام گهڻي خوش ھئي. ھن فلم دوران ‘فريدہ جلال‘ جي سائرا سان دوستي ٿي، جيڪا اڄ تائين جاري آهي. رقص سيکارڻ واري ’روشن ڪماري‘ سان دوستيءَ جي شروعات بہ ھتان کان ٿي. گوپي فلم جو گيت ’جينٽل مين جينٽل مين‘ مقبوليت جا ريڪارڊ قائم ڪيا، ھي گيت ’لتا منگيشڪر‘ ۽ ’مھندرا ڪپور‘ ڳايو. ’راجندر ڪرشن‘ لکيو ھو، جڏھن تہ ڪمپوز ’ڪليان جِي آنند جِي‘ ڪيو هو. ھن گيت تي سائرا کي روشن ڪماري ڪلاڪن جا ڪلاڪ رقص جي مشق ڪرائيندي ھئي. پھرئين ڏينھن جڏھن فلم جا ڪيترائي سِينَ فلمبند ٿي چڪا هئا، تڏھن شاعر راجندر ڪمار، سائرا کي اڪيلائيءَ ۾ چيو ھو تہ، ”ڏس پٽ تو بھترين ڪارڪردگي ڏيکاري آهي، مون کي خوشي ٿي آهي، پر منھنجي نصيحت اھا آھي تہ بطور سائرا بانو اداڪاري ڪر، دليپ ڪمار ٿيڻ جي ڪوشش نہ ڪر. دليپ سان گڏ ڪم ڪرڻ واريون اداڪارائون اھا ئي غلطي ڪنديون آهن، ھُو دليپ ڪمار ٿيڻ گهرنديون ھيون، تنھن ڪري ناڪام ويون. جڏھن وڏي اداڪار سان ڪم ڪري رهيا ھجو، تڏهن ان جو نقل ڪرڻ تمام وڏي غلطي آهي. پنھنجي پاڻ تي ڀروسو رکي، پنھنجين صلاحيتن کي اجاگر ڪرڻ گهرجي.“
سائرا، اھو جڏھن مون کي ٻڌايو تہ مون چيو، ”راجندر ڪمار بلڪل صحيح ٿو چوي، ان جو وڏو مطالعو آھي.“ اھا حقيقت آھي تہ آئون ساٿي اداڪارائن کي انھن جا سِينَ فلمائڻ کان پھرين ڪري ڏيکاريندو ھئس. منھنجي اھا نيت ھوندي ھئي تہ اھي سکن. اھو انداز مون ايس مکرجي ۽ محبوب صاحب کان سکيو هو. ھي ٻئي چھري جا تاثرَ ۽ جسماني حرڪت جي نقل ڪرڻ جا ماھر ھئا. منظرن جي فلمبنديءَ کان پھرين اداڪارن کي سمجهائيندا ھئا.
1964ع جي فلم ’ليڊر‘ جي شوٽنگ دوران ايس مکرجي صاحب، وجنتي مالا کي اھي سِينَ ڪري ڏيکاريا، جڏھن ھُوءَ ھڪ باوقار عورت طور پنھنجي عاشق کي عشق جي اظھار جو جواب ڏيندي آھي.
محبوب صاحب، 1954ع جي فلم ’امر‘ جي ھدايتڪاري ڪري رھيو ھو، ھُن موٽي ھجڻ باوجود ادڪارہ ’نمي‘ کي ھڪ نازڪ ۽ ڳوٺاڻي ڇوڪري طور سِينَ ياد ڪرايا. مالڪ سائين مون کي تاثرَ سمجهڻ لاءِ ڪافي صلاحيتون ڏنيون آهن. ننڍپڻ ۾ ئي مون تاثر تي غور فڪر ڪرڻ ۽ سمجهڻ سکي ورتو هو. چھرن جا تاثر پڙھڻ مون ننڍي وَھِيءَ ۾ سکي ڇڏيا هئا.
پشاور واري گهر ۾ آغاجِي، امان ۽ گهر ۾ اچڻ وارن ماڻھن جي چھرن جا تاثرَ پڙھڻ منھنجو بھترين مشغلو ھو. امان نوٽ ڪري وٺندي ھئي تہ آئون ڪنھن غور فڪر ۾ آھيان. ھُوءَ مون کي ڪمري مان ٻاهر ڪڍي ڇڏيندي هئي تہ ننڍن کي وڏن جون ڳالھيون نہ ٻُڌڻ گهرجن، پر پوءِ بہ جڏھن گهر وارا ڪمري کان ٻاهر ھوندا ھئا تہ پري کان ويھي انھن جي گفتگوءَ جي موضوع بابت اندازو لڳائي وٺندو ھئس. مون سان گڏ ڪم ڪندڙ اداڪارہ نرگس ھڪ ڀيري مون کان پڇيو تہ، ”عورتن جا طور طريقا، اندازِ بيان ڪيئن ڄاڻي وٺندو آھين؟“
مون ان کي جڏھن پنھنجي ننڍپڻ جا مشاھدہ ٻڌايا تہ حيران ٿي وئي. فلم ’گوپي‘ ڏي واپس اچون ٿا. سائرا سان گڏ ڪم ڪرڻ سان مون کي اندازو ٿيو تہ سائرا محنت سان ھڪ مثالي ڪم ڪرڻ چاھي ٿي. جن منظرن ۾ اسان گڏ ھوندا ھئاسين، ھُوءَ منھنجن مشورن تي عمل ڪندي ھئي، ٻن ٻين فلمن ۾ بہ ھن مون سان گڏ ڪم ڪيو. ھڪ فلم ’سگينا‘ ھئي، جيڪا پھرين بنگالي ۾ ’سگينا مھا تو‘ جي نالي سان ٺھي ھئي. ٻي فلم ’بيراگ‘ ھئي.
سائرا اھڙا ڪردار ڪيا، جن جو حقيقت سان ڪوبہ واسطو نہ ھو. ھن ھدايتڪارن ۽ ليکڪن جي رھنمائيءَ سان گڏوگڏ پنھنجي ڄاڻ ۽ سمجهہ آڌار بھترين اداڪاري ڪئي. گوپي تي اڃا ڪم ھلندڙ ھو تہ اسان زال مڙس فلم ’سگينا‘ ۾ ڪم ڪرڻ جو معاھدو ڪري ڇڏيو. ان سلسلي ۾ مون کي فلم جي ڊائريڪٽر ’تپن سنھا‘ سان ملاقات لاءِ بار بار ڪلڪتي وڃڻو پوندو هو. تپن بہ ايس مکرجي وانگر فزڪس ۾ تعليم يافتہ ھو. ھن بہ سائونڊ انجنيئرنگ ۾ فلمي پيشو اختيار ڪيو ھو. تپن تمام گهٽ ڳالھائو ھو. ھن سان منھنجي پھرين ملاقات ’ھتن چوڌري‘ معرفت ٿي هئي. ھن جي ھڪ خوبي اها بہ ھئي تہ ھُو اداڪارن جي راءِ کي اھميت ڏيندو هو.
فلم جي پسمنظر جي باري ۾ ھن مون سان طويل گفتگو ڪئي. تپن مون کي مشورو ڏنو تہ انڊيا جي آزاديءَ کان اڳ جي مزدور تحريڪن ۽ شدت پسند ھٿياربند تحريڪن جو مطالعو ڪيان. فلم ’سگينا‘ جو ڪردار منھنجي لاءِ متاثر ڪندڙ ھو. فلم پھرين بنگالي ٻولي ۾ ٺاھي وئي. مون کي انھيءُ ئي ٻوليءَ ۾ مڪالما ادا ڪرڻا ھئا. بنگالي ٻولي مون کي پھرين بہ پسند ھئي. فلمي ڪيريئر جي شروعات ۾ اشوڪ ڀاءُ، ايس مکرجي ۽ ٻين بنگالي ھدايتڪارن ۽ ليکڪن سان گڏ رھڻ جو موقعو مليو ھو. اھي بنگالي ٻوليءَ جا وڏا ماھر ھئا. انھن سان گڏ رھڻ ڪري بنگالي ٻولي ڄاڻڻ سان گڏوگڏ ان جي لھجي کان بہ واقف ٿي چڪو ھئس. ان ڪري ھن فلم ۾ بنگالي مڪالمن جي ڪري مون کي ڪابہ ڏکيائي ڪونہ ٿي. فلم ۾ ھندي گيت بہ شامل ڪيا ويا هئا.
مشھور گيت ’توري سنگ تورين بتائي‘ مون تي ۽ سائرا تي فلمايو ويو هو. ھن ۾ سگينا ۽ لليتا جو پيار اھڙي طرح ڏيکاريو ويو هو، جھڙي طرح فلم ’گنگا جمنا‘ ۾ گنگا ۽ ڌنو تي گيت ’ڍُونڍو ڍُونڍو رَي سجنا مورَي ڪانَ ڪا بالا‘ فلمايو ويو هو. ’مجروح سلطانپوري‘ جي لکيل ان گيت کي ’لتا منگيشڪر‘ ۽ ’ڪشور ڪمار‘ ڳايو ھو، جڏھن تہ ايس ڊي برمن (سچن ديو برمن) ڪمپوز ڪيو ھو. آئون فلم ۾ بي حيائي وارن منظرن جي خلاف ھئس. منھنجي ذھن ۾ سدائين اھا ڳالھ ھوندي ھئي تہ پنجن ڀينرن ۽ ڇھن ڀائرن جي خاندان جو سربراھ آھيان. منھنجي فلم ۾ بي حيائي وار منظر منھنجيون ڀينرون ڏسنديون تہ اھي ڇا سوچينديون؟! ان جو قطعي اھو مطلب ناھي تہ آئون ڪٽر خيالن جو حامي ھڪ رجعت پسند آھيان. فلم ڏسندڙ بہ اھا توقع رکندا آهن تہ دلپسند منظر ڏيکاريا وڃن، پر بطور اداڪار منھنجيون ڪجهہ ذميواريون ھيون، جن کي ھر حال ۾ نڀائڻ چاھيندو ھئس. اھو ئي سبب آهي جو مون منظرن جي فلمبنديءَ دوران اھو اصرار ڪيو تہ ڪٿي بہ ھيرو ۽ ھيروئين جي وچ ۾ جسماني ربط نہ ڏيکاريو ويندو. فلمن جي چونڊ جي حوالي کان منھنجي ترجيح ھميشہ سماجي مسئلن کي اجاگر ڪرڻ ھوندي ھئي. ھر معاملي ۾ ڪنھن وڏي اداڪار جي مرضي نہ ھلندي آھي پر گهٽ ۾ گهٽ منھنجا اسڪرپٽ ڪجهہ اھڙن قسمن جا ھوندا ھئا. مون محنت ڪشن جي جدوجھد، تاريخ ۽ معاشري سميت ڪيترن ئي موضوعن تي ڪاميڊي فلمون ٺاھيون. ھر فلم ۾ منھنجي پنھنجي ترجيح شامل ھوندي ھئي. فلم ’سگينا مھا تو‘ جو موضوع بہ منھنجو پسنديدہ ھو. ھن فلم ۾ مزدور تحريڪن تي اثرانداز ٿيندڙ سياست کي موضوع بڻايو ويو هو. ان وقت سائرا پنھنجين فلمن ۾ مصروف ھئي، پر ھن فلم ’سگينا مھا تو‘ ۾ لليتا جي ڪردار لاءِ ڪم ڪرڻ جو راضپو ڏيکاريو. دراصل ھُوءَ مغربي بنگال جي علائقي ’دارجلنگ‘ ۾ مون سان گڏ رھڻ چاھيندي ھئي. ڪردار تمام گهڻو مشڪل ھو، پر سائرا بھترين طريقي سان نڀايو. سچي ڳالھ اھا آھي تہ آئون پاڻ ھن جي ھمٿ تي حيران ٿي ويو ھئس. ان فلم ۾ ھن جي ڪردار کي نقادن بہ ساراھيو ھو. ھن جي محنت کي ڏسندي مون اھو فيصلو ڪيو تہ سائرا کي زال طور گهر ۾ ويھارڻ ساڻس ناانصافي ٿيندي.
شاديءَ جي ڪجهہ ھفتن بعد مون سائرا جي فلم ’شاگرد‘ جا ڪجهہ سِينَ ڏٺا ھئا. ان ۾ سائرا ھيروئن ۽ ايس مکرجي جو پٽ ’جئي مکرجي‘ ھيرو ھو. ھيءَ فلم ’ثمر گنگولي‘ جي ھدايتڪاريءَ ۾ ٺھي ۽ 1967ع ۾ ريليز ڪئي وئي. ان فلم ۾ سائرا جو ڪم ڏسي مون ھن کي چيو ھو، ”توکي فلم ۾ ڪم ڪرڻ کان روڪڻ وڏو ڏوھ ھوندو.“
’سگينا مھا تو جي‘ لوڪيشن پشاور جھڙي ھئي. اھو پشاور جنھن جا مختلف حصا ۽ علائقا منھنجي ذھن ۾ تازا ھئا، فارغ وقت ۾ گمھڻ ڦرڻ خاطر جبلن تي چڙهي ويندو ھئس يا بازار ۾ نڪري ويندو ھئس. بازار مان واپسيءَ تي سائرا کي پيش ڪرڻ لاءِ اڇا گل خريد ڪري ايندو ھئس. ھڪ ڀيري مون کي ٿيٽر ڏيکارڻ لاءِ وٺي ويا، اتي مون ’قادر خان‘ نالي ھڪ باصلاحيت اداڪار کي ڏٺو. ھُو مون سان اسٽيج جي پويان مليو ۽ ھن ھندي فلمن ۾ ڪم ڪرڻ جي خواهش ظاھر ڪئي. ھن جي اردو تمام بھترين ھئي، مون ’تپندہ‘ سان ڳالھايو ۽ ھن کي ’سگينا‘ ۾ ھڪ غير اھم ڪردار ڏنو ويو. ان کان پوءِ ھن کي ’بيراگ‘ ۾ بہ ڪم مليو. قادر خان پنھنجي صلاحيتن ذريعي منھنجن اندازن کي صحيح ثابت ڪيو. بعد ۾ ھن بيشمار ھندي فلمن ۾ بطور اداڪار ۽ ليکڪ وڏو مقام حاصل ڪيو.
اسان پري ڪنھن جڳھ تي ھئاسين، اڪيلائي ۽ اجنبيت ختم ڪرڻ لاءِ رات جو باھ ٻاري ويھندا ھئاسين. ڳائيندا ۽ ڊانس بہ ڪندا ھئاسين، سائرا جي رقص جي استاد روشن ڪماري رجعت پرست ۽ شرميلي ھوندي ھئي. جئه پور گهراڻي جي روايت مطابق ھُوءَ نقادن اڳيان ڊانس نہ ڪندي ھئي، پر ھڪ رات محفل ۾ ھُوءَ پيرن ۾ ڇيرون ٻڌي نچي ھئي. فلم ’سگينا مھا تو‘ جي ھڪ منظر کان ڏاڍو لطف اندوز ٿيو ھئس. ان جو ذڪر ڪرڻ ضروري آهي، فلم جو ھيرو سگينا آفيس ۾ ويٺي بوريت محسوس ڪندو آهي. ان ڪري تازي ھوا کائڻ لاءِ ٻاھر نڪري ايندو آهي. اوچتو ھُو پنھنجي سامھون ھلندڙ ريل ڏسندو آھي. مون سوچيو تہ ان موقعي تي ھيرو کي ريل سان گڏ ڀڄڻ گهرجي. مون جڏھن انھيءَ منظر جو تپندہ سان ذڪر ڪيو تہ ھن کي بہ منھنجي صلاح وڻي، هن مون ڏي ڏسي چيو تہ ريل سان گڏ ڊوڙڻ لاءِ تنھنجي لاءِ ڪو متبادل انتظام ڪرڻو پوندو. ڇا ان لاءِ تون انتظار ڪندين؟ جڏھن مون کيس ٻڌايو تہ ٽرين سان گڏ ڊوڙڻ جو منظر آئون پاڻ ڪندس، تڏھن ھن کي منھنجي ڳالھ تي يقين نہ آيو. مون ھن کي ٻڌايو تہ ننڍپڻ ۽ نوجوانيءَ ۾ آئون ھڪ بھترين ’ايٿليٽ‘ رھي چڪو آھيان، پر ھن کي يقين ان وقت آيو، جڏھن مون اھو منظر ڪيو، اڄ بہ ڏسندڙ ان منظر تي مون کي داد ڏيندا آهن.