ٻيو دؤر
1976ع ۾ جڏھن ’بيراگ‘ فلم ريليز ٿي تڏھن منھنجي عمر 54 سال ٿي چڪي هئي، ان فلم ۾ مون محنت طلب ٽي مختلف ڪردار ڪيا ھئا، مون محسوس ڪيو تہ گهڻو ڪم ڪيم ھاڻ آرام ڪرڻ گهرجي. مون تہ ڏھ سال پھرين فلم ڇڏڻ جو سوچي ڇڏيو هو، جڏھن منھنجي عمر 44 سال ھئي. فلم ’رام شيام‘ ۾ ڪم ڪرڻ کان پوءِ، مون فلمن ۾ ڪم نہ ڪرڻ جو جڏھن سائرا کي ٻڌايو تہ ھُوءَ ٻُڏتر ۾ پئجي وئي.
’رام شيام‘ رڪارڊ ٽوڙ آمدني ڏيئي رھي ھئي، پر منھنجي اندر جي اداڪار کي اطمينان نٿي آيو، اھو اطمينان مون کي ديوداس، نيا دور، ڪوھ نور ۽ آن فلمن کان پوءِ ٿيو ھو. پوءِ بہ آئون ھن پيشي کي ڇڏڻ چاھيندو ھئس، منھنجو خيال ھو تہ اداڪاريءَ ۾ جيڪو مقام ملڻو ھيو اھو مليو، دولت، عزت ۽ شھرت بہ ملي وئي، ھاڻ غير ضروري طور اسٽار جي رتبي کي چھٽيل نہ رھجي، منھنجو اھو خيال ھو تہ اسان ٻئي زال مڙس فلمي دنيا کي ڇڏي ڪنھن تفريحي جاءِ تي موڪلون گذارڻ لاءِ ھليا وڃون، پر سائرا مون سان سھمت نہ ٿي.
جڏھن ’بيراگ‘ فلم رليز ٿي تہ مون پنھنجي پاڻ کي ڪٽھڙي ۾ بيٺل ڏٺو، ھاڻ مون پڪو ارادو ڪري ورتو تہ ڪم ڇڏي ڏيندس. آئون فلمن ۾ ڪم صرف ڪمائيءَ لاءِ نہ ڪري رھيو ھئس، جيئن ٻيا اداڪار ڪندا آھن. ان کي مايوسي تہ نٿو چئي سگهجي، پر اداڪاريءَ کان دل کَٽِي ٿيڻ جو ھڪ سبب ڪيترن ئي نوَن چھرن جو اچڻ بہ ھو. جن جو تعلق ٻين مشڪوڪ ڌنڌن سان بہ ھو. انھن جي مشھور اداڪارن سان گڏ ڪم ڪرڻ جي خواھش ھوندي ھئي. انھن وٽ پئسو بہ تمام گهڻو ھوندو ھو، اھي بيڪار قسم جا اسڪرپٽ لکي وڏن اداڪارن وٽ ويندا هئا ۽ وڏي رقم جي لالچ بہ ڏيندا هئا. آئون ان معاملي کان آگاھ ھئس، آئون انھن جي ھا ۾ ھا نہ ملائي سگهيس، جيڪي ڪاري ناڻي جي عيوض فلم انڊسٽريءَ ۾ چور دروازي کان اچڻ چاھيندا ھئا.
انھن ئي ڏينھن ۾ پروڊيوسر اي آر ڪاردار مون تي ڪيس ڪيو، انھي ڪيس جي ٻڌڻي ٿيندي رھي، مون پوري محنت ۽ ڌيان سان ڪيس جي پيروي ڪرڻ شروع ڪئي، افسوس جي ڳالھ اھا تہ ھي ڪيس مون تي ان ماڻھوءَ ڪيو ھو، جنھن کي مون نَنھن چوٽيءَ جو زور لڳائي تباھ ٿيڻ کان بچايو ھو. ھُو مون وٽ ’دل ديا درد ليا‘ فلم جي پيشڪش کڻي آيو ھو، ھي فلم 1966ع ۾ رليز ٿي ھئي، ڪيترائي دفعا ھن جي زال ۽ ٻار مون وٽ گهر آيا ۽ منٿ ميڙ ڪيائون تہ فلم ۾ ڪم ڪيان. منٿ ميڙ کان پوءِ مون فلم ۾ ڪم ڪرڻ جي حامي ڀري. سڀني کي خبر ھئي تہ فلم ۾ ڪم ڪرڻ کان پھرين آئون تحقيق ڪندو آھيان ۽ اطمينان حاصل ڪرڻ کان پوءِ فلم ۾ ڪم ڪرڻ تي راضي ٿيندو آھيان. ھن فلم جي ڪاميابيءَ لاءِ مون ڏينھن رات محنت ڪئي، آئون ھن کي ڪامياب فلمساز بڻائڻ چاھيندو ھئس، پر افسوس ھن مون تي ڪورٽ ۾ ڪيس ڪيو.
آئون اسڪرين تان غائب ٿي چڪو ھئس، فلمن کان پنج سال غير حاضري مون کي خودمختيار بڻائي ڇڏيو هو، ڪيسن وارا ڏينھن منھنجي لاءِ اذيتناڪ ثابت ٿيا. اسڪرين تان غائب ٿيڻ ڪري ڪيترن ئي ماڻھن منھنجي فلمي ڪيريئر جي وري تقليد ڪرڻ شروع ڪئي، پر ساڳيءَ طرح انھن پاڻ کي ۽ ٻين کي بہ دوکي ڏيڻ جي ڪوشش ڪئي. ڪشمير ويلي، ڪالي سرسون، ڪالا آدمي اور بابا جان سميت ڪيتريون ئي فلمون ٺاھڻ چاھيندو ھئس، انھن جا اسڪرپٽ بہ لکجي چڪا هئا، جن ۾ مون کي ۽ سائرا کي بطور ھيرو ھيروئين اچڻو هو. ڪشمير ويلي انھن ۾ اھم ھئي، پنھنجي سڃاڻپ جي لحاظ کان ھي فلم ڊيوڊ لينز جي مشھور رزميه داستان ’ڊاڪٽر زواگو‘ جو مقابلو ڪري ھا، ھيءَ فلم اسان جي شاديءَ کان بہ پھرين لکي وئي ھئي، منھنجو خيال ھو تہ ’بيراگ‘ کان پوءِ ٺاھيندس. اھڙي طرح فلم ’ڪالي سرسون‘ ھڪ ڪاري ڇوڪريءَ جي ڪھاڻي ھئي، جنھن کي مون سائرا جي پسمنظر ۾ لکيو ھو. ’بابا جان‘ فلم ھڪ بئنڪ مئنيجر جي ڪھاڻي ھئي، جيڪو دماغي بيمارين جو شڪار ھوندو آھي، ھُو پنھنجي ئي بئنڪ ۾ ڌاڙو ھڻائيندو آھي.
ڪيسن وارن ڏينھن ۾ ذھني پريشانين جي ڪري انھن فلمن جي مسوَدن تي ڪوبہ ڌيان نہ ڏيئي سگهيس، اھي سڀ منصوبا جيئن جو تيئن پيل رھيا، جڏهن تہ سيڙپڪار، فلمن تي پئسا لڳائڻ لاءِ بہ تيار ھئا. ڪيس ختم ٿيڻ تي ھئا تہ منوج ڪمار ’ڪرانتي‘ فلم جو خيال کڻي مون وٽ آيو. 1981ع ۾ ڪرانتي فلم جي ريليز ٿيڻ کان پوءِ ھڪ دفعو وري خيال آيو تہ فلمي دنيا کي خيرآباد چوان، پر قسمت ۾ ايئن نہ ھو، آئون انھيءَ ئي ٻڏتر ۾ ھئس تہ پروڊيوسر ’سڀاش گهئي‘ پنھنجي فلم ’وڌاتا‘ جو مسوَدو کڻي مون وٽ آيو. سڀاش گهئي ھڪ مخلص ۽ ايماندار ماڻھو ھو. ھن جي پوئين فلم ’ڪرانتي‘ ناڪام ٿي ھئي، ان ڪري ھُو ناڪاميءَ کي ڪاميابيءَ ۾ بدلائڻ چاھيندو ھو، ھن جي جذبي ۽ ھمت مون کي بيحد متاثر ڪيو. فلم جو موضوع بہ دلچسپ ھو، منھنجي اندر جو آواز ھو تہ ھن فلم تي شاندار ڪم ٿي سگهي ٿو.
سڀاش گهئي جي فلم ’ڪرانتي‘ وانگر ’وڌاتا‘ فلم ۾ بہ منھنجو ڪردار معمولي ھو يعني ھڪ ريل جي ڊرائيور جو ڪردار ھو. وڌاتا تڪميل جي تاريخ کان پھرين مڪمل ٿي تہ سڀاشگئي بيحد خوش هو، ھن شوٽنگ جي آخري ڏينھن تي مون کي ٻڌايو تہ ماڻھن مون کي تنھنجي باري ۾ سخت مايوس ڪيو ھو، سڀني چيو ھو تہ دليپ ڪمار وٽ وڃين پيو ھُو پوڙھو ٿي ويندو پر تنھنجي فلم وڌاتا مڪمل نہ ٿي سگهندي. حاسدن جي خواھشن جي برعڪس فلم جلد مڪمل ٿي وئي. ھي فلم 1982ع جي بلاڪ بسٽر فلم ثابت ٿي ۽ سڀني کان وڌيڪ پئسو ڪمايو، سڀاش گهئي کي ھن فلم مالامال ڪري ڇڏيو، ھن سان منھنجا تعلقات بھتر ھئا، ھو مون کي پنھنجو وڏو ڀاءُ سمجهندو ھو، ھڪ دفعي ھو جڏھن پنھنجي فلم ’ڪرما‘ جي باري ۾ مون سان ڳالھائڻ آيو ھو تہ ڊنل ھو تہ آئون گهڻو معاوضو وٺندس. ڇو تہ ان کان پھرين وڌاتا تمام گهڻو پئسو ڪمايو ھو، ٿوري تمھيد ٻڌڻ کان پوءِ ھُو اصل ڳالھ تي اچي ويو، پئسن تي ڳالھايون گهڻا وٺندؤ؟ مون ھن کي دڙڪن واري انداز ۾ چيو تہ ’غلا منڊي‘ ۾ ويٺو آھين جو پئسن تي ڳالھايون، منھنجو مقصد ھو تہ اسڪرپٽ جي خوبين خامين تي ڳالھايون، شڪر آهي منھنجي تنبيھ کي ھُو سمجهي ويو.
سڀاش گهئي جڏھن پنھنجي فلم ’سوداگر‘ متعلق مون وٽ آيو تہ ھو ڪافي دير تائين ھِتان ھُتان جون خبرون ڪندو رھيو، ان فلم ۾ ٻن دوستن جي ڪھاڻي ھئي، بعد ۾ دوري ٿي ويندي آهي ۽ دشمني ٿي ويندي آهي. مون محسوس ڪيو تہ ھُو ڪجهہ چوڻ چاھي ٿو پر چئي نٿو سگهي، مون چيو کُلي ٻڌاءِ، چوڻ لڳو فلم ۾ توھان جي دوست طور راج ڪمار کي وٺڻ چاھيان ٿو. ڇا توهان ان سان گڏ ڪم ڪندؤ؟ مون چيو مون کي تہ راج ڪمار سان گڏ ڪم ڪرڻ ۾ خوشي ٿيندي، توھان ھن کان پڇو، ھو مون سان گڏ ڪم ڪندو؟ ھن ٻڌايو تہ راج ڪمار سان اڳ ۾ ئي ڳالھائي آيو آھيان. ھن جو خيال هو تہ آئون شايد راج ڪمار سان گڏ ڪم ڪرڻ کان انڪار ڪيان. سڀاش جي ھڪ خوبي اها هئي تہ ھن کي آئوٽ ڊور شوٽنگ ڪرڻ پسند ھئي ۽ منھنجي وڏي ڪمزوري ھئي.
سوداگر فلم جي منظرن جي فلمبنديءَ لاءِ ھن ھماچل پرديش جي وادي ڪولو جي چونڊ ڪئي ھئي. سڀاش گهئي فلم جي شوٽنگ دوران اداڪارن جو تمام گهڻو خيال رکندو هو، ھُو زبردست ميزبان ھو، سڀني جا ناز نخرا برداشت ڪندو هو. اھا ڳالھ عام ھئي تہ راج ڪمار ڪاوڙ جو تمام تيز آھي، صحافي ان خبر جي پٺيان ھوندا ھئا تہ آئون ۽ راج ڪمار پاڻ ۾ وڙھون ۽ اخبار لاءِ ھڪ سٺي خبر ملي. منھنجي خوشقسمتي ھئي تہ تيز طبيعت ۽ وڏائي رکندڙ راج ڪمار مون سان انتھائي پيار واري انداز ۾ ڳالھائيندو ھو. ماڻھو ان کي عجيب و غريب طبيعت جو مالڪ سمجهندا ھئا پر مون ان کي ھڪ سلجهيل ماڻھو طور ڏٺو. ھُو غور فڪر، مطالعي جو ذوق رکندڙ ھو پر ھو پنھنجي طبيعت وارو ماڻھو. ڪڏھن موڊ ۾ ھوندو ھو تہ مون سان ڪتابن تي خيالن جي ڏي وٺ ڪندو هو. آئون پھرين بہ ان جو ذڪر ڪري چڪو آھيان تہ منھنجي ۽ سائرا جي نڪاح واري ڏينھن سڀ کان پھرين پھتو ھو. آئون ۽ سائرا شاديءَ جي سلور جوبلي ملھائي رھيا ھئاسين، تقريب ۾ سڏيل دوستن ۾ راج ڪمار بہ شامل ھو، ھُو اسان جي گهر زال سميت آيو، پر اداڪارن جي رش ڏسي اسان سان ملڻ کان سواءِ ھليو ويو. اسان لاءِ ھڪ خوبصورت طشتري ڏيئي ويو. ان تي لکيل ھو، ’لالا ۽ لالي جي جان کي ھي ڏينھن بار بار نصيب ٿئي.‘ پر اھو بہ سچ آھي تہ راج ڪمار جو انداز ئي نرالو هو، فلم ’سوداگر‘ جي شوٽنگ تي وڃڻ وقت ھُو ڪار ۾ اڪيلو ويھندو ھو، مختلف ڪپڙن، جوتن، وگن ۽ ٻين شين سان ڀريل ٻہ گاڏيون هن جي ڪار جي پويان ھلنديون ھيون.
راج ڪمار جي انھي روَيي جي ڪري پرپٺ ماڻھو سندس وڏائي ۽ تڪبر جون ڳالھيون ڪندا هئا، پر سڀاش گهئي پنھنجي ملازمن کي ھدايتون ڏيئي ڇڏيون ھيون تہ راج ڪمار جيئن چوي تيئن ڪيو. ھڪ ڏينھن شام جي وقت مھابلي ايشور ۾ شوٽنگ واري جڳھ تان غائب ٿي ويو، ملازم ڳولڻ لاءِ نڪتا تہ ھُو خطرناڪ جبل جي چوٽيءَ تي ڪرسي رکي ويٺو هو، ڪرسي ان طريقي سان رکيل ھئي جو ٿوري ئي کسڪي ھا تہ راج ڪمار ھڪ وڏي کاھيءَ ۾ ڪري ھا، سڀاش مون کي پاڻ سان گڏ راج ڪمار وٽ وٺي ويو، مون ڏٺو تہ ھن جي نظر لھندڙ سج تي آھي ۽ ھُو ان نظاري مان لطف اندوز ٿي رھيو آھي. اسان ھِتان ھُتان جون خبرون ڪري ان کي اتان شوٽنگ واري جڳھ تي وٺي آياسين.
فلمي دنيا کان پنج سال پري رھڻ کان پوءِ ٻيھر 1981ع کان 1984ع تائين مون ’ڪرانتي‘، ’وڌاتا‘، ’سوداگر‘، ’ڪرما‘، ’مشعل‘ وغيرہ ۾ ڪم ڪيو. انھن سڀني فلمن جي چونڊ جو سبب منھنجو مرڪزي ڪردار ۽ منھنجو پنھنجو اطمينان ھو. مون کي ان ڳالھ تي گهڻي خوشي ۽ اطمينان آھي تہ ذڪر ڪيل مٿيون فلمون ڪامياب رھيون، انھن فلمن پئسو بہ سٺو ڪمايو، پئسي لڳائڻ وارا بہ خوش ھئا، ماڻھن بہ تمام گهڻو ساراهيو، مون کي تمام گهڻي خوشي ٿي ڇو تہ پنج سال فلمي دنيا کان پري رھڻ کان پوءِ سٺو ازالو ٿي ويو.
فلم ڪرانتي جي ڪھاڻي آزاديءَ جي تحريڪ تي ٻڌل ھئي، ان وقت ماڻھن ۾ حب الوطنيءَ جو جذبو ھو، حب الوطني، زندگيءَ جي ھر شئي کان وڌيڪ عزيز ھئي. فلم شڪتي جو پلاٽ بظاھر عام ۽ سادو ھو، پر ان جي ڪھاڻي زبردست ھئي. فلم جي ڪھاڻي مون کي سليم خان ٻڌائي ھئي، ھن کان ٻڌم تہ رميش سپي جي ڊائريڪشن ۾ ھيءَ فلم ٺھندي. مون کي محسوس ٿيو تہ ھيءَ فلم ڏسندڙن کي بيحد پسند ايندي، ھن فلم ۾ ٻہ ھيرو ھڪ آئون، ٻيو اميتاڀ بچن ھو. فلم ۾ اميتاڀ بچن ھڪ پوليس آفيسر جو پٽ ھوندو آھي ۽ اغوا ٿي وڃي ٿو، اغوا ڪندڙن جي قيد مان ڀڄي نڪرندو آهي ۽ پوءِ ڏوھاري بڻجي ويندو آهي. ھاڻي پيءُ پوليس آفيسر، پٽ وري ڏوھاري، پيءُ کي پنھنجي آفيسري ڪرڻ سان گڏ ھڪ پيءُ جو بہ فرض نڀائڻو ھوندو آھي. فلم جي باري ۾ رميش مون سان مليو، اسان طويل گفتگو ڪئي. مون ان کي چيو پوليس جي ڊيوٽي ۽ ھڪ پيءُ جو ڪردار، اعليٰ صلاحيتن جو مالڪ ھڪ نوجوان اداڪار ئي ڪري سگهي ٿو. اميتاڀ بچن ان لحاظ کان بھترين آھي، ٻيو ڪو اداڪار ان وقت موزون نہ ھو. مون اميتاڀ بچن جي چونڊ تي رميش کي مبارڪ ڏني. رميش خوش ٿيو.
فلم شڪتي کان ھڪ سال پوءِ مون فلم ’مشعل‘ تي ڪم شروع ڪيو. ان فلم جا ڪيترائي منظر ماڻھن جي دل ۽ دماغ ۾ ويھي ويا.
انھن فلمن جي ڪجهہ منظرن کان پوءِ ھدايتڪارن ۽ اداڪارن پنھنجا معيار ٺاھي ڇڏيا، ذاتي تجربن جي وڏي اھميت ھجي ٿي. جيڪڏهن ڪنھن اداڪار وٽ ذاتي تجربو آھي تہ ھُو وڏو خوشنصيب آهي، پر اصل ڳالھ اھا آھي تہ ڪنھن سِينَ ۾ ڪم ڪندي فائنل ٽيڪ ۾ ھُو ڪيتري صلاحيت رکي ٿو.